Hego Amerikako historia

Hego Amerika, 1898

Hego Amerikako historiak azpikontinentean iraganean egon diren gertakari garrantzitsuenak ikertzen ditu. Amerika osoko historiarekin dauka erlazioa, bai lurralde geografiko zein kulturalekin. Azpikontinentean indigena-taldeak bizi dira oraindik, antzinan sortu ziren zibilizazioen ondorengo gisa. Norte Chico (Peru) zibilizaziorik zaharrena da. Espainiar eta Portugaldar kulturak dira errotuenak kolonizazioaren ondorioz, hala ere beste hainbat kultura daude. Horregatik kultura oso anitza da.

Kristobal Kolon Amerika aurkitu zuenean, bertako indigenen existentzia independientea kaltetuta geratu zen. Izan ere, iberiarrek kolonizazioa (Tordesillasko ituna) hasiko zuten ondoren. Hala ere, hango kultura exotikoak eta mestizajea kolonizatzaileen kulturatik urrunago mantentzea lortu zuten. Esklabuen salerosketa transatlantikoan (Afrikako diaspora) Hego Amerika (Brasil bereziki) milioika Afrikarren etxe bilakatu zen. Horrela, giza-lotura berriak sortu ziren.

XVI. mendetik aurrera liskarrak areagotzen hasi ziren Europar kolonizatzaileen, etnia indigenen eta Afrikatik zetozten esklabuen artean. Guda bortitz eta odoltsuak egon ondoren, Amerika latindarra Espainiarekiko independentzia lortu zuen XIX. mende hasieran. Geroago, lurralde independizatuak aldaketa sozial-politikoak izan zituzten, hala nola nazioen sorrerak, europarren immigrazioa, merkataritzaren nazioarteratzea, lurraldeekiko boterea eta jabetza edukitzeko gudak...Brasilek denbora luzeago bat behar izan zuen independizazioa lortzeko.

Biztanleria

Oraindik ez da zehatz-mehatz aurkitu nola, nondik eta noiz heldu ziren lehenengo gizakiak Amerikara, baina badira teoria batzuk inkognitak argitzen saiatu direnak. Populatze berantiar izeneko teoria batek Clovis kulturaren sortzaileak Amerikara heltzen lehenak izan zirela iradokitzen du. Teoriaren arabera, Clovis kulturako pertsonek Bering itsasartea gurutzatu zuten eta urteak aurrera joan ahala, hegoaldera joango ziren gaur egungo Suaren lurraldera heldu arte. Teoriaren oinarria 1929an egin ziren aztarnategien aurkikuntzak dira, baina teoria baztertu zen aztarnategi zaharragoak aurkitu zituztenean gerora. Horrela, populatze goiztiarraren teoria sortuko zen. Teoria hura aurkikuntza arkeologikoak dira berez, baina erakutsi dute Amerikan gizakiak egon zirela 70.000 urte lehenagotik aurrera. Gainera, kontinentera heltzeko beste hainbat modu proposatzen ditu. Hona hemen aurkikuntza garrantzitsuenak:

• Pedra Furada (Brasil): Piaui estatuaren ekialdean, aztarnategi arkeologiko bat eta labar-margolanak dira. Talde franko brasildar batek aurkitu zituen 1973an. Elementu batzuk k.a. 60.000 urtekoak direla frogatu da.
• Piedra Museo (Argentina): Aztarnategi bat da. XX. mende hasieran aurkitu zuen Florentino Ameghinok, baina 1995era arte ez ziren indusketak hasi. La Platako unibertsitate nazionaleko kide batzuek egin zuten indusketa, eta laginak aztertu eta gero ikusi zuten k.a. 11.000 urtekoak zirela.
• Monte Verde (Txile): Aztarnategi honetako indusketak 1977an hasi ziren Tom Dillehay (Kentuckyko unibertsitatea) eta Mario Pinoren (Txileko unibertsitate australa) eskutik. Aztarnategiko giza-aztarnak 12.500 urte dituzte, eta horren frogak hainbat elkartek egin zituzten, National Geographic horien barruan.
• El Abra (Kolonbia): Indusketak egon ziren 1967tik aurrera, eta Kolonbiako lehenengo instrumentu litikoak aurkitu ziren, hezurrak eta landare-ikatza adibidez. 12.400 urte dituzte.

Paleoindiar

Paleoindiar esaten zaio Amerikako kontinentearen aldi historikoari Kristoren aurreko 8000. urtera arte garatutako gertaerak hartzen dituena. Paleoamerikar izenez ere ezaguna. Fase honetan kolonaurreko etapa osoaren ezaugarri izan zen barietate linguistiko eta etnikoa eratzen hasi zen.

Kolonaurreko garaia

Kristobal Kolon Amerikara iristi aurreko garaia da. Eta bereziki antzinako zibilizazio amerikarrei erreferentzia egiteko erabiltzen da. Hego Amerikako kolonaurreko biztanleen jatorriari buruzko hipotesi mota asko daude, baina zientzialari gehienek partekatzen dutena Asiatik mundu berrira beringiako zubiaren bidez igaro ziren giza taldeetatik etortzen direla da. Denborarekin Asiatik etorri ziren biztanle horiek kultura eta hizkuntza desberdinak eratuz joan ziren.

Kultura Chavin eta amazonikoak

K. a 900. eta k. a 300. urteen artean egungo Peru eta Ekuadorreko andeetako isurialdeetan Chavin Kultura garatu zen. Chavin Kultura klase, apaiz eta gerralarien elkarte bat izan zen. Chavínen ezaugarririk garrantzitsuena eraikinen maila ezberdinetan gainjarritako barne-galerien sistema konplexua da, hastapen- eta kultu-erritualak garatzeko balio izan zuena. Eta haien jainko nagusia jaguarra zen. Zenbait zientzialarik Amazoniako eskualdean dagoen terra preta ikusi dute oihan tropikal hezea Chavinen garaiko beste zibilizazio baten espazio naturala izan zela frogatzeko.

Tiahuanako kultura

Tiahuanacoko kultura gaur egungo Bolivia, Peru eta Txileko iparraldean zabaldu zen kultura arkeologiko baten izena da, K.a. 1500. eta k. o 1187. urteen artean garatu zen. Haien ekonomia nekazaritzan, abeltzaintzan eta artisau-jardueretan oinarritu zen.

Moche kultura

Hego Amerikan bizi zen kolonaurreko gizakia.

Moche kultura, mochica kultura ere deitua, antzinako Peruko kultura bat da, k. o 200. eta k. o 700. urteen artean garatu zena Moche ibaiaren haranean. Moche gizarteak ureztatze-kanalen teknologia konplexua garatu zuten, ingeniaritza hidraulikoan ezagutza zabala erakutsiz eta nekazaritza-muga zabalduz. Gainera, kobrearen erabilera intentsiboa egin zuten armak, erremintak eta apaingarriak fabrikatzeko. Politikoki, gizarte motxeak agintari erlijioso-militarrak buru zituzten jaurerrietan antolatzen ziren.

Inkak

Amerikako Aro Postklasikoan, Inken Inperioa nagusitu zen. Inperio horrek Peru, Bolivia eta Ekuadorko andeetako eskualdearen zati handi bat menderatu zuen, eta gaur egun Kolonbiako hegoaldekoena eta Txileko iparraldekoena diren lurraldeetaraino iritsi zen, baita Argentinako ipar-mendebalderaino ere. Oso zibilizazio aurreratua izan zen, 13 inkek gidatua, klase sozialetan banatutako herri bat gobernatzeaz arduratzen zirenak. Kitxua zen hizkuntza ofiziala eta bere jainko nagusia Eguzkia zen.

Kolonbiako Andeetako Kulturak

Bestalde, Andeetako Ekialdeko Mendikatean, gaur egungo Kolonbian, tribuen konfederaziorik handiena sortu zen, Muiskak, Cundiboyacense goi-lautadan nagusi izan zirenak, gaur egun Bogota hiria dagoen lekuan, non Hego Amerikako zibilizazio garrantzitsuenetako bat osatu zuten. Giza talde guztiek nekazaritzan dute oinarria. Irrigazio modu handiak eta nekazaritza materialak ere sortu zituzten.

Europarren etorrera

Kristobal Kolon almirantea buru zuten espainiarrek, 1492ko urriaren 12an aurkitu zituzten Amerika Berriko lehen lurrak Karibe Itsasoan. Hala ere, nabigatzaileak uste zuen Asiako eskualderen batean zegoela, eta horregatik bertakoei "Indioak" deitzen zieten.

1493ko maiatzaren 4an, Alexandro VI.a Aita Santuak Inter Caetera bulda eman zuen, espainiarrei mesede egiten ziena lehorrean aurkitutakoari zegokiola. Bula portugaldarrek baztertu egin zuten, Aita Santu espainiarra izatez akastuna zela uste zutelako, eta orduan, Isabel I.a Gaztelakoak eta Fernando II.a Aragoikoak eta Joan II.a Portugalgoak 1494ko ekainaren 7an Tordesillasko Ituna sinatu zuten. Itun horren arabera, mundu berria konkistatu eta anexionatzeko guneak Ozeano Atlantikoa eta inguruko lurraldeak zatitzeko lerro baten bidez banatzen ziren.

Kolonen hirugarren bidaian ikusiko zuten espainiarrek Amerikako hegoaldea. Ibilbideak Orinoco ibaiaren bokalera eraman zuen eta Venezuelako Macuro inguruan lehorreratu ziren 1498ko abuztuan, eskualde hau Hego Amerikako masa kontinentalaren zati delarik. Gero Chacachacare, Cubagua, Margarita, Tobago eta Granada uharteetan ibili zen.

1499ko maiatzaren 18an, Alonso de Ojeda nabigatzaileak espedizio bat hasi zuen, horrek, Venezuelako kostaldera eta Guajirako penintsulara (Kolonbia) eraman zuen. Bidaia horretan Americo Vespucio kartografo italiarra zihoan, Venezuelari izena jarri ziona. Bi nabigatzaileak banandu egin ziren, eta Vespucio Brasilgo kostaldera iritsi zen, Ojeda aldiz, Kolonbiako kostaldean sartu zen, eta handik Karibera abiatu zen berriro, beste uharte batzuk aurkituz. Cubagua izan zen espainiarrek Venezuelan sortu zuten lehen establezimendua 1501ean, Nueva Cadiz izenekoa. 1502an sortu zen lehorreko lehen kokalekua, Santa Cruz izenekoa.

1502ko maiatzaren 11tik 1504ko azaroaren 7ra bitartean, Erdialdeko Amerikako Karibeko kostaldeak arakatu zituen Panamaraino, eta Darieneko Golkoa esploratu zuen Panaman eta Kolonbian. Hori izan zen Kolon Hego Amerikan egon zen bigarren eta azken aldia.

1513ko irailaren 25ean, Nuñez de Balboa euskal kapareak, lehorrean bizi izan zen lehen espainiarra, Ozeano Barea aurkitu zuen Panamako istmotik, eta "Hegoaldeko Itsasoa" deitu zion. Nuñezek lehorreko lehen hiri egonkorra sortu zuen, Santa María la Antigua del Darién izenekoa, egungo Kolonbian. Cumaná, 1515ean Venezuelan sortua, geroago berrantolatu behar izan zuten, Karibeko indigenen etengabeko etsaitasunaren aurrean.

1520ko azaroaren 27an, Fernando de Magallanes buru zuen espedizioak itsasartea kontinentearen hegoaldetik igarotzea lortu zuen, eta berak Ozeano Barea deitu zion ozeanora iritsi zen. Handik ekialdera jarraitu zuen eta Filipinak aurkitu zituen, non 1521eko apirilaren 27an hil zuten. Bere omenez pasabidea Magallanes itsasartea deitzen da.

Hego Amerikako lehen gotzaindegiak Venezuelako mendebaldeko Coro hirian izan zuen eserlekua.

Erregeorderrien fundazioa

Espainiarrek Hego Amerikan sortu zuten lehen administrazio forma, Karibear kostaldean kokatutako Venezuela, Kolonbia eta Panaman izan zen, Kolonek ustiatutako lurraldeak hain zuzen. Lehen hiria Alonso de Ojedak fundatu zuen Zulian 1502ko maiatzaren 3an eta "Santa Cruz" izena eman zitzaion. Lehen saiakera horrek hiru hilabete iraun zituen, izan ere, Ojeda espetxeratua izan zen, ez baitzuen Indietako Erregeordearen baimenik, titulu hau Kolonek almiranteak zuen. Venezuela "Kapitain Generala" bihurtzen dute 1527an, baina Santo Domingoko Audientzia Errealaren menpe zegoen. 1717an Granada Berriko Erregeorderrietara transferitua da.

Muiska herriaren porrotaren ondorioz, Santafe de Bogotako Audientzia Errealaren bidez Gonzalo Jimenez de Quesadak Granadako Erreinu Berria fundatu zuen 1543.

1542ko azaroaren 20an, Karlos I.a Espainiako erregeak Peruko Erregeordetza sortu zuen, espainiarrek konkistatutako Hego Amerika osoa eta Erdialdeko Amerika hartzen zituena. 1717an, Granada Berriko Erregeorderria banatu zen, Hego Amerikako iparraldea hartzen zuena, eta Rio de la Platako Erregeorderria, hegoaldekoena hartzen zuena.

Bestalde, 1503an, Portugalek Hego Amerikan lortu zituen konkistak, garai hartan "Terra de Santa Cruz" deituak, Fugger Bankako agente bati alokatu zizkion zur-ustiapenerako. 1511n kontzesioa amaitu zen eta Portugalgo Manuel I.a erregeak Brasilgo Kapitaintza deiturikoen sorrerari ekin zion.

Aborigenen esklabotza porrota izan zen, asko konkistatzaileek inportatutako epidemien ondorioz hil baitziren, eta 1542ko azaroaren 20an Lege Berriak onartu ziren, 1512ko Burgosko Legeetan ezarritako Gomendioaren sistemaren bidez euren izaera hobetu nahi zutenak. Indigenen babesak, ordea, drama berri bat ekarriko zuen: Afrikako herrien esklabizazioa Amerikan. 1518an Koroak Afrikako 4.000 gizon Indietara sartzeko lehen lizentzia eman zuen zortzi urtez. Hau izan zen beltzen eserleku haietako lehena, denbora luzez Europako gerenteentzat diru-iturri odoltsu eta irabazizko bat izan zirenak. Negozio ofizialaz gain, kontrabandoko esklaboen negozio bat ere egon zen, piratek eta katolikoak ez ziren merkatariek egina. Indigena askoren desagerpena laster ordezkatu zen, base-klase bat osatuko zuten nekazari espainiarrak sartu zirelako.

Indietako Kartagena Hego Amerikako lehen beltz-tratularien plaza bihurtu zen eta 1654ko irailaren 9an esklabuen apostolua hil egin zen, Pedro Claver, Katalunian jaiotako apaiz jesuita, 1985ean Kolonbiako Errepublikako Kongresuak herrialdeko giza eskubideen aitzindari izendatua izan zena.

XVII. eta XVIII. mendeak

1616an holandarrek, El Doradoren kondairak erakarrita, gotorleku bat sortu zuten Guyanan eta hiru kolonia sortu zituzten: Demerara, Berbice eta Essequibo.

Mary Blair "Art from South America"

1624an, Frantzia saiatu zen egungo Guyana Frantsesaren inguruan bizitzen, baina bertan behera utzi behar izan zuen Portugaldarren etsaitasunagatik, Tordesillasko Itunaren urraketatzat jotzen baitzuten. Hala ere, kolono frantziarrak 1630ean itzuli ziren, eta 1643an Cayenan kokaleku bat ezartzea lortu zuten, eskala txikiko landaketa batzuekin batera.

XVI. mendetik aurrera, Espainiako eta Portugalgo sistema koloniala nahigabetu egin zen. Mugimendu horien artean, ezagunena beltz zimarroena izan zen, beren nagusiengandik ihes egiten zuten esklaboak eta oihanetako babeslekuan komunitate libreak antolatzen zituztenak. Armada errealistaren haiek menderatzeko saiakerak alferrikakoak izan ziren, zimarroiek Hego Amerikako oihanak menderatzen ikasi baitzuten. 1713ko errege zedula batean erregeak kontinenteko lehen herri libreari legezkotasuna eman zion: San Basilioren Palenkea egungo Kolonbian, Benkos Biohók gidatua. Brasilek benetako afrikar erresuma baten eraketa ikusi zuen bere lurrean, Palmaresen Quilomboarekin.

1721 eta 1735 artean, Paraguaiko Komuneroen Matxinada gertatu zen, kolono paraguaitarren eta jesuiten arteko liskarren ondorioz. Jesuiten erredukzio handi eta oparoak zuzentzen zituzten eta kristaututako indigena ugari kontrolatzen zituzten.

1742 eta 1756 artean Juan Santos Atahualparen matxinada gertatu zen Peruko erdialdeko oihanean. 1780an, Peruko erregeordetzak dardara egin zuen berriro Condorcanqui edo Tupac Amaru II kurakaren matxinadarekin, Tupac Catarik Peru Garaian jarraitu zuena.

1763an, Cuffy afrikarra matxinada baten buru izan zen Guyanan, herbeheretarrek odoltsuki zapaldu zutena.

1781ean komuneroen matxinada aurkeztu zen Granada Berriko Birerresuman, nekazariak, indigenak eta mestizoak batzen zituen herri iraultza izan zena. Komuneroak botere koloniala hartzen saiatu ziren eta, kapitulazio batzuk sinatu ziren arren, Manuel Antonio Flórez erregeordeak ez zituen bete eta, aldiz, buruzagi nagusiak exekutatu zituen José Antonio Galánekin.

1796an, Essequibo kolonia holandarra britainiarrek hartu zuten Frantziako gerra iraultzailean.

XVIII. mendean, José Celestino Mutis (1732 - 1808) apaiz, botaniko eta matematikaria nabarmendu zen, Antonio Caballero erregeordeak eta Gongorak Granada Berriaren izaeraren inbentarioa egiteko eskuordetu zutena. Espedizio Botanikoa bezala ezagutu zen, honek landareak eta fauna sailkatu zituen eta Bogotako Santa Fe hirian lehen behatoki astronomikoa sortu zuen.

1801eko abuztuaren 15ean, Alexander von Humboldt zientzialari prusiarra Fontibonera iritsi zen, non Mutisekin besarkatu eta Granada Berrian zehar Quitoraino egin zuen espedizioa hasi zuen. Bi adituen arteko topaketa espedizio botanikoaren punturik distiratsuena da. Humboltek Venezuela, Mexiko, Estatu Batuak, Txile eta Peru ere bisitatu zituen. Txile eta Peruren arteko Ozeano Bareko tenperatura ezberdintasunei buruzko bere behaketek, urte sasoi ezberdinetan, hegoaldetik iparraldera Peruko kostalderaino doazen korronte hotzak aurkitzera eraman zuten, bere omenez Humboldten Korrontea deitu zena.

XIX. mendea: Hego Amerikako nazionalismoak

Europar nazionalismoaren aurrerapenarekin eta Ipar Amerikako nazioen sendotzearekin, Hego Amerikako koloniek impaktu handia jaso zuten. Espainiaren koroaren galtzearen ondoren, Frantziako indar napoleonikoen aldetik, inperioa galtzen hasiko ziren, honek aukera berriak irekiko zituen kreoloentzat nazio hegoamerikarrentzen osaketan.

1806 eta 1807 bitartean, Ingalaterrako indar militarrak Rio de la Plata ingurua inbaditzen saiatu ziren bi aldiz. Inbasioak moztuak izan ziren baina espainiar autoritateak asko kaltetu izan zen.

Hego Amerikako diktaduren denbora lerroa

Demokrazia egonkorrak

*Autoritariotzat jotzen:Txantiloi:Leyenda

Kanpo estekak

• Datuak: Q912852
• Multimedia: History of South America / Q912852