Edukira joan

Jainko (politeismo)

Wikipedia, Entziklopedia askea
Artikulu hau Jainkoaren kontzeptu politeistari buruzkoa da. Jainkoen kontzeptu monoteista aztertzen duen artikulua hau da: Jainko (monoteismo)

Jainkoak naturaz gaindiko izakiak dira, maiz pertsonifikatuak, gizakiek ez dituzten ahalmenekin eta gizakien kontzientzia uki dezaketenak, jainkotasunarekin harreman erlijioso batera bultzatzeko moduan.[1] Izaera sakratua dute,[2] bada. Mitologiako pertsonaia asko jainko dira, munduaren sortzaileak kasu askotan, baita gizakiak bere kulturan azal ezin ditzakeen beste hainbat fenomenoren eragile ere. Horren adibide dira fenomeno naturalak (horien nahitako kausa edo efektua) pertsonifikatzen dituzten kulturak –horien artean antzinako Mesopotamia, Egipto, Grezia, Erroma eta herri germaniarrak–.[3][4][5] jainko zoroastrista eta vediko batzuk kontzeptu etiko gisa ulertzen dira.[4][5] Indiako zenbait eskualdetan, jainkoak izaki bizidun ororen gorputzean daudela uste dute, maiz zentzumen organo edo gogo gisa.[6][7][8] Jainkoak berraragiztatze existentzia forma bat dira (Saṃsāra), bizitza etikoa eramaten dutenak jainkotasun patroi bilakatzen dira eta zoriontsu bizi dira.[9][10] Saṃsāra horren beste interpretazio batzuek, ordea, kondena moduan ulertzen dute, helburua berraragiztatzearen gurpila gelditzea izanik.

Erlijio monoteistetan jainko bakarra dago, hala nola kristautasunean, judaismoan eta islamean.[11][12] Erlijio politeistetan berriz, ugari dira, maila desberdinetakoak izan daitezkeen arren.[13] Erlijio henoteistek jainko goren bat onartzen dute, beste jainko batzuk ukatu gabe, horiek jainkozko printzipio beraren alderditzat hartuz.[14][15] Erlijio ez-teistek betiereko jainko sortzaile goren oro ukatzen dute; hala ere, bizi, hil eta beste edozein izaki bezala birsor daitezkeen jainkoen panteoia onar dezakete.[10]

Erlijio monoteista gehienek tradizionalki jainko ahalguztidun, nonahiko, beti-on eta betiereko bat irudikatzen duten arren,[16][17] ezaugarri horiek ez zaizkio jainkotasunaren definizioari esentzialki lotzen. Zenbait kulturak jainkoen inguruko bestelako kontzeptualizazioak aurkeztu dituzte.[18][19][16] Bestalde, erlijio monoteista gehienek haien jainkoak termino maskulinoetan tratatzen dituzte,[20][21] baina bestelako erlijioetan askotariko formak onartzen dira: maskulinoa, femeninoa, generorik gabekoa edo generoak bateratuz eratutako forma.[22][23][24]

Terminoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskaraz jainko hitzak ez du generorik. Bereziki emakumezko jainkoa dela azpimarratu nahi denean jainkosa hitza erabil daiteke. Pluralean euskarazko jainkoak gaztelaniazko "dioses y diosas" bezala itzul daiteke, jainko-jainkosak forma ere onartzen delarik. Dena den, kontuan hartu behar da euskara eta generoa.

Jainko forma zabalduena da; Behe Nafarroan, nagusitzen da jinko, Zuberoako aldaera ere izanik (erronkarieraz xinko). Formari dagokionez, arazoak daude jaun edo jaungoiko hitzarekin lotzeko; izan ere, ezin da jaungoikoren laburtzea izan: horrekin batera ageri da hizkera askotan eta alderdi historikotik begiratuta, jainko orokorra da, jaungoiko ez bezala. Etimologia zehazteari bagagozkio, adituak ez datoz bat.[25]

Definizioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arestian esan bezala, ez dago jainkoak zer diren auziaren inguruko adostasunik; gainera, kontzeptua nabarmen aldatzen da kultura batetik bestera.[2] Adierarik zabalduenak honako hauek dira: “unibertsoa sortu eta arautzen duen izaki transzendentea” edo “testuinguru erlijioso edo filosofikoan dagoen kontzeptu bat, naturarekin, izaki handiekin edo munduaz gaindiko erresuma batekin lotzen dena”.[26]

Jainkoa naturaz gaindiko edo jainkozko kontzeptu gisa ulertu ohi da, ideietan eta ezagutzetan agertzen dena. Alderdi batzuetan edo guztietan bikaintasuna aitortzen zaio, baina beste alderditan ahulezia eta zalantzei aurre egin beharra dauka: heroikoa da itxuraz eta ekintzaz, baina emozioei eta desioei lotua egoten da. [27]Beste kasu batzuetan, jainkotasuna errealitatearen printzipio bat da, “arima” ideiaren parekoa. Upanishad Hinduistek, adibidez, arima edo identitate indibiduala den Atman jainkoarekin lotzen dute; hortaz, (deva) eta betiereko printzipio gorena den Brahman izaki bizi ororen parte direla ondorioztatzen dute. “Arima” espirituala eta jainkotiarra dela jakitea eta norbere burua ezagutzea goreneko jakintza da.[28][29][30]

Teismoa jainko baten edo gehiagoren existentzian sinestean datza;[31][32] kontzeptu honi darraizkio, logikoki, politeismoa eta monoteismoa. Erlijio politeista gehienetan, jainko-jainkosak naturaren indarren edo antzinako printzipioen errepresentazioa dira eta era autonomoan zein Jainko sortzaile edo naturan modu inmanentean agertzen den printzipio transzendental absolutu (teologia monistak) baten emanazio gisa ulertzen dira.[33] Monoteismoa jainko bakar baten existentzian oinarritzen da, “Jainko” bezala ezaguna.[34] Monolatriak jainko bat baino gehiagoren existentzia onartzen du, baina bakar bat gurtzea aldezten du.[35] Deismoa unibertsoa sortu zuen jainko bakarraren existentzian datza, baina monoteismo forma gehienetan ez bezala, bere existentzia horretara mugatzen da, ez du inolako esku-hartzerik munduan.[36][37][38] Ulerkera hau nahiko zabaldu zen mendebaldeko intelektualen artean XVIII eta XIX. mendeetan.[39][40] Panteismoa unibertsoa bera Jainkoa delako sinesmena da;[41] bestela esanda, den guztia jainkotasun inmanente baten parte dela defendatzen da. Panteismoaren arabera, badago sortzaile bat gerora unibertso panteista bilakatu zena. Jarrera honek jainkotiartasunak unibertsoa bustitzen duela dio, baina, era berean, unibertsoaz gaindikoa da.[42] Agnostizismoa edozein motatako jainkotasunaren existentzia ziurtasunez frogatzea ezinezkoa dela baieztatzen duen posizioa da. [43]Ateismoak, aldiz, jainkoen existentzia ukatzen du.[44]

Hainbat garai eta kulturatako jainkoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historiaurreko garaiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Labar-marrazkiak bezalako inskripzioetatik eta historiaurreko arteetatik abiatuta antzinako arkeologoek emakumezkoen figuraren adierazpen oro jainkosa nagusi batekin lotzen zuten, baina modernitatean argi utzi da adierazpen horien izaera eta asmoa interpretatzea zaila dela eta ez dagoela marrazki horiek jainkoekin lotzeko aski frogarik, are gutxiago jainkosekin.[45] Hala eta guztiz ere, posibletzat jo dute figurak banan-banan eta haien testuinguruan aztertzea; hola, K.a. 25000 urte inguruan kokatzen den eta Willendorfeko venusa bezalako figurak jainkoekin lotzea egokia izan liteke, aditu batzuen aburuz.[46] Jainkoen errepresentazioak izan litezkeen lan gehiago 'Ain Ghazal-en topatu dira eta Çatal Höyük-en aurkitutako artelanek mitologia konplexu baterantz seinalatzen dute.[45]

Euskaldunen antzinako jainkoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Euskal mitologia»

Euskaldunen antzinako erlijioa politeista zela uste da, fenomeno naturalekin estuki lotutako mitologia. Euskal mitologian jainko haietako ugariren istorioak gordeta egon daitezke, baita izen batzuk ere askoren ustetan, hala nola Amalur, Sugaar, eta Urtzi. Dena den, euskaraz edo hobe esanda, eusko-akitanieraz idatzita gorde diren antzinako testigantzetan, ez dira mitoetako izen gehien-gehienak agertzen. Badira, ordea, salbuespen izan daitezkeen bi izen: Behigorri eta Astoilun. Euskal mitologiako pertsonaia edo jainkosa nagusia Mari da, Lurrarekin, fenomeno atmosferikoekin eta den guztiaren sorrerarekin identifikatutako pertsonaia femeninoa. Zenbaitetan euskal matriarkatuaren mitoa indartzeko erabili izan da.

Saharaz-hegoaldeko Afrika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Afrikako herrialdeek ikuskera teologiko askotarikoak garatu izan dituzte. Nigeria eta inguruko herrialdeetan, Yoruba erlijioko jarraitzaileek bi jainko nagusi identifikatzen dituzte: Ogun jainkoa (lanbideei lotuta, baita gerrari, babesari, berdintasunari eta justiziari ere) eta Osun jainkosa (ugalkortasunari, urari, amatasunari, osasunari, harremanei, maitasunari eta bakeari lotuta).[47] Antzinako erlijioa da eta oraindik ere zenbait komunitateko jaialdietan behatu izan da.[47][48]

Afrikako hegoaldeko kulturetan antzeko printzipio femenino eta maskulinoak identifikatu izan dira, bereziki Ilargi eta Eguzkiari lotuta. [49]Kosmologia batek Hiesaba edo Xuba (jainkoa: maskulinoa Nladiba eta femeninoa Nladisara), Gaune (espiritu gaiztoak) eta Khuene (jendea). Eguzkia eta Ilargia printzipio femenino eta maskulinoarekin lotzen dira, hurrenez hurren; beraz, gurtza egiten zaie.[50] Beste afrikar kulturetan Eguzki eta Ilargiaren genero identifikazioa alderantziz gertatzen da.[51] Zimbabwen, jainko gorena, Mwari Shona, androginoa da; iluntasuna eta argitasunarekin lotzen da aldi berean eta bere atributu nagusia euri emailea izatea da.[51]

Egipto

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Egiptoko kulturan milaka jainko izan omen ziren.[52] Jainkoa izendatzeko “nṯr” terminoa erabiltzen zuten; jainkosak, berriz, “nṯrt” terminoarekin.[53] Halaber, posible da hitz horiek espiritu eta zendutako pertsonei erreferentzia egiteko erabiliak izana.[53][54] Egiptoko jainkoari eskuarki kultu, rol eta mitologia bat dagokie.[54]

Egiptoko antzinako piramide eta tenpluetako testuetan, 200 jainko inguru nabarmentzen dira, zoomorfoak horietako asko.[55] Jainko gehienek fenomeno naturalak, objektu fisikoak edo bizitzaren alderdi sozialak irudikatzen zituzten, fenomeno horietan ezkutatutako indar immanente gisa.[56][57] Beste jainko batzuk hildakoen judizioarekin eta beste bizitzako zaintzearekin lotzen ziren.[55] Jainko nagusiek funtzio ugari betetzen zituzten eta fenomeno askotan parte hartzen zuten.[58]

Jainkoen berri eman lezaketen lehen testuak K. a. III. milurtekoaren hasierakoak dira. Seguruenik historiaurreko sinesmenetatik sortu ziren.[59] Hala ere, aipatutako garaiaren amaieran, jainkoak sistematizatu eta sofistikatu egin ziren faraoien pean egiptoar estatu bat eratu zenean, non faraoiak berak jainkotu ziren, jainkoekin elkar-eragiteko eskubide esklusiboa bereganatuz.[60][61] K.o. lehen mendeetan, egiptoarrek inguruko kulturekin harremanak finkatu eta salerosketan aritu ahala, atzerriko jainkoak bereganatzen eta gurtzen hasi ziren.[62][52]

Mesopotamia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Mesopotamiako kulturak, Irakeko hegoalde inguruan kokaturik, dingir jainko anitz zituen,[63][64] gehien-gehienak antropomorfikoak.[65] Aparteko botereak esleitzen zitzaizkien eta gorpuzkera erraldoikoak omen ziren. Oro har, hilezkorrak ziren, baina batzuk heriotza pairatu edo azpiko mundura igaro zirela jaso da.[66]

Panteoi Sumeriarrean, jainkoek funtzio anitz zituzten: ugalketa zuzendu, euria eragin, nekazaritza zaindu, patua eta justizia kontrolatu… [64]Hondamendi naturalak eta gizarte desordena ekiditearren, jainkoak elikatzen, janzten, entretenitzen eta gurtzen zituzten.[65][64] Jainko hauetariko asko, gainera, hiri-estatuetako patroi zaindariak ziren.[67]

Germaniarrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkuntz germanikoetan jainkoak izendatzeko jatorrian neutroa zen eta kristautze prozesuarekin maskulino bilakatu zen “guð” terminoa erabiltzen zuten.[68]

Eskandinaviar mitologian, jainko talde nagusia Æsir delakoak dira.[69] Beste talde garrantzitsu bat Vanir zen, ugalkortasunari lotuta. Kondairaren arabera, bi talde hauen arteko gerra jazo zen, azkenean denak talde bakar batean batuz amaitu zena.[70][71][72] Gerraosteko kooperazioan bigarren taldeak magia irakatsi zion bigarrenari eta lehenengoak, berriz, intzestuaren debekua ekarri zuen.[73][74][72]

Erregistro historikoek iradokitzen dutenaren arabera, germaniar jainkoen irudiak zituzten tenpluek zein gurtza-erritual paganoak Eskandinavian jarraitu zuten XII. mendera arte. Ziurrenik, denborarekin, germaniar jainkoen ordez kristau baliokideak jarri ziren germaniar herrien paganismoa ezabatzen laguntzeko.[72] Germaniar jainkoen gurtza aro modernoan berpiztu egin da mugimendu neopaganoen gidaritzapean; esaterako Heathenry mugimendua nabarmentzen da.[75]

Antzinako Grezia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Greziar mitologia»

Antzinako grekoen erlijioa politeista zen eta gizonezko jainko zein jainkosak gurtzen zituzten[76]; hala ere, ez zegoen eliza zentralik ez testu sakraturik. [77]Aparteko gaitasun eta botereen jabe ziren jainko antropomorfikoak zituzten, bakoitzak nortasun berezi batekin, non akatsak ere agertzen ziren. Ez ziren, bada, perfektuak, ezta ahalguztidunak ere.[78] jainkoak mitoekin lotzen ziren eta giza jokaera zein fenomeno naturalen adierazpena ziren. [77] [76] Kultuetan gurtzen zituzten, politikan erabiliak izaten ziren eta maiz eskaintzak edo dohainak ematen zizkieten mesedeen truke.[77] Tokian tokiko jainkoak zeuden arren, gai, jaia, erritual anitz partekatzen zituzten. Jainkorik nabarmenenak Hamabi Olinpikoak ziren: Zeus, Hera, Poseidon, Atena, Apolo, Artemisa, Afrodita, Hermes, Demeter, Dionisio, Hefesto eta Ares.[79] Munta handiko beste batzuk Hestia, Hades eta Herakles ziren.[77] Infernuko botere ilunak Furiek ordezten zituzten; ahaide odolkideen aurkako krimenak egiten zituztenak jazartzen omen zituzten.[80]

jainko hauen jatorria tradizio Indo-Europearrean egon daiteke, antzekotasun handiak topatu baitira geografikoki urrun kokaturiko kulturetan.[81] Panteoi Erromatarrak, esaterako, inspirazioa hartu zuen grekoengandik. jainkoon gurtzak Kristo ondorengoko lehen mendeetara arte iraun zuen Grezian.[77]

Erromatarra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mitologia erromatarrak beste tradizioen eragina jaso zuen, hainbat jainko integratuz. Grekoengandik jaso zituen jainko nagusi batzuk: Venus, Apolo, Marte, Diana, Minerva, Ceres, Vulcano, Juno, Merkurio, Vesta, Neptuno, Jupiter.[82]

Erromatar jainkosek, antzinako greziarren antzera, flaminek (apaizak) zuzendutako jaialdi komunitarioak, erritualak eta sakrifizioak inspiratzen zituzten.[77] Emakume apaizek ere (Birjina Vestalak) garrantzi handia zuten jainkoentzako botozko erritualetan erabilitako su sakratuari eusteagatik. Jainkosak maiz etxeko santutegietan mantentzen ziren (lararium), babesa lortzearren.[83]

Antzinako erromatar jakintsuek, Varronek eta Zizeronek kasu, beren garaiko jainkoen izaerari buruzko tratatuak idatzi zituzten. Varronek, bere Antiquitates Rerum Divinarum-en, esan zuen sineskerian erori dena jainkoen beldur dela; benetako erlijiosoak, ostera, gurasoekin egingo lukeen bezala gurtzen ditu jainkoak. [84]Varroren arabera, jainkoen inguruko hiru kontakizun izan dira erromatar gizartean: poetek antzerkirako eta entretenimendurako sortutako kontakizun mitikoa, herriak gurtzarako eta politikarako erabilitako kontakizun zibila eta filosofoek sortutako kontakizun naturala. Egoerarik onena da teologia zibilak kontakizun mitiko poetikoa eta filosofikoa uztartzen dituenean. Erromatar jainkoek gurtuak izaten jarraitu zuten Europan Konstantinoren aroan ere.[85]

Inka

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Inka kulturak Viracocha (Pachacutec izenaz ere ezaguna) du jainko sortzailetzat:[86] abstraktua da eta espazio eta denbora sortu zituen.[87] jainko guztiak naturako elementuekin bat datoz.[88][86] Nagusiak Inti (eguzki jainkoa), nekazal oparotasunaren arduraduna eta lehen inka erregearen aita, eta Mama Qucha, itsaso, laku, ibaien eta uren jainkosa dira. Mitologia batzuetan Inti Viracocha eta Mama Qucharen semea da.[86][89]

Jainkosen artean Mama Kuka (zoriontasunaren jainkoa), Mama Ch'aska (egunsentiaren jainkoa), Mama Allpa (uzta eta lurraren jainkoa, maiz Pachamamarekin lotua), Mama Killa (Ilargiaren jainkoa) eta Mama Sara (alearen jainkoa) daude.[89][86]

Espainiar kolonialismoan kristautasuna inposatu bitartean eta ondoren, inken herriak jatorrizko sinesmenak gorde zituen sinkretismoaren bidez; hots, Jainko zein irakaskuntza kristauak beren jatorrizko sinesmen eta praktiken gainetik jartzen zituzten.[90][91][92] Inti jainko maskulinoa Jainko kristaua izatera pasa zen, baina haien jainkoetan oinarritutako Andeetako erritualak kontserbatu eta praktikatzen segitu dira gaur egunera arte.[90][93]

Maia eta azteka

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kultura maian, Kukulkan jainko sortzaile gisa aurkezten da, berraragiztatzearen, uraren, ugalkortasunaren eta haizearen jainko gisa, alegia. Maiek piramide-tenplu mailakatuak eraiki zituzten Kukulkanen omenez, udaberriko ekinozioan eguzkiak zuen posizioarekin lerrokatuz.[88] Maien aztarnategi arkeologikoetan aurkitutako beste jainko batzuk Xib Chac, euriaren jainkoa, eta Ixchel, lurraren, ehunaren eta haurdunaldiaren jainkosa dira. Maien egutegiak 18 hilabete zituen, bakoitzak 20 egunekin (eta Uayeben delako zorte txarreko bost egunekin); hilero jainko bat izaten zuten buru, erritu sozialak, merkatu komertzial bereziak eta jaialdi komunitarioak inspiratzen zituena.[93]

Kultura aztekan Kulkulkanen antzeko jainkoari “Quetzalcoatl” deitu izan zaio.[88] Hala ere, adituen arabera, Aztekek jainkoen inguruan zuten kontzepzioa ez zaigu oso argi ailegatu; jaso dugun informazio gehiena misiolari kristauek transmititutakoa da.[94] Azteken kulturan ehunka jainko zeuden, baina asko beste batzuen haragitze henoteistak ziren (hinduismoaren avatar kontzeptuaren antzekoak). Hinduismoa eta beste kultura batzuetan ez bezala, azteken jainkoak ez ziren antropomorfoak izaten, izpiritu, fenomeno natural edo indarrei lotutako ikono zoomorfoak edo hibridoak baizik.[94] [95]jainko aztekak maiz zeramika figuretan irudikatzen ziren eta etxeko santutegietan gurtzen zituzten.[94][96]

Polinesiakoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Polinesiar herriak jainko ugaritan oinarritutako teologia garatu zuen, ideia berari izen ezberdina emanez uhartearen arabera. Jainko anitz daude Ozeano Barean; batzuk oso zabalduta daude, baina tokian tokiko jainko ugari era badaude, zeinen gurtza uharte batera edo gutxietara mugatzen den. Uharte bereko herrien artean ere ezberdintasunak topatu dira.[97]

Maoriar herriak, gaur egun Zeelanda Berrian kokatzen zena, Io (Iho-Iho, Io-Mataaho, Io Nui, Te Io Ora, Io Matua Te Kora izenpean ere ezaguna) zeritzon izaki gorenari. Polinesiar panteoiaren beste jainko batzuk Tangaloa (gizakien jainko sortzailea), La 'a Maomao (haizeen jainkoa), Tu-Matauenga edo Ku (gerraren jainkoa), Tu-Metua (ama jainkosa), Kane (ugalketaren jainkoa) eta Rangi (zeruaren aita) dira. [98]Jainko polinesiarrak teologia sofistikatu baten parte izan dira, sorkuntzari, existentziaren izaerari, eguneroko bizitzako zein gerretako zaindariei, fenomeno naturalei, espiritu on eta txarrei, apaiz-errituei eta hildakoen arimen bidaiei buruzko gaiak jorratuz.[97]

Abrahamdar erlijioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kristautasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kristautasuna erlijio monoteista da eta bere korronte nagusi gehienek jainkoaren konfigurazio berezia onartzen dute: Hirutasun Santua.[99] Kristau ortodoxo modernoek uste dute hiru pertsona berdin (hierarkiarik gabe) eta kosubstantzialek osatzen dutela: Aita Jainkoa, Seme Jainkoa eta Espiritu Santua. [99]Halere, honen inguruko eztabaida handiak egon dira Elizan.[100] Kristauen ustez unibertsoa Jaungoikoaren eguneratzearen osagaia da eta Espiritu Santua jainkotiar esentzia da, "Aitaren eta Semearen batasuna eta harremana" dena.[99] Jesukristoren azterketa teologikoa –haragitzearen grazia jainkotiarra, bere transferiezintasun eta betetasuna– gai historikoa izan da. Adibidez, Kaltzedoniako Kontzilioak (451.urtean) honako hau adierazi zuen: "Jesukristo pertsona bakar batengan, jainkoaren betetasunarengan eta gizatasunaren betetasunarengan elkartuta daude, eta naturaren batasuna hain da handia, ezen ezin baitira zatitu edo nahastu".[101] Liburu sakratutzat duten Bibliaren Itun Berriaren arabera, Jesukristo Jainko bakarraren auto-errebelazioa da, bai bere irakaspenetan, bai bere pertsonan ere. Kristo Jaungoikoaren haragitzea dela uste dute.[102][103][26]

Islama

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islama erlijio monoteista da, Jainko bakar, perfektu, ahalguztidun eta zatiezin batean sinesten dute. Jainkoari Ala (ٱللَّٰه) deritzote eta beronen aitortza ezinbesteko elementua da fedean; jainko errukitsua da, hil osteko beste bizitza bat prometatzen duena.[104][105] Ala generorik gabekoa da, nahiz eta normalean maskulinoan aipatzen duten,[106] eta ez dauka formarik, are gutxiago antropomorfoa. Irudikapenek transzendentzia ukatzen dutela sinesten da eta Koranak, musulmanen liburu sakratuak, zuzenean debekatzen du Ala irudikatzea: Jainkoa ez da ezeren antzeko eta ezin da alderatu. [107]Bere ezaugarriak berari baino ez dagozkio; beraz, ezin zaizkio beste ezein izakiri atxiki, ezta berari ere beste izakien ezaugarririk.[108]

Judaismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Judaismoak Jainko baten existentzia baieztatzen du (Yahvé, edo YHWH), ez dena abstraktua, baizik eta historia juduan zehar agertu dena, bereziki Exodoan eta Erbestean.[26] Erlijio monoteista da, beste jainkoak ukatzen dituena. Botere sortzaile aktiboa da, normalean maskulinoan aipatzen dena, nahiz eta generorik zuzenean ez aitortu.[109]

Budismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Budistek ez dute jainko sortzailerik. Hala ere, jainkoak kosmologiari, berraragitzeari eta beronen adierazpena den saṃsāra-ri buruzko irakaskuntza budisten funtsezko zati bat dira. Haien sinesmenen arabera, jainko budistak (hala nola debak eta bodhisattvak) kosmologiaren barruko erresuma atsegin eta zerutiar batean bizi dira, hogeita sei azpierresumatan banatu ohi dena. Deva delako haien jainkoak anitzak eta hilezkorrak dira, zeruko erreinuan bizi dira, gero hiltzeko eta bizitzara berriz bueltatzeko. Karma edo ibilbide etikoaren arabera hel daiteke deva bihurtzera eta zeruko plazeraz disfrutatzera; halere, plazerak atxikimendura eramaten duela irizten dute, nirvana delako helburu gorenera heltzea ekiditen duena.

Hinduismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jainkoaren kontzeptua aldagarria da, pentsamendu-sistema anitza baitu hinduismoa. Esaterako, hinduismo kontzeptuak pentsamendu vediko tradizionalari egiten dio erreferentzia, Buddhismoaren aurretiko sinesmenei. Oro har, politeismoarekin lotzen da, nahiz eta henoteismoa, monoteismoa, panenteismoa, panteismoa eta monismoa ere onartzen edo biltzen dituen. Antzinako testu vedikoetan deva (gizonezkojainko) edo devi (emakumezko jainko) terminoak agertzen dira, jainko bertutetsuei lotuak. Testu zaharrenek Asturas terminoaren berri ematen digute, naturaz gaindiko izaki guztiak bereizten zituena, onak zein txarrak. Arimari atma deritzote eta horrek saṃsāraren ibilbidearen barruan bilakaeran egoten da.

Interpretazio eszeptikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Greziatik datorkigu jainkoenganako sinesmenak arrazionalki azaltzeko premia, Errenazimenduan zein Aro Modernoan gelditu ez dena. Mitologia eta sinesmen aniztasuna azaltzeko bakoitza bere unibertsoaren ulerkeratik eta Jainkoaren kontzepziotik abiatu da. Ilustrazioan arrazoiaren aldeko biraketak metodo zientifikoaren gailentasuna eta eszeptizismoaren zabalpena ekarri zuen.

Demokrito (K.a. 460-370) filosofoak uste zuen jainkoen kontzeptuak gizakiek tximista, eguzki-eklipseak edota urtaroen aldaketak ikustean sortarazten zituztela.

Bernard de Fontenellen (1657-1757) arabera, mitologia giza gogoaren umekeria eta irrazionaltasunaren emaitza da; izan ere, gizakiek ulertu ezin duten hori apaintzeko edo itxuraldatzeko joera dute beraien moldetara egokitze aldera. Mitologiaren kasuan, aipatutako apainketa fenomeno naturalak giza-gaitasunak dituzten izakien jardunaren emaitza gisa aurkeztea zen, finean ulergaitza suertatzen zena elementu ezagunekin lotu beharra zegoen. Hasierako kontakizunak azalpen hutsak baziren ere, berak uste du transmisioan elementuak gehituz joan zirela, fantasiazko mitoak eratu arte. Irudimenaren emaitzek lilura eta grina sortzen badigute ere, Fontanellek azpimarratzen du arrazoia jarraitzearen garrantzia ezjakintasuna ekiditeko.

Pierre Baylek (1647-1706) “arrazoi naturala” eta metodo aristotelikoa aplikatzen dizkie mito zein antzinako filosofiei munduaren eta Jainkoaren ulerkera arrazional bat sustatzen dutenetz xedatzeko. Esaterako, berak ez du onartzen gauza baten kausa eraginkorra (termino aristotelikoetan mintzatuz) bere emaitza baino xeheagoa izatea, arrazoi naturalaren aurkakoa delakoan dago. Halaber, izaki adimentsuak adimenik gabeko zerbaitetatik eratortzea absurdua begitantzen zaio.

K.a. hirugarren mendean, Euhemerus pentsalariak jainkoak hil ostean jainko bihurturiko benetako errege mortalak zirela argudiatu zuen; hortaz, erlijioa errege hauen erreinuaren luzapena litzateke. Ikuspuntu hau euhemerismo gisa ezagutzen da eta Ilustrazioko pentsalariengan heldu zen. Esate baterako, John Tolandek (1670-1722) jainkoen gurtza agintari, gudari eta, oro har, boteretsuei zaien begirune edo beldurraren jarraipena da. Kontzepzio ehuemerista onartzen du, jainkoak existitu ziren baina denboraren poderioz ahantzi ziren pertsona errealen irudikapenak zirela esanez. Jainko eta boteretsuekiko ohorea antzekoa zela ikusirik, jatorri komuna ondorioztatu zuen. Gainera, jainkoek pertsona ohoretsuei esleitzen zaizkien ezaugarri berak zituztela gehitu zuen, Xenofanes (K.a. 560-478) antzinako filosofo grekoaren ekarpenak beste behin berrartuz. Hola, jainkoen ezaugarriak gizakien artean gehien baloratzen direnak direla xedatu zuen eta, gainera, jainkoen bilakaera ere aztertu zuen: jainkorik primitiboenak irrazionalak, grinatsuak eta ankerrak ziren bitartean, gizarte zibilizatuetako jainkoak erabat eredugarriak ziren, arrazionalak eta bertutetsuak.

Sigmund Freudek (1856-1939) erlijioa umekeriatzat eta fantasiatzat zuen beste pentsalaria izan zen; ideia hori bere ikerketarekin lotuz ebatzi zuen Jainkoaren figura bakoitzaren aitaren proiekzioa bat zela. Gizartearen hasieratik, hiritar eta beroien bulkada guztiak dominatzen edo kontrolatzen zituen figura baten beharra zegoenez, Jainkoa sortu omen zen.

Ildo horri jarraikiz, badago naturaz gaindiko izakietan sinesteko joera giza kontzientzian finkaturiko joera dela baieztatzen duenik. Umeek jainko, espiritu, demonio eta antzeko izakietan sinesteko joera erakusten dute, nahiz eta erlijioan heziak ez izan. Gizakiok agentzia hautemateko sistema oso garatua daukagu eta horrek gertakariak entitate adimentsuek sorrarazitakoak direla ondorioztatzera eramaten gaitu, horrela izan zein ez izan. Sistema hau giza arbasoei mehatxuei aurre egiten laguntzeko garatua izan liteke: naturan, izaki adimentsu eta potentzialki arriskutsuak nonahi hautematen zituen pertsonak bizirauteko aukera gehiago izango zituela pentsatzea dago eta alderantziz, mehatxuak hauteman ezin zituena, etsai eta animalia basatien menpe geratuko litzateke. Halaber, gizakiek teleologikoki pentsatzeko eta beren inguruari esanahia emateko joera dute; ezaugarri honek jainko sortzaile batenganako fedea azalduko luke eta gizakien inteligentzia sozialaren –besteak pentsatzen ari direna hautemateko gaitasuna– garapenaren albo efektua izan liteke.

Honi gehitu behar zaio naturaz gaindiko izakiekin izandako ustezko topaketak kontatzeko, transmititzeko eta apaintzeko aukera gehiago daudela ohiko kategoria ontologikoak intuizioaren kontrako ezaugarriekin uztartzen direnean. jainkoenganako fedea zabaltzen den heinean, baliteke gizakiek pentsamendu prozesu antropomorfikoak esleitu izana; hola azalduko lirateke mundu osoan zehar behatu izan diren opariak uztearen edo laguntza eske otoitz egitearen ohiturak.

Erlijioaren soziologoek jainkoen nortasuna eta ezaugarriak agertzen direneko kulturaren autoestimu eta onetsitako balioen isla direla esaten dute. Desiragarritzat edo preziatutzat jotzen diren giza ezaugarriak jainkoen izaerarekin bat datoz kasu gehienetan. Gizarte bakarti eta beldurtiek jainko amorratu, bortitz eta dominatzaileak asmatzeko joera duten bitartean, segurtasuna eta zoriontasuna nagusi deneko gizarteek jainko maitekorrak, bakezaleak eta errukitsuak irudikatzen dituzte. Émile Durkheimek (1858-1917) adierazi zuen jainkoak giza bizitza sozialaren luzapena zirela, naturaz gaindiko izakiak gizartean sartzeko ahalegina. Matt Rossanoren arabera, Jainko kontzeptua komunitateetan moralitatea indartzeko eta gizarte kooperatiboagoak sortzeko bidea izango litzateke.[110]

Prozesu-teismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskuarki, Alfred North Whitehead (1861-1947) eta Charles Hartshorne (1897-2000) pentsalarien orientazio metafisikoetan oinarritutako ideia teologikoen familia biltzen du prozesu-teismoak. Pentsalariok Jainkoaren ezaugarri esentzialak prozesu tenporaletan parte hartzea eta horien efektuak jasotzea zirela zeritzoten. Ideia hau Jainkoa zentzu orotan ez-tenporala (betierekoa), aldaezina eta munduaren eraginetik aparte dagoela aldarrikatzen duen teismo tradizionalari kontrajartzen zaio, nahiz eta ez duen erabat ukatzen zentzu batzuetan aipatutako ezaugarriak izan ditzakeela.

Gainera, prozesu-teismoa benetako teologia filosofikoa (hausnarketan funtsatua) da, ez baita oinarritzen ikuspegi berezi edo egia errebelatuetan. Hain zuzen ere, bilakaeraren, aldaketaren eta denboraren kategoriak metafisikarako funtsezkotzat hartzen dituen teorizazioaren emaitza da.

Prozesu-filosofiak izaki errealen ezaugarria jarduteko eta (besteen) jarduerak pairatzeko gaitasuna dela baieztatzen du: izatea sortzea da. Horren arabera, entitate erreal orok nolabaiteko burujabetza du. Prozesu-teismoan Jainkoa botere sortzaile gorena da, baina ez bakarra; horiek horrela, Jainkoa eta izakiak sortzailekideak dira. Jainkoak botere sortzaile handiagoa badu ere, izakiek ere zer edo zer sortzen dute Jainkoarengan, beren jardueraren jakintza soila bederen. Teoria honen jarraitzaileentzat, bada, izakien jarduerak ez du Jainkoaren existentzia baldintzatzen, bai, ordea, Jainkoak duen haien inguruko esperientzia.

Teologia tradizionalean denbora (betierekotasunari lotuta) Jainkoaren aurrean zabaltzen da eta betierekotasuna bizitzaren nagusitasun eta hedadurarekin lotzen da. Prozesu-teismoak, horren aurka, denbora sorkuntzaren prozesua dela adierazten du; hots, izakien ordena denboran izakiak sortzen ari direneko prozesua da. Metafisika honetan, ez dago mundua existentzian ainguratzen duen sorkuntza jainkotiarraren prozesurik, ez eta unibertsoa amaitutzat ematea ahalbidetzen duen perspektibarik ere.

Jainkoa berari dagokionez, printzipio metafisikoen erakuslerik behinena litzateke. Jainkoa errealitate gorena da, sormena printzipio metafisiko nagusia den bezalaxe. Beraz, sormenaren forma jainkotiarrak edo bikainak ordena kosmikoaren eta eskuratutako balioaren funtsak ezartzen ditu. Honi Jainkoa, prozesu-metafisikaren edozein bertsiotan azken errealitatetzat hartzen dena, halabeharrez izaki sozial gisa eta entitate ez-jainkotiar guztiekiko elkarrekintza dinamikoan existitzen dela gaineratzen zaio.

Teoria ez da errebelazioan oinarritzen, ezta zientzian ere. Funtsean planteamendu eszeptikoa aurkezten digu. Jainkoaren existentziaren aldeko argudiorik balego, prozesuaren metafisikaren arrazoizkoa erakusteko eta bere koherentzia globalerako Jainkoaren behar kontzeptuala erakusteko saiakera bikoitzean inplizitua dago. Ordenaren ideiak botere ordenatzaile batena dakar; halaber, lokalizatutako ordena orok ordena kosmikoa eskatzen du, eskala kosmikoko ordenak botere kosmiko ordenatzailea behar duela ondorioztatzera bultzatzen duena. Botere kosmiko ordenatzailea izateko hautagai onena Jainkoa dela ebazten dute teoria honen sortzaileek. Hori bai, tradiziotik aldentzen diren bide batzuetatik. [111]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «Mythology: Gods and Goddesses» Mythology: Gods and Goddesses 1978  doi:10.5040/9781350916418. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  2. ↑ a b O'Brien, Jodi. (2009). Encyclopedia of Gender and Society. SAGE Publications, Inc. ISBN 978-1-4129-0916-7. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  3. ↑ Snell, Daniel C.; Potts, D. T.. (1998-04). «Mesopotamian Civilization: The Material Foundations» The American Historical Review 103 (2): 489.  doi:10.2307/2649788. ISSN 0002-8762. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  4. ↑ a b Fløistad, Guttorm, ed. (2010). Volume 10: Philosophy of Religion.  doi:10.1007/978-90-481-3527-1. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  5. ↑ a b Russell, James R.; Malandra, William W.. (1985-01). «An Introduction to Ancient Iranian Religion. Readings from the Avesta and the Achaemenid Inscriptions» Journal of the American Oriental Society 105 (1): 170.  doi:10.2307/601567. ISSN 0003-0279. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  6. ↑ Cush, Denise, ed. (2012-08-21). Encyclopedia of Hinduism. Routledge ISBN 978-1-135-18979-2. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  7. ↑ Brockington, J. L.; Olivelle, Patrick. (1993-04). «Saṃnyāsa Upaniṣads: Hindu Scriptures on Asceticism and Renunciation» Journal of the American Oriental Society 113 (2): 323.  doi:10.2307/603068. ISSN 0003-0279. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  8. ↑ Potter, Karl H., ed. (1981-12-31). The Encyclopedia of Indian Philosophies, Volume 3.  doi:10.1515/9781400856510. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  9. ↑ Bullivant, Stephen, ed. (2013-11-21). The Oxford Handbook of Atheism.  doi:10.1093/oxfordhb/9780199644650.001.0001. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  10. ↑ a b Keown, Damien. (2013-02-01). Buddhism. Oxford University Press ISBN 978-0-19-966383-5. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  11. ↑ de Haardt, Maaike, ed. (2009-01-01). The Boundaries of Monotheism.  doi:10.1163/ej.9789004173163.i-250. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  12. ↑ Becking, Bob E.J.H., ed. (2013-10-02). Reflections on the Silence of God.  doi:10.1163/9789004259133. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  13. ↑ Martin, Thomas W.. (2011-03). «Scripture as Communication: Introducing Biblical Hermeneutics by Jeannine K. Brown» Dialog 50 (1): 102–104.  doi:10.1111/j.1540-6385.2010.00589.x. ISSN 0012-2033. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  14. ↑ Barnes, Michael. (1993-01). «Book Review: A World Theology: The Central Spiritual Reality of Humankind, N. Ross Reat and Edmund F. Perry (Cambridge University Press 1992), x + 314 pp, £32.50 hbk» Theology 96 (769): 64–65.  doi:10.1177/0040571x9309600118. ISSN 0040-571X. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  15. ↑ Taliaferro, Charles, ed. (2012-10-02). The Routledge Companion to Theism.  doi:10.4324/9780203123294. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  16. ↑ a b Trigger, Bruce G.. (2003-05-05). Understanding Early Civilizations. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-82245-9. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  17. ↑ BARDEN, GARRETT. (2011-12-05). «A DICTIONARY OF PHILOSOPHY OF RELIGION edited by Charles Taliaferro and Elsa Marty 
KEY TERMS IN PHILOSOPHY OF RELIGION by Raymond J. VanArragon» New Blackfriars 93 (1043): 116–117.  doi:10.1111/j.1741-2005.2011.01462_1.x. ISSN 0028-4289. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  18. ↑ «Figure 3: Microparticles detected in each gastrointestinal tracts.» dx.doi.org (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  19. ↑ «Must God remain Greek?: Afro cultures and God-talk» Choice Reviews Online 28 (11): 28–6213-28-6213. 1991-07-01  doi:10.5860/choice.28-6213. ISSN 0009-4978. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  20. ↑ O’Brien, Julia M.. (2014-01-01). The Oxford Encyclopedia of the Bible and Gender Studies. Oxford University Press ISBN 978-0-19-983699-4. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  21. ↑ Kramarae, Cheris; Spender, Dale. (2004-04-16). Routledge International Encyclopedia of Women. Routledge ISBN 978-0-203-80094-2. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  22. ↑ Roberts, Nathaniel. (2016-04-26). To Be Cared For. University of California Press ISBN 978-0-520-28881-2. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  23. ↑ Patton, Laurie L.; Pintchman, Tracy. (2004-07). «Seeking Mahadevi: Constructing the Identities of the Hindu Great Goddess» Journal of the American Oriental Society 124 (3): 563.  doi:10.2307/4132282. ISSN 0003-0279. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  24. ↑ Ōbayashi, Taryō; Bonnefoy, Yves; Doniger, Wendy; Obayashi, Taryo. (1994). «Asian Mythologies» Asian Folklore Studies 53 (2): 351.  doi:10.2307/1178652. ISSN 0385-2342. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  25. ↑ «Hiztegia - EHHE» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-04-18).
  26. ↑ a b c Owen, H. P.. (1971). Concepts of Deity.  doi:10.1007/978-1-349-00093-7. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  27. ↑ Gupta, Bina. (2021-04-17). An Introduction to Indian Philosophy.  doi:10.4324/9780429345210. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  28. ↑ Guenther, H. V.; Kim, Yong Choon; Freeman, David H.. (1976). «Oriental Thought. An Introduction to the Philosophical and Religious Thought of Asia.» Pacific Affairs 49 (4): 687.  doi:10.2307/2756677. ISSN 0030-851X. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  29. ↑ Lim T. N., Timothy. (2009-07). «Chinese Religions: Beliefs and Practices - Jeaneane Fowler and Merv Fowler» Reviews in Religion & Theology 16 (3): 393–396.  doi:10.1111/j.1467-9418.2009.00432_1.x. ISSN 1350-7303. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  30. ↑ Cohen, Signe. (2008-06-25). Text and Authority in the Older Upaniṣads. BRILL ISBN 978-90-474-3363-7. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  31. ↑ (Ingelesez) «Definition of THEISM» www.merriam-webster.com (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  32. ↑ (Ingelesez) «Definition of theism | Dictionary.com» www.dictionary.com (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  33. ↑ Libbrecht, Ulrich. «Comparative Philosophy: A Methodological Approach» Worldviews and Cultures (Springer Netherlands): 31–67. ISBN 978-1-4020-4502-8. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  34. ↑ (Ingelesez) Hutchinson Encyclopedia. 2022-04-30 (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  35. ↑ (Ingelesez) Eakin, Frank Jr.. (1971). The Religion and Culture of Israel. Allyn and Bacon, 70 or. ISBN 9780819102089..
  36. ↑ Kurian, George Thomas, ed. (2011-12-09). The Encyclopedia of Christian Civilization. Wiley ISBN 978-1-4051-5762-9. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  37. ↑ «DEISM - JewishEncyclopedia.com» jewishencyclopedia.com (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  38. ↑ (Ingelesez) «Deism | Definition, History, Beliefs, Significance, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  39. ↑ (Ingelesez) Wilson; Reill, Wilson; Peter Hanns. (2004). Encyclopedia of the Enlightenment. Facts On File, 146-158 or. ISBN 978-0-8160-5335-3..
  40. ↑ (Ingelesez) Thomsett, Michael C.. (2011). Heresy in the Roman Catholic Church: A History. McFarland & Co, 222 or. ISBN 978-0-7864-8539-0..
  41. ↑ (Ingelesez) Pearsall, Judy. (1998). The New Oxford Dictionary Of English (1st ed.). Clarendon Press, 1341 or. ISBN 978-0-19-861263-6..
  42. ↑ Burnett, Fred W.. (2006-07). «The Encyclopedia of Christianity ? Edited by Erwin Fahlbusch, Jan Mili? Lochman, John Mbiti, Jaroslav Pelikan, and Lukas Vischer The Encyclopedia of Christianity ? Edited by Erwin Fahlbusch, Jan Mili? Lochman, John Mbiti, Jaroslav Pelikan, and Lukas Vischer» Religious Studies Review 32 (3): 201–201.  doi:10.1111/j.1748-0922.2006.00093.x. ISSN 0319-485X. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  43. ↑ (Ingelesez) Borchert, Donald M.. (2006). The Encyclopedia of Philosophy (2nd ed.). Macmillan Reference, 92 or. ISBN 978-0-02-865780-6..
  44. ↑ Draper, Paul. (2022). Zalta, Edward N. ed. «Atheism and Agnosticism» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  45. ↑ a b Lesure, Richard G.. (2017-06-06). «Comparative Perspectives in the Interpretation of Prehistoric Figurines» Oxford Handbooks Online  doi:10.1093/oxfordhb/9780199675616.013.003. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  46. ↑ Ruether, Rosemary Radford. (2005-05-16). «Introduction» Goddesses and the Divine Feminine (University of California Press): 1–12. (Noiz kontsultatua: 2023-05-11).
  47. ↑ a b Gleason, Judith; Murphy, Joseph M.; Sanford, Mei-Mei. (2002-12). «Osun across the Waters: A Yoruba Goddess in Africa and the Americas» African Studies Review 45 (3): 151.  doi:10.2307/1515144. ISSN 0002-0206. (Noiz kontsultatua: 2023-05-12).
  48. ↑ Cosentino, Donald J.; Barnes, Sandra T.. (1992-04). «Africa's Ogun: Old World and New» African Arts 25 (2): 16.  doi:10.2307/3337056. ISSN 0001-9933. (Noiz kontsultatua: 2023-05-12).
  49. ↑ «Legends of the Earth, Sea, and Sky: An Encyclopedia of Nature Myths» Reference Reviews 13 (3): 19–19. 1999-03-01  doi:10.1108/rr.1999.13.3.19.142. ISSN 0950-4125. (Noiz kontsultatua: 2023-05-12).
  50. ↑ (Ingelesez) Barnard, Alan. (2001). Hunters and Herders of Southern Africa: A Comparative Ethnography of the Khoisan Peoples.. Cambridge University Press, 87–88, 153–155, 252–256 or. ISBN 978-0-521-42865-1...
  51. ↑ a b (Ingelesez) Lynch; Roberts, Patricia Ann; Jeremy 978-1-4381-3133-7.. (2010). African Mythology, A to Z (2nd ed.). Chelsea House ISBN 978-1-4381-3133-7..
  52. ↑ a b Johnston, Sarah Iles, ed. (2004). Religions of the ancient world: a guide. The Belknap Press of Harvard Univ. Press ISBN 978-0-674-01517-3. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  53. ↑ a b Hornung, Erik; Hornung, Erik. (1982). Conceptions of God in ancient Egypt: the One and the many. Cornell Univ. Pr ISBN 978-0-8014-1223-3. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  54. ↑ a b Assmann, Jan; Assmann, Jan. (2001). The search for God in ancient Egypt. (1. publ., 1. print. argitaraldia) Cornell Univ. Press ISBN 978-0-8014-3786-1. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  55. ↑ a b (Ingelesez) Pinch, Geraldine. (2003). Egyptian Mythology: A Guide to the Gods, Goddesses, and Traditions of Ancient Egypt. Oxford University Press ISBN 978-0-19-517024-5..
  56. ↑ Cruz‐Uribe, Eugene. (2008-04). «Gods and Men in Egypt, 3000 BCE to 395 CE. By Françoise  Dunand and Christiane  Zivie‐Coche. Translated by, David  Lorton. Ithaca, New York and London: Cornell University Press, 2004. Pp. xiii + 378 + 21 figs.» Journal of Near Eastern Studies 67 (2): 133–134.  doi:10.1086/589261. ISSN 0022-2968. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  57. ↑ Allen, James P.. (2001). Middle Egyptian: an introduction to the language and culture of hieroglyphs. (11. print. argitaraldia) Cambridge Univ. Press ISBN 978-0-521-77483-3. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  58. ↑ Hart, George. (2005-03-31). The Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses. Routledge ISBN 978-0-203-02362-4. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  59. ↑ Wilkinson, Toby A. H.. (2001). Early dynastic Egypt. (1. paperback ed.. argitaraldia) Routledge ISBN 978-0-415-18633-9. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  60. ↑ Wilkinson, Richard H.. (2003). The complete gods and goddesses of ancient Egypt. (1. publ. argitaraldia) Thames & Hudson ISBN 978-0-500-05120-7. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  61. ↑ Traunecker, Claude; Lorton, David; Traunecker, Claude; Traunecker, Claude. (2001). The gods of Egypt. (1st english-language ed., enhanced and expanded. argitaraldia) Cornell University Press ISBN 978-0-8014-3834-9. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  62. ↑ Shafer, Byron E., ed. (1991). Religion in ancient Egypt: gods, myths, and personal practice. (1. publ. argitaraldia) Cornell University Press ISBN 978-0-8014-9786-5. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  63. ↑ Masson, V. M.. (1981-01). «Altyn-depe during the Aeneolithic Period» Soviet Anthropology and Archeology 19 (1-2): 63–95.  doi:10.2753/aae1061-195919010263. ISSN 0038-528X. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  64. ↑ a b c O'Brien, Julia M., ed. (2014). The Oxford encyclopedia of the Bible and gender studies. Oxford University Press ISBN 978-0-19-983699-4. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  65. ↑ a b Black, Jeremy A.; Green, Anthony; Black, Jeremy; Rickards, Tessa. (2008). Gods, demons and symbols of ancient Mesopotamia: an illustrated dictionary. (2. ed., reprinted. argitaraldia) British Museum Press ISBN 978-0-7141-1705-8. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  66. ↑ Black, Jeremy A.; Green, Anthony; Black, Jeremy; Rickards, Tessa. (2008). Gods, demons and symbols of ancient Mesopotamia: an illustrated dictionary. (2. ed., reprinted. argitaraldia) British Museum Press ISBN 978-0-7141-1705-8. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  67. ↑ Nemet-Nejat, Karen Rhea. (1998). Daily life in ancient Mesopotamia. (1. publ. argitaraldia) Greenwood Pr ISBN 978-0-313-29497-6. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  68. ↑ (Ingelesez) «Reconstruction:Proto-Germanic/gudą» Wiktionary 2023-04-30 (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  69. ↑ (Ingelesez) «áss» Wiktionary 2023-03-18 (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  70. ↑ Gimbutas, Marija. (2001). Dexter, Miriam Robbins ed. The living goddesses. (1st paperback print. argitaraldia) University of California Press ISBN 978-0-520-22915-0. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  71. ↑ Lindow, John. (2021-02-11). Old Norse Mythology.  doi:10.1093/oso/9780190852252.001.0001. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  72. ↑ a b c (Ingelesez) Warner, Marina. (2003). World of Myths. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-70204-2..
  73. ↑ Oosten, Jarich. (2015-03-05). The War of the Gods (RLE Myth).  doi:10.4324/9781315732725. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  74. ↑ Bredholt Christensen, Lisbeth; Hammer, Olav; Warburton, David. (2014-09-11). The Handbook of Religions in Ancient Europe.  doi:10.4324/9781315728971. (Noiz kontsultatua: 2023-05-26).
  75. ↑ (Ingelesez) Horrell, Thad N.. (2012). Heathenry as a Postcolonial Movemen. The Journal of Religion, Identity, and Politics..
  76. ↑ a b Martin, Thomas R.. (2013). Ancient Greece: from prehistoric to Hellenistic times. (2. ed. argitaraldia) ISBN 978-0-300-16005-5. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  77. ↑ a b c d e f Gagarin, Michael, ed. (2010). The Oxford encyclopedia of ancient Greece and Rome. Oxford Univ. Press ISBN 978-0-19-517072-6. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  78. ↑ Campbell, Kenneth L.. (2014-12-18). Western Civilization: A Global and Comparative Approach.  doi:10.4324/9781315698243. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  79. ↑ Burkert, Walter; Burkert, Walter. (1998). Greek religion. Harvard University Press ISBN 978-0-674-36281-9. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  80. ↑ «Greek religion | Beliefs, History, & Facts | Britannica.com» web.archive.org 2018-03-09 (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  81. ↑ Zimmer, S.. (2000). «Encyclopedia of Indo-European Culture. Ed. by J.P. MALLORY and D.Q. ADAMS» Kratylos 45 (1): 46–51.  doi:10.29091/kratylos/2000/1/4. ISSN 0023-4567. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  82. ↑ Woodard, Roger D.. (2013-01-05). Myth, Ritual, and the Warrior in Roman and Indo-European Antiquity. Cambridge University Press ISBN 978-1-139-13642-6. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  83. ↑ Kristensen, W. Brede. (1960). The Meaning of Religion.  doi:10.1007/978-94-017-6580-0. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  84. ↑ Cicero], Cicero [Marcus Tullius. (2008-06-12). «The Nature of the Gods» Oxford World's Classics: Cicero: The Nature of the Gods (Oxford University Press): 1–2. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  85. ↑ Barfield, Raymond. (2011-01-31). The Ancient Quarrel Between Philosophy and Poetry. Cambridge University Press ISBN 978-1-107-00032-2. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  86. ↑ a b c d (Ingelesez) Roza, Greg. (2007). Incan Mythology and Other Myths of the Andes. Rosen Publishing Group, 27-30 or. ISBN 978-1-4042-0739-4..
  87. ↑ Wilkinson, Darryl. (2016-04-06). «Ancient Inca, by Alan L. Kolata, 2013. Cambridge: Cambridge University Press; ISBN 978-0-521-68938-0 paperback £20.99, $32.99; xvii+298 pp., 80 figs, 2 tables» Cambridge Archaeological Journal 26 (2): 370–371.  doi:10.1017/s095977431600007x. ISSN 0959-7743. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  88. ↑ a b c «Mythology: Gods and Goddesses» Mythology: Gods and Goddesses 1978  doi:10.5040/9781350916418. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  89. ↑ a b Irwin, Ken. (2009-10-23). «Storytelling: An Encyclopedia of Mythology and Folklore2009375Edited by Josepha Sherman. Storytelling: An Encyclopedia of Mythology and Folklore. Armonk, NY: Sharpe Reference 2008. , ISBN: 978 0 7656 8047 1 $299 3 vols» Reference Reviews 23 (8): 36–37.  doi:10.1108/09504120911003401. ISSN 0950-4125. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  90. ↑ a b Branigan, Keith. (1998-01-01). «Archaeology: A Very Short Introduction. By Paul Bahn. The Oxford Companion to Archaeology. By Brian M. Fagan.» American Journal of Archaeology 102 (1): 186–187.  doi:10.2307/506143. ISSN 0002-9114. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  91. ↑ Nottingham, William J.. (2009-11). «A History of Christianity in Asia, Africa, and Latin America, 1450-1990: A Documentary Sourcebook by Klaus Koschorke, Frieder Ludwig and Mariano Delgado, eds» International Review of Mission 98 (2): 374–377.  doi:10.1111/j.1758-6631.2009.00030_1.x. ISSN 0020-8582. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  92. ↑ (Ingelesez) Melton; Baumann, J. Gordon; Martin. (2010). Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices. CA: ABC-CLIO (Santa Barbara), 2243–2244 or. ISBN 978-1-59884-204-3..
  93. ↑ a b Janusek, John W.. (2003-06). «Ethnoarchaeology of Andean South America: Contributions to Archaeological Method and Theory.:Ethnoarchaeology of Andean South America: Contributions to Archaeological Method and Theory.» American Anthropologist 105 (2): 435–436.  doi:10.1525/aa.2003.105.2.435. ISSN 0002-7294. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  94. ↑ a b c Insoll, Timothy, ed. (2011-10-27). The Oxford Handbook of the Archaeology of Ritual and Religion.  doi:10.1093/oxfordhb/9780199232444.001.0001. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  95. ↑ (Ingelesez) Issit; Main, Micah Lee; Carlyn. (2014). Hidden Religion: The Greatest Mysteries and Symbols of the World's Religious Beliefs: The Greatest Mysteries and Symbols of the World's Religious Beliefs.. ABC-CLIO, 373-375 or. ISBN 978-1-61069-478-0..
  96. ↑ Strauss, Stephanie. (2019-09-10). «The Huasteca: Culture, History, and Interregional Exchange edited by Katherine A. Faust and Kim N. Richter Norman: University of Oklahoma Press, 2015. 241 pp.» American Anthropologist 121 (4): 950–951.  doi:10.1111/aman.13328. ISSN 0002-7294. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  97. ↑ a b H., A. C.; Williamson, Robert W.; Piddington, Ralph. (1938-02). «Religion and Social Organization in Central Polynesia» The Geographical Journal 91 (2): 187.  doi:10.2307/1788037. ISSN 0016-7398. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  98. ↑ Coulter, Charles Russell, ed. (2013-07-04). Encyclopedia of Ancient Deities. Routledge ISBN 978-1-135-96390-3. (Noiz kontsultatua: 2023-06-06).
  99. ↑ a b c Emery, Gilles; Levering, Matthew. (2011). The Oxford handbook of the Trinity. Oxford University Press ISBN 978-0-19-955781-3. (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  100. ↑ Badcock, Gary D.. (1997). Light of truth and fire of love: a theology of the Holy Spirit. Eerdmans ISBN 978-0-8028-4288-6. (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  101. ↑ Larsen, Timothy, ed. (2007-04-12). The Cambridge Companion to Evangelical Theology.  doi:10.1017/ccol0521846986. (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  102. ↑ Inbody, Tyron. (2005). The faith of the Christian church: an introduction to theology. Eerdmans ISBN 978-0-8028-4151-3. (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  103. ↑ Aslanoff, Catherine, ed. (2002). The incarnate God: the feasts of Jesus Christ and the Virgin Mary. St. Vladimir's Seminary Press ISBN 978-0-88141-130-0. (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  104. ↑ (Ingelesez) «Allah | Deity, Meaning, & Facts | Britannica» www.britannica.com 2023-05-12 (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  105. ↑ Leaman, Oliver. (2006). The Qurʾan: an encyclopedia. Routledge ISBN 978-0-415-32639-1. (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  106. ↑ Christiano, Kevin J.; Swatos, William H.; Kivisto, Peter. (2016). Sociology of religion: contemporary developments. (Third edition. argitaraldia) Rowman & Littlefield ISBN 978-1-4422-1691-4. (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  107. ↑ (Ingelesez) al-Misriyyah, Egypt's Dar Al Iftaa | Dar al-Iftaa | Dar al-Iftaa. «Does God have a shape?» Egypt's Dar Al-Iftaa (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  108. ↑ (Ingelesez) «Al-Aqidah al-Tahawiyyah in English and Arabic» www.abuaminaelias.com 2010-12-18 (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  109. ↑ «Bibliography of Aryeh Leo Motzkin’s Writings» Philosophy and the Jewish Tradition (BRILL): 153–155. 2012-01-01 (Noiz kontsultatua: 2023-06-21).
  110. ↑ (Ingelesez) amymcools. «Euhemerism» Ordinary Philosophy (Noiz kontsultatua: 2023-04-18).
  111. ↑ Viney, Donald. (2022). Zalta, Edward N. ed. «Process Theism» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2023-04-18).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Jainko_(politeismo)&oldid=9849525"(e)tik eskuratuta