Baigorri-Ortzaize

Baigorri-Ortzaize
	Euskal Herria
	Esnazu herriko ikuspegia, Aldudeko ibarran
Geografia
Herrialdea	Nafarroa Beherea
Hiriburua	Baigorri
Udalerri handiena	Baigorri
Azalera	310 km²
Garaiera	Max: 1.275 metro; Min: 61 metro
Demografia
Biztanleria	5.857 (2018)
Dentsitatea	19 biztanle/km²
Herritarra	aldudar, baigorriar, ortzaiztar

Baigorri-Ortzaize^[1]^[a] Nafarroa Behereko eskualde bat da. Aldude edo Baigorri ibarra berrelkartzen ditu eta Beherobiko eta Ortzaizeko behereko herriek.

Eskualdea 11 udalerrik osatzen dute eta lurraldearen hegoaldean dago, Arberoa, Garazi, Lapurdi Ekialdea, Lapurdi Garaia, Baztanaldea eta Auñamendi eskualdetarekin mugitzen.

Bere hiriburua Baigorri da.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izena, Baigorri eta Ortzaize izenen ondoko posizio bat da, Baigorri (Aldudeko ibarra "Baigorriko ibarra" bezala ere ezagutzen da) eta Ortzaize ibarren ordezkaritzan.

Toponimoaren frantsesezko bertsioa Baïgorry-Ossès da. Aragoieraz, Baigorri-Osés eta tierra de Baigorri-Osés bertsio homologoak dago eta Okzitanieraz Baigòrri-Ossés eta país de Baigòrri-Ossés.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Fisionomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualdea bi ibarrek osatzen dute: Aldudeko edo Baigorriko ibarra, eta Ortzaizeko ibarra. Horietatik guztietatik igarotzen da Urepeleko Errobi, Errobi osatzen duten hiru ibaietako bat. Izan ere, Errobi Arrosa eta Ortzaize artean eratzen da, Arnegiko Errobi eta Urepeleko Errobi urekin.

Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Datu klimatikoak (Banka, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	22.3	29.0	33.0	35.0	36.5	41.1	40.9	42.6	37.5	35.0	28.0	24.0	42.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.0	12.3	15.3	16.9	20.8	23.9	25.9	26.1	23.7	19.4	14.1	11.5	18.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	6.9	7.6	10.0	11.5	15.1	18.1	20.1	20.3	17.7	14.5	9.9	7.6	13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.8	3.0	4.7	6.1	9.3	12.3	14.3	14.5	11.8	9.5	5.7	3.8	8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.6	-13.0	-8.5	-2.5	1.0	3.0	6.2	3.5	1.0	-1.5	-7.7	-9.7	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	187.6	159.5	158.6	181.2	131.5	84.4	74.9	84.4	115.3	152.9	212.5	201.6	1744.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	99.0	109.0	109.5	95.7	97.0	69.0	86.7	85.2	81.0	99.0	96.5	130.1	130.1
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua^[2]

Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.8	27.0	30.0	32.6	35.0	40.0	41.0	42.0	39.2	34.0	27.0	26.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.9	12.9	15.6	17.1	20.8	23.7	25.9	26.2	24.4	20.5	15.2	12.5	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	7.5	8.0	10.3	11.7	15.2	18.2	20.3	20.5	18.3	15.3	10.6	8.3	13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.0	3.2	5.0	6.4	9.7	12.7	14.7	14.8	12.3	10.1	6.0	4.0	8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-15.4	-10.5	-9.5	-3.2	-0.2	2.8	5.8	4.0	2.0	-2.5	-8.5	-9.8	-15.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	146.0	129.8	124.7	139.3	106.9	77.0	65.6	76.1	92.5	112.1	164.8	153.4	1398.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	96.7	115.5	128.9	78.8	70.1	66.2	103.2	80.3	69.3	88.1	124.1	110.2	128.9
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua^[3]

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baigorriko Bizkonderria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Baigorriko Bizkonderria»

1020an, Gaskoniako dukea zen Antso VI.a Gilen Gaskoiniakoak Baigorriko ibarraren subiranotasuna Nafarroako errege zen Antso III.a Gartzeitzeri eman zion, jasotako mesede baten esker onez. 1033an, errege berak Baigorriko Bizkonderria sortu zuen eta kontrola Gartzea Lopitzeri eman zion, Eneko Lopitz Bizkaiko kondearen anaiari.^[4]

Baigorriko jaunak Nafarroako erregearen zerbitzupean bereizi ziren batailadore handi gisa. Askori Nafarroako Erresumako hainbat eskualdetan funtzionario postuak eman zitzaizkien eta beste hainbesteri errege gazteluetako alkateak eman zitzaizkien, bereziki Luzaide eta Amaiurrekoak. Merinoak eta Nafarroako Gorteetako ordezkariak ere izan ziren.^[5]

XII. mendean, Lope II Enekoitzek, Baigorriko bizkondeak, Oztibarreko lurraren errentak jasotzen zituen, eta horietako batzuk Haranbeltzeko prioratoari ematen zizkion, baita zenbait lur ere. XIII. mendean bizkonderria bi zatitan banatu zen. Izan ere, Frantzisko Semenetz Baigorriko bizkondearen semeak, lehen ezkontzetan Caupenne batekin ezkondua, herentziaz lehiatu ziren.^[6]

Fernando Katolikoak Nafarroa Garaia kendu zionean, Baigorriko bizkondeek leial jarraitu zuten beren legezko subiranoekin, baina beren jarduerak Bearnera eta Nafarroa Behereko lurretara desbideratu ziren. Gracian Etxautzkoa, Lautrecekin batera, Italiako kanpainara joan zen; beranduago, Henrike II.a Espainiakoaren gortean kargu bat izan zuen. Antton Etxaultzkoa semeari zor zaio Bizkaiko jurisdikzioaren haranetik Garaziko Gortearen haranera igarotzea, administrazio judizial zibil eta kriminalari dagokionez (1564), botere feudalaren haranaren emantzipaziorako urrats garrantzitsua.

Gaztelarren aurka borrokatu zuen, baita erlijio gerretan ere, erreformaren arerio nagusietako bat izan zelarik. Horregatik, Lüküzeko eta Armendaritzeko jaunak buru zituzten lebantisko katolikoekin kausa komuna egin zuen, baina 1570ean men egin zuen. Hurrengo matxinada katolikoa lehertu zenean, Antton, erreginari leial mantendu zen, eta, denborarekin, Henrike III.a Nafarroakoa eta IV.a Frantziakoaren konfiantzazko gizona izatera iritsi zen, 1573an eta 1583an espainiar gortera bidali zuena, zenbait gestio egiteko.^[7]

Etxautzeko Bizkondea Labetzeko jaun, Saillejuzaneko jaun, Santiagoko ordenako zaldun, ganbera-aitoren seme, Nafarroako kapitain eta Bearneko seneskal handi izatera ere iritsi zen. Bertrand Etxautzkoa, Anttonen semea, Baionako apezpiku izendatu zuten 1593an. Frantziako kapilau handi, Tourseko artzapezpiku eta erregearen ordenen komendadore izendatua, Etxautz Luis XIII.a Frantziakoa eta Maria Mediciren konfiantzazko gizona izan zen, nahiz eta Richelieu kardinala, denbora batez bere laguna izan zena, ez zen oso abegikorra izan.

Joan Etxautzkoa, apezpikuaren anaia, familiaren jarraitzailea izan zen, eta Baigorriko Bizkonde bezala mugako arazoei aurre egin behar izan zien. Joan, Bizkonderria sei mendez gobernatu zuen gizonezkoen adarreko azken ordezkaria izan zen. Bere ondasunak, hau hiltzean, bere alaba Claude-Honorette igaro zen, 1644an, Bernard de Saint-Martinekin ezkondu zena, Biscarròssako Bizkondearen semea zena, eta, honen ondoren, bere seme Joan, Roll-Montpellier batekin ezkondua, 1712an hil zena eta haranean aurreko handia izan zuena. Geroago, Etxauztarrak markes bihurtu ziren.^[8]

Kintoagatiko gatazka[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Fernando Katolikoak Nafarroa Garaia konkistatu zuenean etengabeko liskarrak sortu ziren Aldude eta Erroibar ibarren mugakide ziren larreen inguruan. Izan ere, ez zen nazioarteko erregelamendurik sinatu horiek ebazteko eta mugako lerro finko bat finkatzeko. Gertakari hauen ondorioz, 1610ean, Baigorriko lurraldean eraso bat gertatu zen, zenbait borda erre ziren eta 500 eta 600 abelburu artean lapurtu ziren.

Joan Etxautzkoa bizkondeak gogor erantzun zuen. Azkenean, batzorde bat bildu zen, eta bertako kide zen Bertrand Baionako apezpikua, bizkondearen anaia, araudi bat egin zuena, Arnegin 1613an sinatu zena. Hala ere, araudi hau Pirinioetako Itunak berretsi zuen arren, istiluek Nafarroako bi haranen artean jarraitu zuten.

1671tik, Frantziaren eta Espainiaren arteko harremanak hobetu egin dira, eta Aldudeko, Baztango, Erroko eta abarretako Pirinioetako ibarra txikien liskarrak baretzeko joera dago. Negoziazioak 1765ean hasi ziren; 1770ean eten egin ziren, 1 000 baigorritar sartu baitziren 1768an, Auritz eta Orreagako herrietan makilez, fusilez eta aizkoraz armaturik, 1776ko lerrora iritsi arte.^[9]

Ibarreko foru banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Erregimenan zehar, bi batzar moten bidez administratu zen: herrixketako epaimahaiena eta Gorte Nagusiarena. Ibarra osatzen zuten hamaika herrietako herritar guztiei irekitako batzarra zen hau. Anhauzeko elizatik gertu elkartzen zen, ibarreko herri bat. Batzar hauen erregistroak, 1687tik 1785era, Baigorriko udaletxearen artxiboan gordetzen dira.^[10]

Herrixketako epaimahaien batzarrak berrogains deitzen ziren; gehienetan Berrogain gainean biltzen ziren, Irulegi eta Baigorri artean, ibarra osoko bilera orokorra, herri bakoitzeko epaimahaiak eta diputatuak prestatzeko. Diputatuak Berrogain honetan bertan aukeratzen ziren. Batzar bateko eta besteko bilkurak publikoak ziren, baina Gorte Nagusiak bakarrik zuen erabakitzeko ahalmena. Larrialdi edo larritasun kasuetan, bizilagun guztiak joaten ziren. Emakumeek hitza eta botoa zuten, irizpidea familia-burua eta etxe baten jabea baitzen. Herrixkek ezin zuten beren kabuz erabaki Gorte Nagusitik igaro gabe. Epaimahaiaren izendapena urterokoa zen eta euskara erabiltzen zen hizkuntza bakarra. ibarreko funtzionario finkoak idazkaria, diruzaina eta sindikoa ziren, epaimahai soilak baino kultura handiagoko pertsonak -oro har, lizentziadunak-, eta ibarrak ordaindu egiten zien erregistroak eramateagatik, akordioak gauzatzeagatik, funtzionario frantsesen eta euskara hutsezko nekazarien arteko bitartekari izateagatik, etab.

Gorte Nagusiaren azken akta 1788koa da. Administrazio judizial zibil eta kriminalari dagokionez, baigorritarrak Garaziko Gortera joaten ziren Donibane Garazin, Garazi, Armendaritze, Irisarri eta Iholdiko biztanleekin batera, 1564az geroztik, bizkondeak bere prerrogatiba judizialei uko egin zienean.

Osaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

11 udalerrietan 19 herriak osatzen dute eskualdea: 5 857 biztanle eta 310,08 kilometro koadro.


Herria	Udalerria	INSEE kodea	Herritarra	Azalera (km²)	Biztanleria (2018)	Dentsitatea (bizt/km²)
Aldude	Aldude	64016	aldudar	23,27	327	13,79
Esnazu	Aldude	64016	esnazutar	23,27	327	13,79
Anhauze	Anhauze	64026	anhauztar	12,33	380	30,01
Arrosa	Arrosa	64490	arrosatar	18,43	538	28,38
Azkarate	Azkarate	64066	azkaratear	5,82	318	55,67
Baigorri	Baigorri	64477	baigorriar	69,44	1480	23,32
Donostei			doneztebar
Gernieta			gernietar
Okoze			okoztar
Otikorene			otikorendar
Urdoze			urdoztar
Leizparze			leizparzear
Banka	Banka	64092	bankar	49,60	347	6,79
Bidarrai	Bidarrai	64124	bidarraitar	38,20	667	17,93
Irulegi	Irulegi	64274	irulegitar	9,38	359	39,45
Sorhoeta	Irulegi	64274	sorhoetar	9,38	359	39,45
Lasa	Lasa	64322	lasar	14,79	335	21,57
Ortzaize	Ortzaize	64543	ortzaiztar	26,44	280	11,54
Urepele	Urepele	64436	urepeldar	42,38	826	21,12

Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du eskualdea. Guztira, bi lineek eskaintzen du zerbitzua 7 udalerritan: Urepele, Aldude, Banka, Baigorri, Arrosa, Irulegi eta Azkarate.^[11]

Gainera, Baiona-Donibane Garazi burdinbideak zerbitzua ematen die Bidarrai, Arrosa eta Ortzaize udalerriei, Txik Txaken 54. linearen bidez.

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2017ko urtarrilaren 1era arte, udalerri guztiak Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide ziren. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa ziren.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kobre, burdin eta zilar meatzeak ez dira errentagarritzat hartzen. Larreak eta mendiak dira nagusi; beraz, abere-iturri nagusia abeltzaintza eta zuren ustiapena dira. Laboreak Kantaurikoak dira. Mahasti bikaina, bereziki Irulegin.

Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Baigorri-Ortzaizeko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa, Ortzaize eta Aldude ibarretan hitz egiten zena.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, bere herri guztiak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[13]

Irudiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

↑ /baiɣoʁi oʁ̞ts̻ais̻e/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. 122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia. .
↑ Bankako estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
↑ Irulegiko estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
↑ MORET, J. de.: Anales del Reino de Navarra. Tolosa, 1892, t. VI, pp. 141, 264 y 278.
↑ CUZACQ, R.: «Un curieux procés en Baygorry, vers 1784», Gure Herria, 1935, pp. 359-366, 445-457.
↑ YANGUAS Y MIRANDA: Diccionario de antigüedades del reino de Navarra. Iruña, 1964.
↑ JAURGAIN, Jean de: La Vasconie, Paue, 1902.
↑ NOGARET, Joseph: Les châteaux historiques du pays basque français, Baiona, 1934.
↑ Veyrin, Philippe (1975). Les Basques. Arthaud. p. 16. ISBN 978-2-7003-0038-3.
↑ Mixel Oronoz: Oilandoiko ermita, 2001, Elkarlanean.
↑ (Frantsesez) «Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.» France Bleu 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2021-04-22).
↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroa Behereko eskualdeak

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"Aldudeko ibarra biziarazteko ahaleginetan" (Berria, 2021/08/17).

Datuak: Q2892475

[2] /baiɣoʁi oʁ̞ts̻ais̻e/ ahoskatua (laguntza)

[1] Euskaltzaindia. 122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia. .

[3] Bankako estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).

[4] Irulegiko estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).

[5] MORET, J. de.: Anales del Reino de Navarra. Tolosa, 1892, t. VI, pp. 141, 264 y 278.

[6] CUZACQ, R.: «Un curieux procés en Baygorry, vers 1784», Gure Herria, 1935, pp. 359-366, 445-457.

[7] YANGUAS Y MIRANDA: Diccionario de antigüedades del reino de Navarra. Iruña, 1964.

[8] JAURGAIN, Jean de: La Vasconie, Paue, 1902.

[9] NOGARET, Joseph: Les châteaux historiques du pays basque français, Baiona, 1934.

[10] Veyrin, Philippe (1975). Les Basques. Arthaud. p. 16. ISBN 978-2-7003-0038-3.

[11] Mixel Oronoz: Oilandoiko ermita, 2001, Elkarlanean.

[12] (Frantsesez) «Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.» France Bleu 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2021-04-22).

[13] Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.

[14] Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

[1]

[a]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]