Edukira joan

Amikuze

Koordenatuak: 43°21′13″N 1°04′34″W / 43.35359037°N 1.07607858°W / 43.35359037; -1.07607858
Wikipedia, Entziklopedia askea
Amikuze
 Euskal Herria
Map
Administrazioa
Herrialdea Nafarroa Beherea
Udalerriak20 (lista ikusi)
EskualdeburuaDonapaleu
Herri handienaDonapaleu
Geografia
Koordenatuak43°21′13″N 1°04′34″W / 43.35359037°N 1.07607858°W / 43.35359037; -1.07607858
Azalera237,67 km²
Garaiera19-328 metro
Distantzia31,2 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria7.967 (2018:  154)
Dentsitatea33,52 biztanle/km²

Amikuze[1][a] (amikuzeraz: Amiküze)[b] Nafarroa Behereko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Zuberoan eragin kultural eta linguistiko handia duen eskualde zabala da, eta azken herrialde horretara sartzeko atea da. Biduze, Lihuri edo Iholdiko erreka bezalako ibai txiki baina emaritsuek zeharkatzen dute. Populazioa populazio-gune txikietan biltzen da, askotan lurraldean sakabanatuta eta altuera txikiko muinoek bereizita.

20 udalerrik osatzen dute, eta 2018 urtean 7967 biztanle eta 237,67 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 33,52 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Biduze ibaiaren ertzetan dagoen itsas mailaren gaineko 17 metrotik Elhiña mendiaren 328 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Donapaleu udalerria da.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualdeko euskarazko izena hainbat modutara dokumentatu da: Amikuze, Amiküze eta Amikux.[2]

Toponimoaren frantsesezko bertsioa Mixe (Amikuze > Amikze > Mikse > Mixe) da, sarritan pays de Mixe eran. Okzitanieraz, Micse eta país de Micse bertsio homologoak daude, eta aragoieraz Mixa eta tierra de Mixa. Gaztelaniaz, erromantze nafarraren bidez, país de Mixe bezala ezagutzen da, baina argi dago ez dela jatorrizko toponimoa.

Veyrinen arabera, Amikuze izena eta bere aldaerak "vicus" izeneko erromatar barruti administratibo berantiarretik etor daiteke. Sortesko Kartularioan aipatzen da, XII. mendean, Mixia eta Amixia izenpean; Archidiaconatus de Mixa izenpean, 1227an, Lehuntzeko abadiaren gutun baten bidez; Mizxa izenekoan, 1247an, Nafarroako Kontuen Ganberaren gutun baten bidez; terra de Misse in Navarra izenekoan, 1305ean; eta Myxe izenekoan, 1340 inguruan.

Corominasek egiaztatzen du okzitanierazko hitzek, esdrujuluak ezabatzeko joerarekin, murriztu egin dituztela Lúkuze eta Arkángoitze formak (euskara arkaikokoak), Lúcse eta Arcángues bilakatuta, baina jatorrizko silabari eutsiz; euskaraz, berriz, azenturik bada, bokalaren amaierara mugitu da.[3] Horregatik, egungo izena Amíkuz izenetik datorrela uste du (i eta e amaierarik gabe nabarmendua), Amicus latinetik datorrela dioen teoria baztertuta, hau ere Koldo Mitxelenak gaizki ikusia zuena.[4]

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mugakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 Lapurdi Ekialdea Agaramont Okzitania (Lauhiri)
Arberoa Pettarra
Mendebaldea
   Amiküze  
Ekialdea
Oztibarre

Fisionomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hasieran, Oloroeko uhaitzaren bestaldean dauden lur biarnesen oso antzekoak dira Amikuzeko lurrak. Biduzeren ibarra den eskualde hau laborantza lurrez, muino txikiz eta basoz osaturik dago. Abeltzaintzarako eta artoa hazteko lurrak ikus daitezke gehien bat.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1247an Ramon Arnaltek, Tartaxeko bizkondeak, Tibalt II.a Nafarroakoa erregearengandik Amiküze eta Oztibarre lurralde osoarekin zuela aitortu zuen, eta honela egin zion omenaldia:

« In Dei nomine Conozuda cosa sea á todos los que son, é son á venir, que yo Remon Arnalt vizconde de Tartais, viengo de conoscido que he recibido é tiengo de vos. D. Th por la gracia de Dios rey de Navarra, é de Campaina, é de Brie, cuende Palacin, de mi buena voluntad sen fuerza é sen ningun constrenimiento, que me sea feito, Villanueva con toda la tierra de Mizxa, é Dostevales, é deviengo vuestro omme lige. »
Tartaxeko bizkondearen omenaldia Tibalt II.ari

1294an, Arnalt Arremonek, Remon Arnalten semeak, omenaldi bera egiten du. Amaneo Labritekoa, Tartaxeko bizkondeak, eta bere seme Guitar Labritekoak omenaldia egin zieten Amiküze eta Oztibarre lurrei 1319 eta 1326an. 1362an, Karlos II.a Nafarroakoa erregeak Mosen Joan Greli, Bucheko kapitala, eta bere oinordekoak, Nafarroako erregeen lur guztia eman zion Amiküzen eta bere jaurerria eta jurisdikzioa, subiranotasuna eta omenaldia izan ezik, baldintza batekin, kapitala bere gorputzetik sorturiko oinordeko legitimorik gabe hilez gero, lurra koroara itzul zedin. 1364an, errege berak, Arnalt Amaneo, Labriteko eta Tartaxeko jaunari, Amiküzeko lurraldea itzuli zion, bere gotorleku eta jaurerriekin, bere aurrekoek izan zuten bezala, omenaldia egin eta Frantziako erregearen aurkako gerran zerbitzatzeko baldintzarekin.[5]

1450ean, dantza honek, Garrüzeko gortearen aurrean, Amiküze herrialdeko 16 diputatuen sorgin bat aurkezten du. Etsi-etsian, emakumeak iniziazio praktiken eta orduz geroztik egin zituen ekintzen berri eman zuen, eta heriotza zigorra ezarri zioten.[6]

1512an gaztelarrek Nafarroa konkistatu zutenean, Joanes III.a Nafarroakoa tronutik kendutako errege nafarrak porrot egin zuen urte berean erresuma birkonkistatzeko egindako saiakeran. 1516ko martxoan Joanes III.ak birkonkista saiakera berri bat proiektatu zuen, eta Amiküzeko biztanleek, gaztelarrekin hautsiz, haiei harrera egiteko erregutu zioten, bere obedientziara itzultzea erabaki baitzuten.

1993ko urtarrilaren 1ean Amikuzeko herri elkargoa sortu zen, Aiziritze-Gamue-Zohazti, Amendüze-Unaso, Amorotze-Zokotze, Arberatze-Zilhekoa, Arboti-Zohota, Arrueta-Sarrikota, Arüe-Ithorrotze-Olhaibi, Behaskane-Laphizketa, Behauze, Bithiriña, Domintxaine-Berroeta, Donapaleu, Etxarri, Gabadi, Garrüze, Ilharre, Labetze-Bizkai, Larribarre-Sorhapürü, Lohitzüne-Oihergi, Lüküze-Altzümarta, Martxueta, Mehaine, Oragarre, Ostankoa, Ozaraine-Erribareita, Pagola eta Uhartehiri udalerriak gehituz. Arüe-Ithorrotze-Olhaibi, Etxarri, Lohitzüne-Oihergi, Mehaine, Ozaraine-Erribareita eta Pagola udalerrietaren sarrera polemikoa izan zen, Zuberoako udalerriak ez baita tradizioz Amiküze eskualdekoa izan, eta, gehitzearekin batera, Ipar Euskal Herriko eskualdeko mapa txikitzen ari baitzen, beste lurralde batekoa baitzen.[7]

2017ko urtarrilaren 1ean, Amikuzeko herri elkargoa desagertu egin zen sortu berri zen Euskal Hirigune Elkargoa osatzeko.[8]

Osaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

20 udalerritan banatutako 31 herrik osatzen dute eskualdea: 7 967 biztanle eta 237,670 kilometro koadro.

Herria Udalerria INSEE kodea Herritarra Azalera
(km²) 		Biztanleria
(2018) 		Dentsitatea
(bizt/km²)
Aiziritze Aiziritze-Gamue-Zohazti 64010 aiziriztar 9,60 669 69,79
Gamue gamuar
Zohazti zohaztiar
Amendüze Amendüze-Unaso 64018 amendüztar 7,66 448 56,79
Unaso unastar
Amorotze Amorotze-Zokotze 64019 amoroztar 15,20 229 15,79
Zokotze zokoztar
Arberatze Arberatze-Zilhekoa 64034 arberaztar 5,29 277 54,63
Zilhekoa zilhekoar
Arboti Arboti-Zohota 64036 arbotiar 14,55 319 20,62
Zohota zohotar
Arrueta Arrueta-Sarrikota 64051 arruetar 22,81 396 16,79
Sarrikota sarrikotar
Behaskane Behaskane-Laphizketa 64106 behaskandar 5,64 515 80,67
Laphizketa laphizketar
Behauze Behauze 64105 behauztar 11,26 256 21,49
Bithiriña Bithiriña 64120 bithirindar 22,80 521 22,46
Donapaleu Donapaleu 64493 donapaleutar 7,44 1840 249,19
Gabadi Gabadi 64228 gabadiar 8,31 267 27,80
Garrüze Garrüze 64235 garrüztar 3,13 281 98,72
Ilharre Ilharre 64272 ilhartar 10,55 149 14,03
Labetze Labetze-Bizkai 64294 labeztar 8,79 159 16,95
Bizkai bizkaitar
Larribarre Larribarre-Sorhapürü 64319 larribartar 10,65 186 18,22
Sorhapürü sorhapürtar
Lüküze Lüküze-Altzümarta 64362 lüküztar 8,31 406 44,89
Altzümarta altzümartar
Martxueta Martxueta 64368 martxuetar 8,16 242 28,92
Oragarre Oragarre 64425 oragartar 36,43 484 13,26
Ostankoa Ostankoa 64429 ostankoar 9,35 113 10,70
Uhartehiri Uhartehiri 64539 uhartear, uhartehiriar 11,74 210 18,74

Garraioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak eta Proxi'Busa hiriko jinkarien sareak zerbitzatzen ditu eskualdea. Guztira, 2 linek eskaintzen dute zerbitzua 9 udalerritan: Arrueta-Sarrikota, Martxueta, Lüküze-Altzümarta, Garrüze, Behaskane-Laphizketa, Donapaleu, Amendüze-Unaso, Aiziritze-Gamue-Zohazti eta Arberatze-Zilhekoa.[9]

Gainera, Roulez en Amikuze elkarteak eskariaren araberako garraio zerbitzua eskaintzen du eskualde guztian: Garraio Solidarioa.[10]

Ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioetako ekoizpen tradizionalean oinarritutako ekonomia. Nekazaritza urria. Hazkuntza estentsiboa ardi-aziendaren mendialdeko larreetan (ardixuri eta latxa), Pirinioetako arrazako behi nahasia eta zalduna. Txerri gutxi. Tiro-zaldia (bretoiera) eta aulki-zaldia (angloarabiera).

Euskara

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Amiküzeko udalerri gehienak (Amorotze-Zokotze, Behauze, Lüküze-Altzümarta, Garrüze, Bithiriña, Amendüze-Unaso, Donapaleu, Ostankoa, Gabadi, Aiziritze-Gamue-Zohazti, Arboti-Zohota, Arberatze-Zilhekoa, Behaskane-Laphizketa, Larribarre-Sorhapürü eta Uhartehiri) sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, Amikuze, Garazi eta Oztibarre eskualdeetan hitz egiten zena. Beste udalerriak (Oragarre, Arrueta-Sarrikota, Martxueta, Labetze-Bizkai eta Ilharre) eremu ez-euskaldunean zegoen, han hizkuntza nagusia okzitaniera baitzen, bertsio gaskoiarrean.[11]

Koldo Zuazok, 2010ean, bere herri guztiak nafar-lapurtera eta zubereraren arteko trantsizio-eremuan sailkatu zituen.[12]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ /amikús̻e/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban
  2. ↑ /amikʉ's̻e/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «Amikuze - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-05-09).
  2. ↑ Lhande, Pierre. (2001). Dictionnaire basque-français et français-basque : (dialectes labourdin, bas-navarrais et souletin) / tome I, Dictionnaire français-basque.. Elkarlanean ISBN 84-8331-777-X. PMC 493203587. (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  3. ↑ Cfr. Corominas, Joan: De toponimia vasca y vasco-románica en los Bajos-Pirineos, Fontes Lingvae Vasconvm Stvdia et Docvmenta, IV, nº 12, 1972.
  4. ↑ Euskal fonetika, 158
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Garcia Arancon, María Raquel. Navarra e Inglaterra a mediados del siglo XIII. Nafarroako Gobernua.
  6. ↑ Compilation., Andrés-Gallego, José (1944- ...).,. (1998). Textos clásicos para la historia de reino de Navarra. Fundación histórica Tavera ISBN 84-89763-26-7. PMC 491091525. (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  7. ↑ «Amikuzeko herri elkargoa» archive.wikiwix.com (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  8. ↑ Berria.eus. «Jean-Rene Etxegarai hautatu dute Euskal Elkargoko lehendakari» Berria (Noiz kontsultatua: 2017-01-23).
  9. ↑ (Frantsesez) «Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.» France Bleu 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2021-04-22).
  10. ↑ Roulez en Amikuze - Garraio Solidarioko zerbitzua
  11. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  12. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Amikuze&oldid=9793975"(e)tik eskuratuta