Faroeak

Faroeak
Føroyar Færøerne
Ereserkia: Tú alfagra land mítt (en)
Faroeetako bandera Faroeetako armarria
LocationFaroeIslands.png
Geografia
Hiriburua eta hiri handiena	Tórshavn 62°0′0″N 6°46′48″W
Azalera	1.399 (180.)
Punturik altuena	Slættaratindur
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Islandia
Administrazioa
Gobernu-sistema	Danimarkako autonomiadun probintzia
Erregina	Margarita II.a
Løgmaðurra	Aksel V. Johannesen (en)
Legebiltzarra	Løgting
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Iparraldeko Kontseilua UNESCO
Demografia
Biztanleria	54.149 (2023) (205.) 1.237 (2021)
Dentsitatea	38,71 bizt/km² (171.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi Faroera daniera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi daniera eta Faroera
Emankortasun-tasa	2,6 (2014)
Bizi-itxaropena	82,24146 (2016)
Ekonomia
Inflazioa	1,3 % (2019) −1 (2011)
Historia
Sorrera data: 1948ko apirilaren 1a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+298
ISO 3166-1 alpha-2	FO
ISO 3166-1 alpha-3	FRO
Ordu eremua	ikusi UTC±00:00
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.Europlug (en) , Schuko (en) , Type E (en) eta Type K (en)
Internet domeinua	.fo

Faroeak edo Faroe uharteak (faroeraz: Føroyar, eta danieraz: Færøerne, «arkumeen uharteak») Ipar Atlantikoko uhartedi bat dira, Erresuma Batua eta Islandia artean kokatua. Uharteok Danimarkako estatuaren parte dira. 1948tik gobernu autonomoa dute, defentsa eta kanpo harremanen arloetan izan ezik, eskuduntza osoak dituena. Uharteetako hiriburua Tórshavn da.

Geografia eta klima

Sakontzeko, irakurri: «Faroeetako uharteen zerrenda»

Faroeak 18 irlaz osaturiko uhartedia dira, iparraldetik hegoaldera 113 km-ko luzera eta ekialdetik mendebaldera 75 km-ko zabalera hartzen dutena. Uhartedia malkartsua da, mendi altuak ditu (Slættaratindur, 882m) eta fiordo sakonak. Irlarik handienak Streymoy (Bertan dago Tórshavn hiriburua), Eysturoy, Vágar eta Suðuroy dira.

Dagoen latitudea kontutan izanik klima suabea da, Golkoko itsaslasterraren eraginpean baitago. tenperatura neguan -3 °C eta udan 11 °C artean mugitzen da, urteko batezbestekoa 6'7 °C-koa izanik. Behelainoa ohikoa da, baita haize indartsua ere.

Historia

Ez da ezaguna Faroe uharteen antzinako historia, baina uste da VI. mendearen inguruan monje irlandar eta eskoziar batzuk iritsi zirela uharte hauetara. San Brandan monje nabigatzaile irlandarrak bisitatu omen zituen eta "arkumeen uhartea" izena jarri. 650. urtearen inguruan normandiarrak etorri ziren Shetland, Orkada eta Hebrida uhartedietatik. Haien hizkuntza gaelikoarekin nahastuta sortu zen faroera.

XI. mendean, iparraldeko uharteetako klanek hegoaldekoak garaitu zituzten, eta azken horiek Norvegiara ihes egin behar izan zuten. Norvegiako Olaf I.a erregearen laguntzarekin berriz Faroeetara itzuli eta uhartedi osoaz jabetu ziren, eta kristautasuna ekarri zuten. Uharteak Norvegiaren esku zeuden, baina 1387. urtean Kalmarko Batasuna egitearekin batera daniar koroaren eragina nagusitzen joan zen, eta 1814. urteko Kielgo Itunak Danimarkari eman zizkion uharteak.

XIX. mendearen bukaeran abertzaletasuna garatzen hasi zen, 1888.an faroera hizkuntza defendatzeko lanarekin eta 1906.an alderdi abertzaleak sortuz. Bigarren Mundu Gerran nazi alemanek hartu zituzten uharteak, baina Erresuma Batuak uharteak askatzearekin batera abertzaletasunak indarra hartu zuen, eta 1948. urtean autogobernua eskuratu zuten. Horren adibide da Danimarka 1973. urtean Europar Batasunean sartu arren Faroeek Batasunetik kanpo gelditzea erabaki izana.

Demografia

Uharteetan bizi diren 48.703 biztanleetatik %91,7 faroetarrak dira, %5,7 daniarrak, eta %0,3 groenlandiarrak. Horiez gain 77 nazionalitatetako jendea dago, gehienbat islandiarrak (populazioaren %0,4), norvegiarrak (%0,2) eta poloniarrak (%0,2). Faroera hitz egiten dute eta kristauak dira, zehazki luteranoak.

Faroeetako udalerri handienak honako hauek dira:

Udalerria	Biztanleak (2009)	Uhartea
Tórshavn	19.339	Streymoy
Klaksvík	4.938	Borðoy
Runavík	3.753	Eysturoy
Eystur	1.939	Eysturoy
Vágar	1.987	Vágar
Tvøroyri	1.819	Suðuroy
Fuglafjørður	1.584	Eysturoy

Banaketa administratiboa

Faroeak sei eskualdetan banaturik daude, guztira zazpi barruti eta 30 udalerri dituztelarik.

• Norðoyar eskualdea eta barrutia (Norðoyar sýsla og valdømi, KG)
• Eysturoy eskualdea eta barrutia (Eysturoyar sýsla og valdømi, FD)
• Streymoy eskualdea (Streymoyar sýsla). Bi barruti ditu:
  • Ipar Streymoy barrutia (Norðstreymoyar valdømi, VN)
  • Hego Streymoy barrutia (Suðurstreymoyar valdømi, TN)
• Vágar eskualdea eta barrutia (Vága sýsla og valdømi, VA)
• Sandoy eskualdea eta barrutia (Sandoyar sýsla og valdømi, SA)
• Suðuroy eskualdea eta barrutia (Suðuroyar sýsla og valdømi, TG)

Ekonomia

Faroeak, arkumeen uharteak

1990eko hamarkadan arrantzaren krisi latza iritsi zen eta langabezia tasa %15eraino igo zen. Buelta eman zioten eta 1998an %6koa eta 2008an %1'1eko langabezia tasa dauka. Ekonomia arrantzan oinarritzeak etorkizuna zaildu egiten du. Hala ere Danimarkak laguntza ematen dio, Faroe uharteen barne produktuaren %11'7a osatzeraino.

Arrantza eta abeltzaintza

Arrantzan oinarritzen da bere ekonomia, sardintzar eta bakailao arrantzan batez ere. Bereziki aipagarria da balearen ehiza, feroeraz grindadráp. 1584. urtetik datorkio balearen ehizaren tradizioa uhartediari baina gaur egun desadostasun handiak ditu Nazioarteko Bale Ehizarako komisioarekin. Urtero 627 pilotu-balea (Globicephala melas) harrapatu izan ditu batezbeste, baina 2010.an 1.115 balea ehizatu zituzten.

Ardi eta arkumeen hazkuntza ere garrantzitsua da Faroe uharteetan.

Industria

Industria handirik ez dago baina 2000 urtetik aurrera informazio eta teknologiaren inguruko enpresak iritsi dira. Petrolioa aurkitu berri dute Faroe uharteen inguruan eta hau ekonomiarentzako bultzada izan daiteke.

Garraioa

Uharteko aireportu bakarra Vágar uhartean dago. Tórshavn hiriburuak heliportua dauka. Uharte harritsuak izanik ez da erraza azpiegitura-sare zabala eraikitzea eta errepide nagusiek tunel bidez zeharkatzen dituzte uharteak eta batetik bestera pasatzeko zubi ugari ere badaude.

Smyril Line konpainiak ferry bidez lotzen du Tórshavn Islandia eta Danimarkarekin. Uharteen artean ere aritzen dira ferriak.

Kultura

Biztanleen jatorria dela eta, Faroeetan iparraldeko Europako kultura antzematen da. Hain isolaturik egoteak ohitura zaharrak mantentzeko aukera eman die faroetarrei.

Hizkuntza

Hizkuntza faroera da, eskandinaviar hizkuntzekin ahaideturikoa. Mendeetan zehar ahoz aho igaro izan dira poesia, kantu eta istorioak, harik eta XIX mendean literatura idatzia sortu zen arte. 1983an Iparraldeko Etxea (faroeraz Norðurlandahúsið) sortu zen Tórshavnen Faroetako eta Iparraldeko kultura bultzatzeko helburuaz. Zortzi pertsonako komisioak gidatzen du, hauetatik hiru faroetarrak dira eta gainontzeko bostak Europa iparraldeko herrialdetakoak.

Jaialdi nazionala

Faroetako egun nazionala Ólavsøka da eta uztailaren 29an ospatzen da. San Olafen heriotza gogoratzen da. Eguna parlamentuan hasten da (duela 900 urtetatik hona) eta ondoren Tórshavneko katedralean elizkizuna izaten da. Egunean zehar dantzak, musika eta batez ere kirol lehiaketak izaten dira. Arrakastarik handiena arraun estropadek izaten dute.

Musika

Musika garaturik dagoen herrialdea da. Musika klasikoari dagonionez orkestra sinfonikoa eta hainbat abesbatza badaude. Gazteek ordea nahiago dituzte kantautoreak (adibidez Eivør) edo musika taldeak (adibidez Týr heavy metal).

Udaro Summartónar musika klasiko eta garaikidearen festibala izaten da.

Kirolak

Bi urtetik behin Uharteetako Jokoetan parte hartzen du. 1989. urtean bertan antolatu zen III Irletako txapelketa. 2007.an 27 taldetatik hirugarren gelditu ziren eta 2009.an bosgarren.

Bestalde futbola da nagusi Faroetan. 10 taldek osatzen dute Faroetako liga eta HB Tórshavn (22 liga) eta KÍ Klaksvík (17) dira garaipen gehien dituzten taldeak. UEFA zein FIFAko kide denez futbol selekzio nazionala ere badu.

Fauna eta flora

Faroeetako uharte gehienak BirdLife International erakundeak "Hegaztientzako Eremu Garrantzitsua" (IBA, Important Bird Area) izendatu ditu. Hegazti akuatikoak dira aipagarriak, besteak beste: Eiderra, Martin arrunta eta hegalzuria, Ipar fulmarra, lanperna-musua, antxeta hankabeltza), ekaitz-txori txikia...

Ugaztunen artean hiru espezie bizi dira bertako uharteetan aske, Mendiko erbia, arratoia eta sagu arrunta. Bestalde itsas txakur grisa eta pilotu-izurde hegaluzea sarri hurbiltzen dira kostaldera. Orkak ere agertzen dira noizbehinka. Abereen bertako arrazak ere badaude, hala nola, Faroeetako ponia, behia, ardia, antzarra eta ahatea.

Florari dagokionez belardiak eta txilardiak dira nagusi Faroeetan. Alpeetako loreak, goroldioak eta likenak ere ugariak dira.

Ondasun nabarmenak

• Tinganes penintsula: Tórshavneko alde zaharra da. Bertan dago Faroeetako gobernuaren egoitza.
• Tórshavneko katedrala: XVIII mendean eraikia.
• Skansin gotorlekua: Tórshavnen, XVI mendean eraikia.
• Listasavn Føroya arte museoa: Tórshavnen 1989. urtean irekitako museo honek Faroetako arte modernoa erakusten du.
• Iparraldeko Etxea (faroeraz Norðurlandahúsið): Tórshavnen Faroetako eta Iparraldeko kultura bultzatzeko helburuaz 1983an eraikitako etxea.
• Sørvágsvatn aintzira.
• Bøsdalafossur urjauzia.
• Suðuroy uharteko itsaslabarrak.

Iruditegia

• 
  Tórshavn, Tinganes penintsula.
• 
  Tórshavneko kaia.
• 
  Skansin gotorlekua.
• 
  Klaksvík.
• 
  Runavík.
• 
  Skælingsfjall mendia (767 m).
• 
  Sørvágsvatn aintzira.
• 
  Suðuroy uharteko itsaslabarrak.
• 
  Ólavsøka jai nazionala.
• 
  Balearen ehiza.
• 
  Faroetako futbol selekzioa.

Faroetar ospetsuak

• Magnus Heinason (1548 - 1589), itsasgizon eta merkataria.
• Jens Christian Svabo (1746 - 1824), hizkuntzalaria eta etnografoa.
• Nólsoyar Páll (1766 - 1809), itsasgizon, merkatari eta poeta. Heroi nazionala.
• Venceslaus Ulricus Hammershaimb (1819 - 1909), hizkuntzalaria. Faroera garatu zuen.
• Niels Ryberg Finsen (1860 - 1904), Medikuntzako Nobel Saria irabazi zuen 1903. urtean.
• Helena Patursson (1864 - 1916), lehenengo politikari feminista.
• Jóannes Patursson (1866 - 1946), abertzale historikoa.
• Jørgen-Frantz Jacobsen (1900 - 1938), idazlea.
• William Heinesen (1900 - 1991), idazlea, musikagilea eta margolaria.
• Heðin Brú (1901 - 1987), idazlea.
• Sámal Joensen-Mikines (1906 - 1979), margolaria.
• Janus Kamban (1913 - 2009), eskultorea.
• Tróndur Patursson (1944 - ), margolaria eta eskultorea.
• Rói Patursson (1947 - ), filosofoa eta idazlea.
• Teitur Lassen (1977 - ), musikaria.
• Eivør Pálsdóttir (1983 - ), musikaria.
• Gunnar Nielsen (1986 - ), Manchester Cityko futbolaria.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Faroeak

• (Ingelesez) Webgune ofiziala
• (Ingelesez) Argazkiak Flickr-en