Laxoa[1]pilota jokoaren aldaera bat da, gaur egun tresnaz jokatzen direnetan zaharrena (esku huska jokatzen den bote-luzea da ezaguna dugun zaharrena). Luzeko pilota jokoa da, hots, plaza batean bi talde aurrez aurre jarrita jokatzen dena. Jokalariek eskularruarekin jotzen dute pilota. Kintzeka eta jokoka kontatzen da. Nafarroako Gobernuak Kultur Ondasun Inmaterial izendatu zuen 2019ko maiatzean.[2][3]
Luzeko pilota jokoan (Joko zuzena ere esaten zaio) lau aldaera dira gaur egun: bote-luzea (hemengo pilota joko guztietatik ezaguna den zaharrena, esku huska jokatua), errebotea (eskularruz edo xisteraz jokatua), pasaka (trinketean jokatua, esku huska edo eskularruz, kantxa sare batez erdibitua dagoela), eta laxoa (eskularruz jokatua). Oiartzungo Txost elkarteko Anton Mendizabalek 2015ean joko zuzeneko modalitateetan 500 jokalari inguru aritzen zirela estimatzen zuen.[4]
Laxoaren arauak bote luzearenak dira,[5] baina baditu zenbait desberdintasun ere:[6] larruzko eskularruez eta pilotaleku handiagoetan (herriaren arabera neurri desberdinak izan ditzakete) jokatzen da.Taldeak lau pilotariz osaturik daude, bi eskularru motzarekin eta beste biak luzearekin. Sakea eskularru luzez egiten da. Pilotek 115 eta 125 gramoko pisua dute.
Jokalekuak 66 m luze eta 16 m zabalekoak dira orokorrean. Dena dela, tokian tokiko aukeretara egokitzen dira (zelaiak, herriko plazak, kale-tarteak...). Botarria jokalekuaren alde batean ipintzen da, eta eremuen arteko marra erdialdean. Jokaleku osoan egin daitezke arraiak, taldeen eremuan trukatzeko. Arraia edo marra esaten da.
Txirristaren teknika erabiltzen da eta ez da atxikirik onartzen.
Greziar antzinatean esferiko deitu jokoa bazegoen, eta geroago erromatar pila pilota-jokoa ere bai. Joko horiek Europa osoan hedatu ziren ahur-joko izeneko esku-jokoa batez ere. Euskal Herriko artzain eta herritarrek mendeetan soropil edo pilotasoroetan gustura biltzen ziren jolasean elkarren aurka aritzera aurrez aurre (mendietan, haran-hutsunetan edo herriko kanpoaldean). Larruzko guantea erabiltzen hasi zenean pilotariak esku-ahurra babestu eta pilota urrunago botatzen zuen. Orduan sortu zen laxoa, euskal pilotaren modalitaterik zaharrena.[7]
Laxoan egiten zen Donostiako harresian XVIII. mendean.
XVIII. mendekoaren azken herenetik goiti eta XIX. mendean izan zuen loraldia, eta gehien jokatzen zen pilota jokoaren aldaera zen, errebotearekin batera. Are gehiago, dibertimendu bakanetarik izan zen garaiko gazteentzat. Orduko hartan, Euskal Herri osoan, Errioxan eta Aragoiko zenbait aldetan jokatzen zen. Euskal Herriko kirol nagusia izan zen XIX. mendeko bigarren erdi arte. Ipar Euskal Herrian, Nafarroan (ospetsuak ziren Iruñeko San Fermin bestetan jokatzen ziren partidak[8]), nahiz Gipuzkoa, nahiz Bizkaian eta bertze zenbait tokitan ere arrakasta izan zuen Laxoak.[9]
1830 laxoaren unerik hoberena izan zen. 1850tik 1870ra bitartean, gero eta maizago jokatzen zen pareta baten kontra (plekako jokoa). 1857an, Jean DithurbideSenpertarrak (Gaintxiki) zumezko eskularrua asmatu zuen, xixtera sortuz. Kautxuzko pilotaren agerpenak erabat aldatu zuen jokoa. Pilotaren boteak biziago izanik, pareta eraikitzera jo zen.[7]
Gaur egun, Malerrekan eta Baztanen jokatzen da (Donezteben, Iruritan, Arraiozen, eta Oizen),1960ko hamarkadan egindako berreskuratze ahaleginari esker; berreskuratze horretan, erabakigarria izan zen Jesus Jaimerena iruritar apaizaren lana.[10]Nafarroako Gobernuak Kultur Ondasun Inmaterial izendatu zuen 2019ko maiatzaren 8ko bilkuran.[2][11] Berpizten ari da laxoa, 2018an Baztan-Errekako Laxoa 39. txapelketan 9 taldek parte hartu zuten, 50 jokalarik guztira. Gazte eta gaztetxoak ere kontuan hartuta urte horretan laxo-jokalariak 110-120 ziren.[12] Gora behera handiak izan baditu ere, gaur egun osansuntsu dagoela erran dezakegu, azken lau hamarkadetan, urtero hutsik egin gabe, herrien arteko txapelketak, bai helduenak bai gazte eta gaztetxoenak, jokatu dira eta.[9]
1960. urtean Laxoa berriro hasi zen jokatzen. 1961. urtean Laxoaren historia modernoko lehen txapelketa antolatu zen eta Baztan-Bidasoako zazpi herrik parte hartu zuten. urtez urte antolatu zen txapelketa 1964ra arte. 15 urte lozorroan egon ondotik, Doneztebe eta Arraiozek 1979ko udan partida batzuk jokatuta, inguruko beste herrietan ere esnatu zen laxoa, eta 1980. urteaz geroztik, etenik gabe, bi eskualdeetako herriarteko txapelketa jokatu ohi da, Iparraldeko eta Gipuzkoako zenbait talde ere barne direlarik.[13]
Desafio handiak baziren Pirinioen bi aldeetako pilotaririk onenen artean. Batzuk heroi bihurtu ziren:[7][20]
Perkain, Juan Martin Inda (Aurizberri, 1754-12-31 – Aldude, 1834-12-17) XVIII. mendeko pilotari ospetsua izan zen, laxoan aritu zena. Berari buruz bertso famatuak idatzi ziren, baita Pierre Harizpek 1903an frantsesez idatzitako antzerki baten gaia eta 1931eko "Perkain le basque" opera.[21][22] Euskal tradizioak lehendabiziko pilotari eta heroitzat hartu du. Frantziako Iraultzaren kontrako ideiak zituelarik, Baztango bizilekutik Aldudeko plazaraino hurbildu zen Iraultza bitarteko egun batean partidu batean parte hartzeko. Atxilotu nahian soldadu batzuk joan zitzaizkionean, Perkainek soldadu-buruaren burua pilotakada batez jo zuen. Gero, jendetzaren babespean, erbestera itzuli zen. Aurkari nagusia Azantza izan zuen, plaza barren eta kanpoan gizon zintzo eta benetako plaza-gizona.[13]
Azantza, (Kanbo, Lapurdi, 1760 - 1839ko)[1][2]. Azantzako semea edo Azantzako jaun Pedro izenaz agertzen da kantu herrikoietan. Jean-Pierre Sorhainde izenekoa, Bere senide batzuk Frantziako Iraultzarenla Terreur garaian erailak izan ziren. Bere arerio nagusia Perkain bera izaten zen.[3]. Perkain eta Azantza kantuak honela dio:
«
Azantzako semea nik ez dut mendratzen,
Bere parerik ez du pilota botatzen;
Bai, bainan Perkain hori ez zuen latsatzen
Plaza guziarentzat bera aski baitzen!
Arraiozko Bautista, Ximunen seme eta jokalari paregabeak, Fernando VII. erregea aho zabalik utzi zuen gorte aitzinean Madrilen jokatutako partidan. Bere bizitzaren azken urteetako giro misteriotsuak, Donostian jokatutako azken partidan berarengatik gertatutako hilketa batek eta bere heriotza tristeak berak, Bautistaren inguruan kondaira edo giro misteriotsua sortu dute.[13][3]
Jose Migel Iturriotz (Beasain, Gipuzkoa, 1869– Donostia, 1924) pilotari eta Beasaingo alkate izan zen. 19 urte zituela, Argentinako pilotalekuetara joan zen Beasaingo Tiburcio Lasa lagunarekin, diru egitera. Pilotari nagusienak ziren Buenos Aires eta Mexikoko pilota egitarauetan; diotenez partidako mila pezeta kobratzera ere iritsi ziren.
Perkain laxo-jokalari handia a mito izatera iritsi zen. XIX. mendean laxo jokoak izan zuen sona eta garrantzia ondo ikus daiteke mito horren inguruan sortu ziren bertsoak ikusita. Hauek dira bertso zahar horietako batzuk:
Ahoz aho gure egunetaraino iritsi den beste kontakizun herrikoi batek Lapurdiko Luhuson Azantzak eta Perkainek aurrez aurre jokatu zuten partidaren berri ematen digu.[23]Aipatu konta-kizunean esaten denez, hasiera batean Perkain irabazten ari omen zen, eta mando baten gainean zen nafar batek honela oi-hukatzen zuen behin eta berriro: 300 libera Perkainen alde!Inork ez zion apustua onartzen, hala ere, nafarrak segitzen zuen: 300 libera Perkainen alde! behin eta berriz oihukatzen. Azantzak, nafarraren oihuez nardaturik, pilotakada bat bidali zuen mandoaren aurka, horrela nafarraren erorketa eragin zuelarik. Izugarrizko kalapita sortu omen zen. Une nahas haietan Azantzaren arreba batek: 1000 libera nire anaiaren alde! oihu egin omen zuen eta ikusleetako batek onartu. Perkain, hura dena ikusirik, izugarri urduritu zen eta azkenean, Azantzak partida irabazi omen zuen.[24]
Gipuzkoarren eta lapurtarren arteko partida bat jokatu zen Irunen 1846ko abuztuaren 9an. 12.000 pertsona inguru bildu omen ziren plazan dema ikusteko.
“Irungo pilota partidaren kanta” bertso anonimoen arabera sekulako apustu pila egin ziren. Nafarra izan arren partida hartan parte hartu zuen Gamio apaiz lesakarrak. Gotzainak elizgizonei pilotan jokatzeko jarritako debekua apurtu zuenez, jokatu eta hurrengo egunean atzerrira ospa egin behar izan zuen. Desafioa lapurtarrek irabazi omen zuten.[25]
Perkainek Gipuzkoako Tolosan partida handi bat jokatu zuela diote sei bertso zahar batzuek. Perkainekin batera semeetako bat eta Kurutxet aritu ziren Azantza, Elhorga eta Haroztegiren aurka. Irabazle Perkainen taldea izan omen zen. Lehen bertsoak honela dio: [24]
Bat zen Perkain zaharra, bertzea Haroztegi Jaun hek bide zakiten kozinaren berri; Elgar frogatzeko untza bat edo, ongi pentsatua duk disimula hori!
Laugarren bertsoak, berriz, honela dio:
Adios Probintzia, adios Lapurdi, Perkainekin pilotan ez daite liberti; Hirur erreinu huntan bera da nagusi Azken partidaraino ez dute sinetsi!
1968az geroz ordea Pilotako Federazioan ere sartua baitzen, 1970ean berriz Pilota aldizkaria sortua baitzuen. Hainbat artikulu argitaratu zituen, gehienak euskal pilotaz orokorrean baina erreboteaz eta laxoaz batez ere.
Iparraldeko Pilotarien Biltzarra elkarteko lehendakaria izan zen 28 urtez 1980tik. Hegoaldeko Pilotarien Batzarra geroago sortu zen eta Haritxelharri omenaldia egin zion 1986an Markinan. [27]
Egundainotik pilota maite zuen eta 1943an Zaharrer Segitaldeak luzeko xapelgoa irabazi zuela, Errekalde, Olçomendy anaiak, Petrikorena eta Haritschelharrekin. “Ikasleak” erreboteko taldean ere jokatu zuen besteak beste hauekin: Doyharzabal, Piztia, eskuin I. Larrea, Paul eta Jean Fagoaga eta Jimmy Etcheberry.[32]
↑(Frantsesez)Haritxelhar, Jean. (1994). Le rabot et la longue. Contribution à l’histoire de la pelote au XIXe siècle. Bulletin du Musée Basque, 1-24 or..
(Frantsesez)(Gaztelaniaz)Dabadie, Séverine; Etchezaharreta, Christiane (2011) Laxoa : euskal pilotaren iturburua. Mikel Epalza, Ander Ugarte, Tiburcio Arraztoa hizketan La Cheminante ISBN9782917598238PMC 762498584. Itzultzaileak: Kattalin Totorika, PP Ji du Bénares, Edurne Alegria.
(Gaztelaniaz)Arraztoa, Tiburcio, (2014), Entre Dios y La Pelota. ISBN: 978-84-15756-52-1
Jokoan Oizko plazan 2018ko finala
Sakea Oizko plazan
Guante luzea
Guante laburra
Guante luzea
Laxo elkartea
Jokoak eta puntuak
Guante laburrra
Guante luzeak
