Brasil: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
FoxBot (eztabaida | ekarpenak)
t r2.6.5) (robota Aldatua: ilo:Brasil
EmausBot (eztabaida | ekarpenak)
t r2.6.4) (robota Erantsia: chr:ᏆᏏᎵ
258. lerroa: 258. lerroa:
[[ce:Бразилия]]
[[ce:Бразилия]]
[[ceb:Brasil]]
[[ceb:Brasil]]
[[chr:ᏆᏏᎵ]]
[[ckb:بەڕازیل]]
[[ckb:بەڕازیل]]
[[co:Brasile]]
[[co:Brasile]]

01:09, 17 martxoa 2012ko berrikusketa

Brasil
Hino Nacional Brasileiro
Goiburua: Order and Progress (en) Itzuli

Brasilgo bandera

coat of arms of Brazil (en) Itzuli
Geografia
HiriburuaBrasilia
15°47′38″S 47°52′58″W
Azalera8.515.767 km²
Punturik altuenaPico da Neblina (en) Itzuli (2.994 m)
Punturik sakonenaOzeano Atlantikoa (0 m)
KontinenteaHego Amerika
MugakideakArgentina, Bolivia, Guyana Frantsesa, Guyana, Paraguai, Peru, Surinam, Uruguai, Venezuela, Kolonbia eta Frantzia
Administrazioa
Gobernu-sistemaErrepublika federala
Brasilgo presidenteaLula da Silva
Brasilgo presidenteaLula da Silva
LegebiltzarraBrasilgo Kongresu Nazionala
Epai autoritateaBrasilgo Auzitegi Federal Gorena
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria203.062.512 (2022)
−10.255.127 (2021)
Dentsitatea23,85 bizt/km²
Talde etnikoak
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 18
genero guztiak: 16
Emankortasun-tasa1,74 (2015)
Eskolaratu gabeko umeak3.181.989 (2015)
Alfabetizazioa% 93,22 (2018)
Derrigorrezko eskolaratzea7-14
Bizi-itxaropena75,723 (2017)
Giniren koefizientea48,9 (2020)
Giza garapen indizea0,754 (2021)
Ekonomia
BPG nominala2.055.505.502.224,7 $ (2017)
261.516.453.815,44 (2016)
BPG per capita9.812 $ (2017)
1.162 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa3.255.144.636.626 nazioarteko dolar (2017)
94.345.339.075 (2016)
BPG per capita EAPn15.553,402 nazioarteko dolar (2017)
331,848 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala−3,6 % (2016)
Erreserbak373.955.518.686 $ (2017)
8.971.487.068 (2016)
Inflazioa6,3 % (2016)
−4,4 (2015)
Historia
Sorrera data: 1822ko irailaren 7a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+55
ISO 3166-1 alpha-2BR
ISO 3166-1 alpha-3BRA
Ordu eremua
Elektrizitatea127 V. 60 Hz.
220 V. 60 Hz.Europlug (en) Itzuli eta IEC 60906-1 (en) Itzuli
Internet domeinua.br
gov.br

Brasil Hego Amerikako estatu handiena eta pupulatuena da. Guztira 8.547.400 km² eta 191.043.661 biztanle ditu, eta munduko bosgarren estatua da eremuan eta biztanlerian[1]. 2009an, Brasil munduko hamargarren potentzia ekonomikoa zen, 1.314 milioi dolarreko BPG (munduko %2,42). Hego Amerikako eremuaren erdia hartzen du, eta bertako estatuekin muga du Txile eta Ekuadorrekin izan ezik.

Hiru mendez Portugaldar Inperioaren kolonia oparoa izan zen eta, egun, portugaldarren ondasun kulturala duen Ameriketako estatu bakarra da. Bertako hizkuntza ofiziala portugesa da, lusofoniako estatu handiena. Biztanleen gehiengoa katolikoa da.

Errepublika federal eta liberala, Brasilek kontraste geografiko eta soziologiko handiak ditu. Eremuaren gehiengoak Amazonas oihan tropikalak hartzen du; hego-ekialdeko kostaldean, São Paulo eta Rio de Janeiro megalopoliak daude. Eta Brasilia hiriburu berria, berriz, estatuaren hego-erdialdean dago. Desberdintasun ekonomikoak munduko handienetakoak dira[2][3].

Izena

Caesalpinia echinata (Pau brasil) loratua Sao Pauloko lorategi botanikoan.

Espainiarrek Amerikara iritsi eta zortzi urtera, portugaldarrak lurralde batera iritsi ziren, bertakoek Caesalpinia echinata zuhaitza erabiltzen zutena. Zuhaitz honi pau-brasil izena eman zioten, hau da, "txingar-makila", egostean kolorea gorribizia jariatzen baitzuen su txingarrak oroitaraziz. Horrela, lurraldeari Terra do pau-brasil izena eman zioten.

Izenaren jatorriaren beste hipotesi bat irlandar mitologiako Hy-Brazil uhartea da, XVI. mendeko europar marinelek ezagutzen zutena eta Angelino Alorto italiar mapagileak hedatu zuena 1325eko mapa batean, "L'isola brazil" izenarekin. Jatorria bress hitz zeltikoan du, "santu" esanahiarekin, hau da "Hy Brazil" "Lur Santua" edo "Lur Bedeinkatua" litzateke. Atlantikoaren erdialdean legokeen uhartea da, eta portugaldarrak Brasilera iristean, hori izan zen lurralde hari emandako izena, ez baitzekiten kontinentea zela.

Geografia

Mapa topografikoa.

Brasilek Hego Amerikako ekialdeko kostaldearen gehiengoa hartzen du, eta kontinentearen barnealdearen zati handi bat ere bai,[4] mugakide dela Hego Amerikako estatu guztiekin (Txile eta Ekuadorrekin izan ezik): hegoaldean Uruguaiekin, hego-mendebaldean Argentina eta Paraguaiekin, mendebaldean Bolivia eta Perurekin, ipar-mendebaldean Kolonbiarekin, iparraldean Venezuela, Surinam, Guyana eta Frantziar Guyanarekin.[5] Estatuaren hedadurak, erliebeak, klima eta baliabide naturalek estatu geografikoki aberatsa eta askotarikoa eratzen dute.[4] Brasil munduko bosgarren estatu handiena da, Errusia, Kanada, Txina eta AEBen atzetik, eta hirugarrena Ameriketan, 8.511.965 km2 luze-zabal, 55.455 km2 ur eremu barne.[5] Hiru ordu-eremu ditu, mendebaldeko estatutako UTC-4tik ekialdekoetako UTC-3 ordu ofiziala eta Atlantikoetako uharteetako UTC-2ra.[6]

Brasilgo topografia ere askotarikoa da, bertan aurki baititzakegu muinoak, mendiak, zabaldiak etagoi-ordokiak. Eremuaren gehiengoa 200 eta 800 m arteko garaieran dago.[7] Goi-ordokiaren gehiengoa estatuaren hegoaldean aurkitzen da.[7] Honen hegoaldean daude 1.200 m garaira iristen diren mendilerroak.[7] Hauen artean daude Mantiqueira mendiak, Espinhaço mendiak eta Serra do Mar.[7] Iparraldean, Guiana lur garaiek isurialde muga eratzen dute, ibaien isuria Amazonas eta Orinoko ibai arroen artean bananduz. Brasilgo tontor garaiena Pico da Neblina da (3.014 m).[5] Lurraldeko ibai sistema trinkoa eta konplexua da, munduko handiena, zortzi arro nagusirekin, guztiak Ozeano Atlantikoan isurtzen direnak.[8] Ibai nagusien artean daude Amazonas (munduko emari handiena duena eta bigarren luzeena), Paraná, honen ibaiadar Iguazu (Iguazu ur-jauziak dauden ibaia), Rio Negro, São Francisco, Xingu, Madeira eta Tapajós.[8]

Historia

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Brasilen banaketa administratiboa»

Brasil 5 eskualde handitan banatuta dago: Região Centro-Oeste edo erdialde-Mendebaldekoa, Região Nordeste edo ipar-ekialdekoa, Região Norte edo iparraldekoa, Região Sudeste edo hego-ekialdekoa eta Região Sul edo hegoaldekoa, barruan 26 estatu eta barruti federal bat dituzte:

Banako federalak
  1. Acre (AC)
  2. Alagoas (AL)
  3. Amapá (AP)
  4. Amazonas (AM)
  5. Bahia (BA)
  6. Ceará (CE)
  7. Espírito Santo (ES)
  8. Goiás (GO)
  9. Maranhão (MA)
  10. Mato Grosso (MT)
  11. Mato Grosso do Sul (MS)
  12. Minas Gerais (MG)
  13. Pará (PA)
  1. Paraíba (PB)
  2. Paraná (PR)
  3. Pernambuco (PE)
  4. Piauí (PI)
  5. Rio de Janeiroko estatua (RJ)
  6. Rio Grande do Norte (RN)
  7. Rio Grande do Sul (RS)
  8. Rondônia (RO)
  9. Roraima (RR)
  10. Santa Catarina (SC)
  11. São Paulo (SP)
  12. Sergipe (SE)
  13. Tocantins (TO)
27. Barruti Federala (DF)

Ekonomia

  • Inportatutako produktu nagusiak: Makineria: %24.8; Produktu kimikoak: %15.1; Garraio-ekipamendua: %9.3; Petrolioa: %17.
  • Esportatutako produktu nagusiak: Makineria eta ekipamendua: %11.9; Burdinazko eta altzairuzko produktuak: %10.3; Garraio-ekipamendua: %8.7; Burdingaia: %5.8; Oinetakoak: %5; Soia: %4.7; Ehunak: %3.6; Kafea: %3.3; Aluminioa: %2.3; Zura eta zurezko produktuak: %2.2; Zitrikoak: %2.8.
  • Baliabide nagusiak: Burdina: 106.7 milioi tona; Urrea: 56.4 milioi tona; Petrolioa: 30.7 milioi tona; Artoa: 26.5 milioi tona; Altzairua: 26.1 milioi tona; Soja: 24 milioi tona; Zitrikoak: 17.8 milioi tona; Arroza: 11.1 milioi tona; Azukrea: 7.4 milioi tona; Bauxita: 7 milioi tona; Altzairua: 3.9 milioi tona; Fosfatoak: 2.8 milioi tona; Garia: 2 milioi tona; Kafea: 1.5 milioi tona; Manganesoa: 950.000 tona; Kotoia: 756.000 tona; Tabakoa: 445.000 tona; Kakaoa: 397.000 tona; Kautxua: 273.000 tona; Kromoa: 138.000 tona; Behi-azienda: 137 milioi buru; Txerri-azienda: 33 milioi buru; Elektrizitatea: 202 milioi kWh; Telebistak: 1.8 milioi unitate; Ibilgailuak: 313.000 unitate.

Biztanleria

  • Talde etniko nagusiak: %53,7 zuri; %38,5 mulato eta mestizo; %6,2 beltz; %0,5 asiar; %0,4 amerindiar.
  • Biztanleen banaketa: %77.6 hiritar, %22.4 landatar.
  • Urteko hazkunde-tasa: 21/1.000 (1994).
  • Ugaltze-tasa: 2.4/1.000 (1994).
  • Heriotza-tasa: 9/1.000 (1994). Haurrena: 58/1.000 (1990-1995).
  • Bizi-itxaropena: 69 urte gizonak eta 76 urte emakumeak (1994).
  • Analfabetismo-maila: %16.7.
  • Biztanleen banaketa adin-tarteka:
    • >15 urte: %21.8.
    • 15-29 urte: %20.
    • 30-44 urte: %21.
    • 45-59 urte: %12.
    • 60-74 urte: %13.
    • >74 urte: %9.

Literatura

  • Literatura amerikarra.
  • Padre José de Anchieta
  • Gregório de Matos Guerra (Boca do Inferno)
  • Padre Antônio Vieira
  • Cláudio Manoel da Costa
  • Basílio da Gama
  • Tomás Antonio Gonzaga
  • José de Santa Rita Durão
  • José de Alencar
  • Gonçalves de Magalhães
  • Castro Alves
  • Gonçalves Dias
  • Casimiro de Abreu
  • Álvares de Azevedo
  • Junqueira Freire
  • Teixeira de Souza
  • Machado de Assis
  • Aluisio de Azedo
  • Raul Pompéia
  • Olavo Bilac
  • Raimundo Correa
  • Alberto de Oliveira
  • Vicente de Carvalho
  • Cruz e Souza
  • Alphonsus de Guimaraens
  • Euclides da Cunha
  • Monteiro Lobato
  • Lima Barreto
  • Augusto dos Anjos
  • Mario de Andrade
  • Oswald de Andrade
  • Cassiano Ricardo
  • Alcântara Machado
  • Manuel Bandeira
  • Graciliano Ramos
  • José Lins do Rego
  • Raquel de Queiróz
  • Vinícius de Moraes
  • Carlos Drummond de Andrade
  • Cecília Meireles
  • Rubem Fonseca
  • Danton Trevisan
  • Paulo Coelho
  • Jorge Amado.

Musika

Sanba,Bossa Nova; MPB (Musica Popular Brasileira): Jobim,Chico Buarque,Gilberto Gil,Nelson Ned,Roberto Carlos,Astrude Gilberto,Daniela Mercury,Ellis Regina, Fafá,Joanna,Maria Bethania.

Kirola

Futbola

1 Formula

Han 1 formulako lasterketa oso famatua izaten da, urteko azken lasterketa.

Ikus, gainera

Erreferentziak

  1. Eremuan: Errusia, Kanada, Txina eta AEBen atzetik. Biztanlerian: Txina, India, AEB eta Indonesiaren atzetik.
  2. Munduko Bankuaren arabera, bigarren postuan zegoen 2005ean desberdintasun ekonomiko eta sozialetan. Ziur asko esklabotzaren oinordekotza dela eta, beltzak eta mestiço jendea eskala sozioekonomikoaren behealdean daude.
  3. fitxa teknikoa Munduko Bankuaren gunean
  4. a b (Ingelesez) «Land and Resources» Encarta. MSN jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2009-10-31) http://encarta.msn.com/encyclopedia_761554342/Brazil.html#s1(Noiz kontsultatua: 2008-06-11).
  5. a b c (Ingelesez) The World Factbook. (Noiz kontsultatua: 2008-06-03).
  6. (Ingelesez) Hora Legal Brasileira. Observatório Nacional (Noiz kontsultatua: 2009-02-21).
  7. a b c d (Ingelesez) «Natural Regions» Encarta. MSN jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2009-10-31) http://encarta.msn.com/encyclopedia_761554342/Brazil.html#s1(Noiz kontsultatua: 2008-06-11).
  8. a b (Ingelesez) «Rivers and Lakes» Encarta. MSN jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2009-10-31) http://encarta.msn.com/encyclopedia_761554342/Brazil.html(Noiz kontsultatua: 2008-06-11).

Kanpo loturak


Amerikako herrialde eta lurraldeak
Ipar Amerika eta Karibea
Estatu burujabeak: Ameriketako Estatu BatuakAntigua eta BarbudaBahamakBarbadosBelizeCosta RicaKubaDominikaDominikar ErrepublikaEl SalvadorGrenadaGuatemalaHaitiHondurasJamaikaKanadaMexikoNikaraguaPanamaSaint Kitts eta NevisSanta LuziaSaint Vincent eta GrenadinakTrinidad eta Tobago


Dependentziak: Groenlandia (Danimarka) • GuadalupeMartinikaSaint BarthelemySaint MartinSaint Pierre eta Mikelune (Frantzia) • Aruba · Holandarren Antillak (Herbehereak) • Aingira · Bermuda · Birjina uharte britainiarrak · Kaiman uharteak · Montserrat · Turkak eta Caicoak (Erresuma Batua) • Puerto Rico · Birjina Uharte Estatubatuarrak (Ameriketako Estatu Batuak)

Hego Amerika
Estatu burujabeak: ArgentinaBoliviaBrasilTxileKolonbiaEkuadorGuyanaParaguaiPeruSurinamUruguaiVenezuela


Dependentziak: Guyana Frantsesa (Frantzia) • Falklandak (Erresuma Batua)


Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Brasil

Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura