Baigorri-Ortzaize

Wikipedia, Entziklopedia askea
Baigorri-Ortzaize
 Euskal Herria
Map
Esnazu.jpg
Esnazu herriko ikuspegia, Aldudeko ibarran
Administrazioa
Herrialdea Nafarroa Beherea
EskualdeburuaBaigorri
Herri handienaBaigorri
Geografia
Koordenatuak
Azalera310 km²
Garaiera61-1275 metro
Demografia
Biztanleriadata22 =
DentsitateaERROREA: ezin izan da automatikoki kalkulatu, arazoa konpontzeko egin klik hemen biztanle/km²

Baigorri-Ortzaize[1][a] Nafarroa Behereko eskualde bat da. Aldude edo Baigorri ibarra berrelkartzen ditu eta Beherobiko eta Ortzaizeko behereko herriek.

Eskualdea 11 udalerrik osatzen dute eta lurraldearen hegoaldean dago, Arberoa, Garazi, Lapurdi Ekialdea, Lapurdi Garaia, Baztanaldea eta Auñamendi eskualdetarekin mugitzen.

Bere hiriburua Baigorri da.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izena, Baigorri eta Ortzaize izenen ondoko posizio bat da, Baigorri (Aldudeko ibarra "Baigorriko ibarra" bezala ere ezagutzen da) eta Ortzaize ibarren ordezkaritzan.

Toponimoaren frantsesezko bertsioa Baïgorry-Ossès da. Aragoieraz, Baigorri-Osés eta tierra de Baigorri-Osés bertsio homologoak dago eta Okzitanieraz Baigòrri-Ossés eta país de Baigòrri-Ossés.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

 Lapurdi Garaia Lapurdi Ekialdea Arberoa
Baztanaldea Garazi
  Baigorri-Ortzaize  
Auñamendi

Fisionomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualdea bi ibarrek osatzen dute: Aldudeko edo Baigorriko ibarra, eta Ortzaizeko ibarra. Horietatik guztietatik igarotzen da Urepeleko Errobi, Errobi osatzen duten hiru ibaietako bat. Izan ere, Errobi Arrosa eta Ortzaize artean eratzen da, Arnegiko Errobi eta Urepeleko Errobi urekin.

Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  Gnome-weather-few-clouds.svg   Datu klimatikoak (Banka, 1981-2010)   WPTC Meteo task force.svg  
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 22.3 29.0 33.0 35.0 36.5 41.1 40.9 42.6 37.5 35.0 28.0 24.0 42.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 11.0 12.3 15.3 16.9 20.8 23.9 25.9 26.1 23.7 19.4 14.1 11.5 18.4
Batez besteko tenperatura (ºC) 6.9 7.6 10.0 11.5 15.1 18.1 20.1 20.3 17.7 14.5 9.9 7.6 13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 2.8 3.0 4.7 6.1 9.3 12.3 14.3 14.5 11.8 9.5 5.7 3.8 8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -12.6 -13.0 -8.5 -2.5 1.0 3.0 6.2 3.5 1.0 -1.5 -7.7 -9.7 -13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 187.6 159.5 158.6 181.2 131.5 84.4 74.9 84.4 115.3 152.9 212.5 201.6 1744.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 99.0 109.0 109.5 95.7 97.0 69.0 86.7 85.2 81.0 99.0 96.5 130.1 130.1
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[2]
  Gnome-weather-few-clouds.svg   Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)   WPTC Meteo task force.svg  
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 24.8 27.0 30.0 32.6 35.0 40.0 41.0 42.0 39.2 34.0 27.0 26.0 42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 11.9 12.9 15.6 17.1 20.8 23.7 25.9 26.2 24.4 20.5 15.2 12.5 18.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 7.5 8.0 10.3 11.7 15.2 18.2 20.3 20.5 18.3 15.3 10.6 8.3 13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 3.0 3.2 5.0 6.4 9.7 12.7 14.7 14.8 12.3 10.1 6.0 4.0 8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -15.4 -10.5 -9.5 -3.2 -0.2 2.8 5.8 4.0 2.0 -2.5 -8.5 -9.8 -15.4
Batez besteko prezipitazioa (mm) 146.0 129.8 124.7 139.3 106.9 77.0 65.6 76.1 92.5 112.1 164.8 153.4 1398.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 96.7 115.5 128.9 78.8 70.1 66.2 103.2 80.3 69.3 88.1 124.1 110.2 128.9
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[3]

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baigorriko Bizkonderria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Baigorriko Bizkonderria»

1020an, Gaskoniako dukea zen Antso VI.a Gilen Gaskoiniakoak Baigorriko ibarraren subiranotasuna Nafarroako errege zen Antso III.a Gartzeitzeri eman zion, jasotako mesede baten esker onez. 1033an, errege berak Baigorriko Bizkonderria sortu zuen eta kontrola Gartzea Lopitzeri eman zion, Eneko Lopitz Bizkaiko kondearen anaiari.[4]

Baigorriko jaunak Nafarroako erregearen zerbitzupean bereizi ziren batailadore handi gisa. Askori Nafarroako Erresumako hainbat eskualdetan funtzionario postuak eman zitzaizkien eta beste hainbesteri errege gazteluetako alkateak eman zitzaizkien, bereziki Luzaide eta Amaiurrekoak. Merinoak eta Nafarroako Gorteetako ordezkariak ere izan ziren.[5]

XII. mendean, Lope II Enekoitzek, Baigorriko bizkondeak, Oztibarreko lurraren errentak jasotzen zituen, eta horietako batzuk Haranbeltzeko prioratoari ematen zizkion, baita zenbait lur ere. XIII. mendean bizkonderria bi zatitan banatu zen. Izan ere, Frantzisko Semenetz Baigorriko bizkondearen semeak, lehen ezkontzetan Caupenne batekin ezkondua, herentziaz lehiatu ziren.[6]

Fernando Katolikoak Nafarroa Garaia kendu zionean, Baigorriko bizkondeek leial jarraitu zuten beren legezko subiranoekin, baina beren jarduerak Bearnera eta Nafarroa Behereko lurretara desbideratu ziren. Gracian Etxautzkoa, Lautrecekin batera, Italiako kanpainara joan zen; beranduago, Henrike II.a Espainiakoaren gortean kargu bat izan zuen. Antton Etxaultzkoa semeari zor zaio Bizkaiko jurisdikzioaren haranetik Garaziko Gortearen haranera igarotzea, administrazio judizial zibil eta kriminalari dagokionez (1564), botere feudalaren haranaren emantzipaziorako urrats garrantzitsua.

Gaztelarren aurka borrokatu zuen, baita erlijio gerretan ere, erreformaren arerio nagusietako bat izan zelarik. Horregatik, Lüküzeko eta Armendaritzeko jaunak buru zituzten lebantisko katolikoekin kausa komuna egin zuen, baina 1570ean men egin zuen. Hurrengo matxinada katolikoa lehertu zenean, Antton, erreginari leial mantendu zen, eta, denborarekin, Henrike III.a Nafarroakoa eta IV.a Frantziakoaren konfiantzazko gizona izatera iritsi zen, 1573an eta 1583an espainiar gortera bidali zuena, zenbait gestio egiteko.[7]

Etxautzeko Bizkondea Labetzeko jaun, Saillejuzaneko jaun, Santiagoko ordenako zaldun, ganbera-aitoren seme, Nafarroako kapitain eta Bearneko seneskal handi izatera ere iritsi zen. Bertrand Etxautzkoa, Anttonen semea, Baionako apezpiku izendatu zuten 1593an. Frantziako kapilau handi, Tourseko artzapezpiku eta erregearen ordenen komendadore izendatua, Etxautz Luis XIII.a Frantziakoa eta Maria Mediciren konfiantzazko gizona izan zen, nahiz eta Richelieu kardinala, denbora batez bere laguna izan zena, ez zen oso abegikorra izan.

Joan Etxautzkoa, apezpikuaren anaia, familiaren jarraitzailea izan zen, eta Baigorriko Bizkonde bezala mugako arazoei aurre egin behar izan zien. Joan, Bizkonderria sei mendez gobernatu zuen gizonezkoen adarreko azken ordezkaria izan zen. Bere ondasunak, hau hiltzean, bere alaba Claude-Honorette igaro zen, 1644an, Bernard de Saint-Martinekin ezkondu zena, Biscarròssako Bizkondearen semea zena, eta, honen ondoren, bere seme Joan, Roll-Montpellier batekin ezkondua, 1712an hil zena eta haranean aurreko handia izan zuena. Geroago, Etxauztarrak markes bihurtu ziren.[8]

Kintoagatiko gatazka[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Fernando Katolikoak Nafarroa Garaia konkistatu zuenean etengabeko liskarrak sortu ziren Aldude eta Erroibar ibarren mugakide ziren larreen inguruan. Izan ere, ez zen nazioarteko erregelamendurik sinatu horiek ebazteko eta mugako lerro finko bat finkatzeko. Gertakari hauen ondorioz, 1610ean, Baigorriko lurraldean eraso bat gertatu zen, zenbait borda erre ziren eta 500 eta 600 abelburu artean lapurtu ziren.

Joan Etxautzkoa bizkondeak gogor erantzun zuen. Azkenean, batzorde bat bildu zen, eta bertako kide zen Bertrand Baionako apezpikua, bizkondearen anaia, araudi bat egin zuena, Arnegin 1613an sinatu zena. Hala ere, araudi hau Pirinioetako Itunak berretsi zuen arren, istiluek Nafarroako bi haranen artean jarraitu zuten.

1671tik, Frantziaren eta Espainiaren arteko harremanak hobetu egin dira, eta Aldudeko, Baztango, Erroko eta abarretako Pirinioetako ibarra txikien liskarrak baretzeko joera dago. Negoziazioak 1765ean hasi ziren; 1770ean eten egin ziren, 1 000 baigorritar sartu baitziren 1768an, Auritz eta Orreagako herrietan makilez, fusilez eta aizkoraz armaturik, 1776ko lerrora iritsi arte.[9]

Ibarreko foru banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Erregimenan zehar, bi batzar moten bidez administratu zen: herrixketako epaimahaiena eta Gorte Nagusiarena. Ibarra osatzen zuten hamaika herrietako herritar guztiei irekitako batzarra zen hau. Anhauzeko elizatik gertu elkartzen zen, ibarreko herri bat. Batzar hauen erregistroak, 1687tik 1785era, Baigorriko udaletxearen artxiboan gordetzen dira.[10]

Herrixketako epaimahaien batzarrak berrogains deitzen ziren; gehienetan Berrogain gainean biltzen ziren, Irulegi eta Baigorri artean, ibarra osoko bilera orokorra, herri bakoitzeko epaimahaiak eta diputatuak prestatzeko. Diputatuak Berrogain honetan bertan aukeratzen ziren. Batzar bateko eta besteko bilkurak publikoak ziren, baina Gorte Nagusiak bakarrik zuen erabakitzeko ahalmena. Larrialdi edo larritasun kasuetan, bizilagun guztiak joaten ziren. Emakumeek hitza eta botoa zuten, irizpidea familia-burua eta etxe baten jabea baitzen. Herrixkek ezin zuten beren kabuz erabaki Gorte Nagusitik igaro gabe. Epaimahaiaren izendapena urterokoa zen eta euskara erabiltzen zen hizkuntza bakarra. ibarreko funtzionario finkoak idazkaria, diruzaina eta sindikoa ziren, epaimahai soilak baino kultura handiagoko pertsonak -oro har, lizentziadunak-, eta ibarrak ordaindu egiten zien erregistroak eramateagatik, akordioak gauzatzeagatik, funtzionario frantsesen eta euskara hutsezko nekazarien arteko bitartekari izateagatik, etab.

Gorte Nagusiaren azken akta 1788koa da. Administrazio judizial zibil eta kriminalari dagokionez, baigorritarrak Garaziko Gortera joaten ziren Donibane Garazin, Garazi, Armendaritze, Irisarri eta Iholdiko biztanleekin batera, 1564az geroztik, bizkondeak bere prerrogatiba judizialei uko egin zienean.

Osaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

11 udalerrietan 19 herriak osatzen dute eskualdea: 5 857 biztanle eta 310,08 kilometro koadro.

Herria Udalerria INSEE kodea Herritarra Azalera
(km²) 		Biztanleria
(2018) 		Dentsitatea
(bizt/km²)
Aldudeko armarria (herria).svg Aldude Aldude 64016 aldudar 23,27 327 13,79
Esnazuko armarria.svg Esnazu esnazutar
Blason ville fr Anhaux (Pyrénées-Atlantiques).svg Anhauze Anhauze 64026 anhauztar 12,33 380 30,01
Blason ville fr Saint-Martin-d'Arrossa (Pyrénées-Atlantiques).svg Arrosa Arrosa 64490 arrosatar 18,43 538 28,38
Blason ville fr Ascarat (Pyrénées-Atlantiques).svg Azkarate Azkarate 64066 azkaratear 5,82 318 55,67
Blason ville fr Saint-Étienne-de-Baïgorry (Pyrénées-Atlantiques).svg Baigorri Baigorri 64477 baigorriar 69,44 1480 23,32
Blason ville fr Saint-Étienne-de-Baïgorry (Pyrénées-Atlantiques).svg Donostei doneztebar
Coats of arms of None.svg Gernieta gernietar
Coats of arms of None.svg Okoze okoztar
Coats of arms of None.svg Otikorene otikorendar
Blason Fr famille Inhurry-d-Urdos (Baigorry).svg Urdoze urdoztar
Blason Fr famille Leizarazu (Baigorry).svg Leizparze leizparzear
Coats of arms of None.svg Banka Banka 64092 bankar 49,60 347 6,79
Blason fr ville Bidarray.svg Bidarrai Bidarrai 64124 bidarraitar 38,20 667 17,93
Irulegiko armarria.svg Irulegi Irulegi 64274 irulegitar 9,38 359 39,45
Coats of arms of None.svg Sorhoeta sorhoetar
Lasako armarria.svg Lasa Lasa 64322 lasar 14,79 335 21,57
Blason Ortzaize SVG.svg Ortzaize Ortzaize 64543 ortzaiztar 26,44 280 11,54
Blason ville fr Urepel (Pyrénées-Atlantiques).svg Urepele Urepele 64436 urepeldar 42,38 826 21,12

Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du eskualdea. Guztira, bi lineek eskaintzen du zerbitzua 7 udalerritan: Urepele, Aldude, Banka, Baigorri, Arrosa, Irulegi eta Azkarate.[11]

Gainera, Baiona-Donibane Garazi burdinbideak zerbitzua ematen die Bidarrai, Arrosa eta Ortzaize udalerriei, Txik Txaken 54. linearen bidez.

 Bus-logo-white.svg 10. linea (Txik Txak)
BAIGORRI
Pilotalekua 16  • Joan Pujo kolejioa
Irulegi
Sarrera
Azkarate
Garataine
Uharte Garazi
Herria
DONIBANE GARAZI
Donazaharre
Plaza
Lakarra
Herriko Etxea
Ainhize-Monjolose
Purgua
Larzabale-Arroze-Zibitze
Purgua
Izura-Azme
Jeantinea
Arhantsusi
Harambeltz
Uhartehiri
Herriko Etxea
Behaskane-Laphizketa
Oiantoa
DONAPALEU
Ospitalea 11 55  BUS   809   • Eliza 11 55  BUS   809  
 Bus-logo-white.svg 16. linea (Txik Txak)
Urepele
Plaza
Aldude
Pierre Oteiza • Erreka Gorri • Auto-parketatze gunea
Banka
Piszikultura • Olhaberri
BAIGORRI
Gaineko Karrika • Pilotalekua 10  • Donostei kolejioa
Arrosa

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2017ko urtarrilaren 1era arte, udalerri guztiak Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide ziren. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa ziren.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kobre, burdin eta zilar meatzeak ez dira errentagarritzat hartzen. Larreak eta mendiak dira nagusi; beraz, abere-iturri nagusia abeltzaintza eta zuren ustiapena dira. Laboreak Kantaurikoak dira. Mahasti bikaina, bereziki Irulegin.

Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Baigorri-Ortzaizeko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa, Ortzaize eta Aldude ibarretan hitz egiten zena.[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, bere herri guztiak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[13]

Irudiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ /baiɣoʁi oʁ̞ts̻ais̻e/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Euskaltzaindia. 122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia. .
  2. ↑ Bankako estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  3. ↑ Irulegiko estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  4. ↑ MORET, J. de.: Anales del Reino de Navarra. Tolosa, 1892, t. VI, pp. 141, 264 y 278.
  5. ↑ CUZACQ, R.: «Un curieux procés en Baygorry, vers 1784», Gure Herria, 1935, pp. 359-366, 445-457.
  6. ↑ YANGUAS Y MIRANDA: Diccionario de antigüedades del reino de Navarra. Iruña, 1964.
  7. ↑ JAURGAIN, Jean de: La Vasconie, Paue, 1902.
  8. ↑ NOGARET, Joseph: Les châteaux historiques du pays basque français, Baiona, 1934.
  9. ↑ Veyrin, Philippe (1975). Les Basques. Arthaud. p. 16. ISBN 978-2-7003-0038-3.
  10. ↑ Mixel Oronoz: Oilandoiko ermita, 2001, Elkarlanean.
  11. ↑ (Frantsesez) «Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.» France Bleu 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2021-04-22).
  12. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  13. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Baigorri-Ortzaize&oldid=8973001"(e)tik eskuratuta