Otto Hahn
.jpg)
_rib.PNG){kind=small}
Otto Hahn (Frankfurt, 1879ko martxoaren 8a - Göttingen, 1968ko uztailaren 28a) alemaniar fisikaria eta kimikaria izan zen. Erradioaktibitate eta erradiokimika arloetan aitzindaria izan zen[1].
Londresen William Ramsayrekin lan egin zuen (1901), eta Montrealen Rutherfordekin (1905). Berlingo Kaiséer Wilhelm institutuan irakasle izan zen. Radiotorioa (1905), mesotorioa (1907) eta protaktinioa (1918) bakartu zituen Lise Meitnerrekin batera. Isomeria nuklearraren fenomenoa azaldu zuen. Strassmannekin batera, uranioaren fisioaren teoria formulatu zuen lehen aldiz (1938). 1944an Kimikako Nobel Saria jaso zuen.
Biografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Frankfurt am Mainen jaio zen 1879ko martxoaren 8an eta Kimika ikasi zuen Marburgon eta Munichen. 1901ean doktoretza egin zuen eta Marburgoko Unibertsitatean lan egin zuen.
Erradiotorioaren eta beste "elementu berrien" aurkikuntza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hahnen asmoa industrian lan egitea zen. Eugen Fischer-en lan-eskaintza jaso zuen, Kalle & Co.-ko zuzendariak (eta Hans Fischer kimikari organikoaren aita), baina enpleguaren baldintza bat zen Hahnek beste herrialde batean bizi izan behar zuela eta beste hizkuntza nahiko menperatu behar zuela. Ideia hori kontuan izanda, eta ingelesaren ezagutza hobetzeko, Hahnek 1904an University College London-en lanpostu bat onartu zuen, Sir William Ramsayren agindupean lanean, gas geldoak aurkitu zituelako ezaguna. Hemen Hahnek erradiokimikan lan egin zuen, orduan oso arlo berri batean. 1905. urtearen hasieran, erradio-gatzekin egindako lanetan, Hahnek erradiotorioa deitu zion substantzia berri bat aurkitu zuen (torio-228), garai hartan elementu erradioaktibo berria zela uste zena. (Egia esan, torio elementu ezagunaren isotopoa zen; isotopoaren kontzeptua, terminoarekin batera, ez zuen asmatu 1913ra arte, Frederick Soddy kimikari britainiarrak).
Ramsay bere institutuan elementu berri baten aurkikuntzarekin hunkituta zegoen eta behar bezala iragarri nahi zuen. Tradizioaren arabera, Royal Society agurgarriaren batzordearen aurrean egin zuen.
Hahnek bere emaitzak Proceedings of the Royal Society aldizkarian argitaratu zituen 1905eko maiatzaren 24an. Otto Hahnek erradiokimikaren alorreko 250 argitalpen zientifiko baino gehiagotan lehena izan zen. Londresko egonaldia amaitzean, Ramsay-k bere etorkizuneko planei buruz galdetu zion Hahni, eta Kalle & Co-ren lan-eskaintzaren berri eman zion Hahnek. Ramsay-k erradiokimikak etorkizun oparoa zuela esan zion, eta elementu erradioaktibo berri bat aurkitu zuen edonor Berlingo Unibertsitatera joan beharko litzateke. Ramsay-k Emil Fischer Kimika Institutuko zuzendariari idatzi zion, eta hark erantzun zion Hahnek bere laborategian lan egin zezakeela, baina ezin zela Privatdozent izan, erradiokimika ez zelako bertan irakasten. Une horretan, Hahnek erabaki zuen gaiari buruz gehiago jakin behar zuela lehenik, eta, beraz, gaian aditu nagusiari idatzi zion, Ernest Rutherfordi. Rutherfordek Hahn laguntzaile gisa kontratatzea onartu zuen eta bere gurasoek haren gastuak ordaintzea onartu zuten.
1905eko irailetik 1906ko erdialdera, Hahnek Rutherforden taldearekin lan egin zuen Montrealeko McGill Unibertsitateko Macdonald Physics eraikineko sotoan. Zenbait eszeptizismo zegoen erradiotorioaren existentziari buruz, Bertram Boltwoodek gogoangarri deskribatu zuena torio X eta ergelkeriaren konposatu gisa. Boltwood laster konbentzitu zen existitzen zela, nahiz eta bera eta Hahn ez zeuden ados haren batez besteko bizitzaren inguruan. William Henry Bragg-ek eta Richard Kleeman-ek ikusi zuten substantzia erradioaktiboek igorritako alfa partikulek energia bera zutela beti, eta horrek identifikatzeko bigarren bide bat ematen zuen, eta, beraz, Hahnek erradiotorioko alfa partikulen igorpenak neurtzeari ekin zion. Prozesu horretan, torio A (polonio-216) eta torio B (beruna-212) prezipitazio batek ere iraupen laburreko "elementu" bat zeukala, torio C (geroago polonio-212 bezala identifikatu zen) izendatu zuen. Hahnek ezin izan zuen bereizi eta batez besteko bizitza oso laburra zuela ondorioztatu zuen (300 ns ingurukoa da). Erradioaktinioa (torio-227) eta D erradioa (geroago beruna-210 gisa identifikatua) ere identifikatu zituen: "Hahnek elementu berriak ezagutzeko sudur berezia du".
Mesotorio I-aren aurkikuntza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1906an, Hahn Alemaniara itzuli zen, non Fischer-ek Kimika Institutuko sotoan zegoen arotz lantegi bat (Holzwerkstatt) eskuragarri jarri zuen laborategi gisa erabiltzeko. Hahnek elektroskopioez hornitu zuen alfa eta beta partikulak eta gamma izpiak neurtzeko. Montrealen baztertutako kafe-latekin eginak zeuden; Hahnek Berlingoak letoitik egin zituen, aluminiozko zintekin anbarraz isolatuta. Horiek gomazko makil gogorrez kargatuta zeuden eta gero bere trajearen mahuketan igurzten zituen. Aroztegian ezin izan zen ikerketa egin, baina Alfred Stock-ek, kimika ez-organikoko saileko buruak, Hahn-i utzi zion espazioa erabiltzen bere bi laborategi pribatuetako batean. Hahnek bi miligramo erradio erosi zizkion Friedrich Oskar Giesel-i, emanioaren (radona) aurkitzaileari, miligramo bakoitzeko 100 markoen truke, eta torio dohainik Otto Knöfler-gandik lortu zuen, Berlingo konpainia torio-produktuen ekoizle garrantzitsu bat baitzen.
Hilabete gutxiren buruan, Hahn-ek mesotorio I-a (228 erradioa), mesotorio II-a (228 aktinioa) eta, Boltwood alde batera utzita, erradioaren substantzia ama, ionioa (geroago 230 torio gisa identifikatu zen) aurkitu zituen. Hurrengo urteetan, mesotorio I-a oso garrantzitsua izan zen, zeren, erradio-226 bezala (Pierrek eta Marie Curie-k aurkitu zuten), erradiazio-tratamendu medikoetarako aproposa zelako, baina fabrikatzeko erdia baino ez zuen kostatzen. Bidean, Hahnek zehaztu zuen, torioa erradiotik bereizi ezin izan zuen bezala, ezin zuela mesotorioa erradiotik bereizi.
Hahnek 1907ko udaberrian amaitu zuen bere habilitazioa eta Privatdozent bihurtu zen. Ez zuen tesirik behar; Institutu Kimikoak erradioaktibitateari buruzko bere argitalpenetako bat onartu zuen ordez. Kimika Institutuko kimikari organiko gehienek ez zuten Hahnen lana benetako kimikatzat hartzen. Fischerrek Hahnek bere habilitazio kolokioan esandakoaren aurka egin zuen substantzia erradioaktibo asko hain kantitate txikietan existitzen zirela, non haien erradioaktibitatearen bidez soilik detektatu ahal izan zirela, bere usaimen zorrotzarekin beti gai izan zela substantziak detektatzeko, baina laster amore eman zuen. Sailburu batek honako hau esan zuen: "Harrigarria da gaur egun Privatdozent izateak lor dezakeena!"
Hahnen lana hobeto onartu zuten fisikariek, Heinrich Rubensek zuzendutako Fisika Institutuan kolokio batera joaten hasi zelarik. Hitzaldi horietako batean izan zen, 1907ko irailaren 28an, Lise Meitner fisikari austriarra ezagutu zuen. Beraren ia adin berekoa, Vienako Unibertsitatean doktoretza lortu zuen bigarren emakumea izan zen eta jada erradioaktibitateari buruzko bi lan argitaratu zituen. Rubensek proposatu zuen balizko kolaboratzaile gisa. Horrela hasi zen bi zientzialarien arteko hogeita hamar urteko elkarlana eta etengabeko adiskidetasun estua.
Montrealen, Hahnek fisikariekin lan egin zuen, tartean gutxienez emakume batekin, Harriet Brooks-ekin, baina Meitnerrek zailtasunak izan zituen hasieran. Emakumeak ez ziren oraindik Prusiako unibertsitateetan onartuak. Meitnerrek aroztegian lan egin zezakeen, kanpoko sarrera propioa zuena, baina ezin zuen institutuko gainerako tokietan oin jarri, Hahnen laborategian barne. Komunera joan nahi bazuen, kaleko jatetxean egin behar zuen. Hurrengo urtean, emakumeak unibertsitateetan onartu zituzten, eta Fischerrek murrizketak kendu eta emakumezkoen komunak jarri zituen eraikinean. Fisika Institutua Kimika Institutua baino toleranteagoa zen, eta Hahn bertan lan egiten zuten fisikariekin lagun egin zen, hala nola, Otto von Baeyer, James Franck, Gustav Hertz, Robert Pohl, Max Planck, Peter Pringsheim eta Wilhelm Westphal.
Lise Meitner eta Otto von Baeyerrek lagunduta, isotopo erradioaktiboen beta desintegrazioaren espektroak neurtzeko teknika bat garatu zuen; Zorionez, lorpen hori aintzatetsi zen eta 1912an Berlingo Kaiser-Wilhelm Kimika Institutuko irakasle postua lortu zuen. 1918an, Meitnerrekin batera, protaktinioa aurkitu zuen. 1938an Meitnerrek Alemania nazitik ihes egin zuenean, Fritz Strassmannekin lanean jarraitu zuen neutroi termikoekin uranio bonbardaketaren emaitza argitzeko. Bere emaitzen berri eman zion (barioa eta kriptona elementuen aurkikuntza) Meitner-i eta honek, bere iloba Otto Robert Frisch-ekin elkarlanean, zuzen interpretatu zituen fisio nuklearraren froga gisa (Frischek asmatutako esaldia). Behin fisioaren ideia onartu ondoren, Hahnek bere esperimentuak jarraitu zituen eta neutroiekin eragindako fisioan askatzen diren energia kantitate izugarriak frogatu zituen, erabilera baketsua edo gerrarako izan zezaketenak.
Bigarren Mundu Gerra
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1939ko apirilaren 24an, Paul Harteckek eta haren laguntzaile Wilhelm Grothek bonba atomiko bat garatzeko aukeraren berri eman zioten Reicheko Gerra Ministerioari. Erantzuna: Kurt Diebner fisikari nuklearrak zuzendutako fisikako atal bat sortu zuen Armadako Armamentuaren Dibisioak (HWA). 1939ko irailaren 1ean Bigarren Mundu Gerra hasi ondoren, HWA arma nuklearren programa alemaniarra kontrolatzen hasi zen. Handik aurrera, Hahnek proiektuarekin lotutako hainbat bileratan hartu zuen parte. Kaiser Wilhelm Fisika Institutuko zuzendaria, Peter Debye, Estatu Batuetara joan zen 1940an eta ez zen inoiz itzuli. Gero, Diebner izendatu zuten zuzendari. [2] Hahnek bere ikerketen aurrerapenen berri ematen zion HWAri. Hans-Joachim Born, Siegfried Flügge, Hans Götte, Walter Seelmann-Eggebert eta Strassmann laguntzaileekin batera, ehun fisio-produktu isotopo katalogatu zituen. Isotopoak bereizteko bitartekoak, 93 elementuaren kimika eta uranio-oxidoak eta -gatzak arazteko metodoak ere ikertu zituzten. [3]
1944ko otsailaren 15eko gauean, Kaiser Wilhelm Kimika Institutuaren eraikina bonba batek jo zuen. Hahn-en bulegoa suntsitu egin zuten, Rutherfordekin eta beste ikertzaile batzuekin izandako korrespondentziarekin batera, eta haren jabetza pertsonal asko ere bai. Bulegoa sarekadaren helburua zen, Manhattan proiektuaren zuzendari Leslie Groves Brigadier Nagusiak antolatua, uranioaren proiektu alemaniarra bertan behera uzteko asmoz. [4] Albert Speerrek, Reicheko Armamentu eta Ekoizpen Belikoko ministroak, institutua Thailfingenera joatea erabaki zuen, Alemaniaren hegoaldean. Berlingo lan guztia uztailan amaitu zen. Hahn eta haren familia ehungintzako fabrikatzaile baten etxera joan ziren.
Bizitza prekario bihurtu zen emakume juduekin ezkonduta zeudenentzat. Horietako bat Philipp Hoernes izan zen, proiektuan erabilitako uranio minerala ustiatzen zuen Auergesellschaft enpresan lan egiten zuen kimikaria. 1944an konpainiak kaleratu ostean, Hoernesek behartutako lanetara behartuta izateko aukerari aurre egin zion. 60 urterekin, zalantzan zegoen bizirik aterako zen. Hahnek eta Nikolaus Riehl-ek Hoernesek Kaiser Wilhelm Kimika Institutuan lan egitea lortu zuten, bere lana uranioaren proiekturako ezinbestekoa zela eta oso toxikoa zela esanez, zaila zela berarekin lan egiteko jendea aurkitzea. Hahn jakitun zen uranio minerala nahiko segurua zela laborategian, nahiz eta ez hain segurua Oranienburg-en atera zuten Sachsenhausen kontzentrazio-esparruko 2.000 emakume esklaboentzat. Emazte judu batekin beste fisikari bat Heinrich Rausch von Traubenberg izan zen. Hahnek ziurtatu zuen bere lana garrantzitsua zela gerrarako, eta bere emaztea Maria, fisikan doktorea, bere laguntzaile gisa behar zuela. 1944ko irailaren 19an hil ondoren, Mariak kontzentrazio-esparru batera bidaltzeko aukera izan zuen. Hahnek presio kanpaina bat antolatu zuen aske uzteko, baina alferrikakoa izan zen eta Theresienstadteko ghettora bidali zuten 1945eko urtarrilean. Gerratik bizirik atera zen eta Ingalaterran bere alabekin elkartu zen gerra ostean.
Bigarren Mundu Gerraren ostean
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Bigarren Mundu Gerran, Otto Hahn Allied ALSOS programak zaintzapean jarritako zientzialari alemaniarren artean egon zen, zeinak bonba atomiko bat garatzeko Alemaniako energia nuklearraren proiektuan sartu zuen (bere lotura bakarra fisioaren aurkikuntza izan zen, ez zuen lanik egin programan).
1944an Kimikako Nobel Saria jaso zuen erradioaktibitatearen alorrean egindako lan aitzindariagatik, Lise Meitner lankidearen funtsezko ekarpena alde batera utzita . [5] [6] [7] [8] . Garai hartan britainiarren preso zegoen, bonba atomikoa garatzeko alemaniar ahaleginari buruzko informazioa bilatzen ari zirela. Britainiarrek onarpen gutun bat idatzi arazi zioten eta bertan barkamena eskatzen zuen entregara joan ezin izanagatik. Sari banaketa ekitaldian Kimikako Nobel Batzordeko presidenteak zera jakinarazi zuen: "Hahn irakasleak jakinarazi digu damu duela zeremonia honetara ezin joan izana".
Gerraosteko garaian Hahn politikoki aktiboa izan zen munduko bakearekin eta justizia sozialarekin lotutako gaietan eta arma nuklearren erabileraren aurkari irmo gisa nabarmendu zen.
Hainbat alditan proposatu zen taula periodikoaren 105 eta 108 elementuak Hahnium deitzea Hahnen omenez, baina proposamen horietako bat ere ez zen onartu. Hala ere, munduko merkataritza-ontzi nuklear bakanetako bat, NS Otto Hahn, bere omenez izendatu zuten.
Hahn, 1946an, eta Max Planck Elkartearen presidentea izan zen 1946-1960, eta munduko 45 Akademiako ohorezko kidea.
Eponimia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hahn ilargi-kraterra bere oroimenez du izena, Friedrich von Hahn (1742-1805) filosofo eta astronomo alemaniarrarekin partekatutako ohorea.
Fikzioan
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2005ean Christian Rubeck aktoreak interpretatu zuen Nova telesaileko "E=mc²: Einstein's Big Idea" atalean.
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Shea, W. R. (1983). Otto Hahn and the Rise of Nuclear Physics. Springer Science & Business Media. ISBN 9789027715845.
- Berninger, Ernst H. (1970). Otto Hahn 1879–1968. Bonn: Inter Nationes. OCLC 168069.
- Beyerchen, Alan D. (1977). Scientists under Hitler. New Haven and London: Yale University Press. ISBN 9780300018301. OCLC 970896098. (requiere registro).
- Feldman, Anthony; Ford, Peter (1979). Otto Hahn – in: Scientists and Inventors. London: Aldus Books.
- Graetzer, Hans D.; Anderson, David L. (1971). The Discovery of Nuclear Fission: A Documentary History. New York: Van Nostrand-Reinhold. OCLC 1130319295.
- Hahn, Otto (1970). My Life. New York: Herder and Herder. OCLC 317354004.
- Hoffmann, Klaus (2001). Otto Hahn: Achievement and Responsibility. Springer. ISBN 0-387-95057-5. OCLC 468996162.
- Kant, Horst (2002). Werner Heisenberg and the German Uranium Project. Otto Hahn and the declarations of Mainau and Göttingen. Berlin: Max-Planck-Insitut für Wissenschaftsgeschichte.
- Reid, Robert William (1969). Tongues of Conscience: War and the Scientist's Dilemma. London: Constable & Co. OCLC 638683343.
- Whiting, Jim (2004). Otto Hahn and the Discovery of Nuclear Fission. Unlocking the Secrets of Science. Bear, Delaware: Mitchell Lane. ISBN 978-1-58415-204-0. OCLC 52312062.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Otto Hahn Famous Scientists
- ↑ Hoffmann 2001, 156-161 orr. .
- ↑ Walker 2006, 132 orr. .
- ↑ Norris 2002, 294-295 orr. .
- ↑ Las damas del laboratorio: Mujeres científicas en la historia, María José Casado
- ↑ Horace Freeland Judson. (2003ko urriaren 20a). No Nobel Prize for Whining. .
- ↑ Otto Hahn, Lise Meitner and Fritz Strassmann. Chemistry Heritage.
- ↑ «The Woman Behind the Bomb» The Washington Post.
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- (Ingelesez) Biografia Nobel Sarien webgunean
| Autoritate kontrola |
|
|---|
