Zerrenda:Nafarroa Behereko herrietako ezizenak
Nafarroa Behereko herrietako ezizenak herrialde honetako herri bakoitzeko biztanleak izendatzeko jarri ohi diren ezizenak dira. Batzuetan deskriptiboak edo herri honetako nortasun ikur bati erreferentzia egiten diotenak dira; gehienetan ironikoak edo peioratiboak, sarritan auzo-herrietakoek jarriak eta zenbaitetan norberak bere buruari harrotasunez eskainiak; batzuk oso zabalduak, beste batzuk gutxik erabilitakoak. Kasu guztietan herri-kulturaren adierazlea dira, Euskal Herrian eta munduko leku guztietan.
Ikerketak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Koldo Ameztoik erreferentzia bat eskaintzen digu Dena dela...Baxenabarreko bere liburuan[1][2]. Kostaldeko herrialdeko ia herri guztietakoak bildu zituen Dena dela...Lapurdiko bere aurreko lanean ez bezala, arruetarrak Nafarroa Behereko 16 herritakoak besterik ez zituen bildu; horiez gain eskualde, auzo (Donibane Garaziko lau, Ontzorone, Xuhito...) eta mendialde batzuetakoak ere aipatu zituen; ezizenez gain esaera zaharrak diren batzuk ere sartu zituen. Aipatutako guztiekin ipuin bana egin zuen, orotara 37 kapitulu osatuz[3].
Julien Vinson hizkuntzalariak Le Folk-lore du Pays Basque liburuan herrialde honetako herri bakan batzuetakoak bildu zituen[4].
Okzitanierazkoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Herrialdeko iparraldean dagoen Agaramont eskualdean gaskoia tokiko hizkuntza bizia izan da. Hori dela eta Bidaxune (bi, eremuaren arabera) eta Samatzeko ezizenak (okzitanieraz chafre) hizkuntza honetan bildu dira. Iturri bitan jaso ditugu: Andreu de Horcada (fr. André Hourcade) ikertzailearen Bearnoko esamoldeei buruzko lanean[5] eta Chafres gascons lanean, Pirinio Atlantikoetako goitizenen zerrendan hain zuzen[6].
Ezizenen zerrenda
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Herria | Ezizena | Azalpenak |
|---|---|---|
| Ahatsa-Altzieta-Bazkazane | ||
| Aiherra | ||
| Ainhize-Monjolose | ||
| Aintzila | ||
| Aiziritze-Gamue-Zohazti | ||
| Akamarre | [7] | |
| Aldude | ||
| Amendüze-Unaso | ||
| Amorotze-Zokotze | Ofiziale eder: Amorotze[8] | |
| Anhauze | Tresnak: Ontzorone[1] Atso zaharrak: Xuhito[1] |
Ontzorone Lasa (gehiena) eta Anhauzeren artean banatutako auzo eta harana da. Xuhito edo Xubito Anhauze eta Azkarateren artean dagoen auzoa da. |
| Arberatze-Zilhekoa | ||
| Arboti-Zohota | ||
| Arhantsusi | ||
| Armendaritze | ||
| Arnegi | Zipa txarrak[1] | Herriko mugazainek kontrabandoko "arrain handiak"[9] harrapatu ezin eta "zipa" (ezkailu) txikiekin konformatu behar[1]. |
| Arrosa | ||
| Arrueta-Sarrikota | ||
| Azkarate | ||
| Baigorri | Xikiteroak[1], kaputxa txarra(k)[1][4] |
"Xikitero": Germieta auzoko bi anaiaren pasadizo batean oinarrituta[1]. Herriko jendarmeek kontrabandistei enkargatutako kaputxen gainekoa[1]. |
| Banka | Mandozainak[1] | Munduko leku anitzetan ibili zen herriko mandozain baten harira[1]. |
| Bastida | ||
| Behaskane-Laphizketa | ||
| Behauze | ||
| Behorlegi | ||
| Bidarrai | Oro erreka[1][4], koskak[1] |
Erreka ugari dagoen udalerria da. "Koska" = burugogorra; zubi baten eraikitzearen gaineko mitoan oinarrituta[1]. |
| Bidaxune | Los pela cans[5][6]: herri barnekoak. Los tinhós[5]: baserri aldekoak. |
Horcadak los de la vila eta los de la campanha desberdintzen ditu, ezizen bana emanez Tinhós = ezkabiadunak. |
| Bithiriña | ||
| Bunuze | Urgulutsuak[1] | |
| Burgue-Erreiti | ||
| Buztintze-Hiriberri | Mokokariak[1] | Udalerria osatzen duten bi herrisken arteko muga eta bestelako ika-mikengatik[1]. |
| Donaixti-Ibarre | ||
| Donamartiri | Haritzak[1] | |
| Donapaleu | ||
| Donazaharre | Jende goxoa[1] | |
| Donibane Garazi | Karlixtak: Espainiako karrika[1] Latsariak: Korrontadorre[1] Nahasiak: hiri barnekoak[1] Huntzak: Zitadelakoak[1] |
"Korrontadoreko latsagia" zurezko zubiaren ondoan dago eta kalakan aritzeko lekua zen[1] Hiriburuko erdialdean turismo, kanpotar eta gauza berrien eragina handiagoa izan da. Hontzak, alegia. |
| Donoztiri | ||
| Duzunaritze-Sarasketa | Buru beroak: Duzunaritze[1] | 1916an inguruan lurreratu zen hegazkinaren harira[1]. |
| Eiheralarre | Nafar astoak[1] | |
| Erango | ||
| Ezterenzubi | ||
| Gabadi | ||
| Gamarte | ||
| Garrüze | ||
| Heleta | ||
| Hozta | ||
| Ibarrola | Mozkorrak[1] | |
| Iholdi | ||
| Ilharre | ||
| Irisarri | ||
| Irulegi | ||
| Izpura | Itzal gehiegi: Itzalgi[1] | Itzalgi Arradoi mendiaren zolan dagoen auzoa da. |
| Izturitze | ||
| Izura-Azme | ||
| Jatsu | Zaku lazoak[1] | Herritik pasatzen ziren erromes eta bidaiariak ondo hartu ei dituzte jatsuarrek[1]. |
| Jutsi | ||
| Labetze-Bizkai | ||
| Lakarra | ||
| Landibarre | ||
| Larribarre-Sorhapürü | ||
| Larzabale-Arroze-Zibitze | Eskandala emaileak: Zibitze[1] | Eskualdeko herri nagusia izateko Larzabalerekin izandako kalapitengatik[1]. |
| Lasa | Tresnak: Ontzorone[1] | Ontzorone Lasa (gehiena) eta Anhauzeren artean banatutako auzo eta harana da. |
| Lekunberri | ||
| Lüküze-Altzümarta | ||
| Martxueta | ||
| Mehaine | ||
| Mendibe | ||
| Oragarre | ||
| Ortzaize | ||
| Ostankoa | ||
| Pagola | Erlijione gabiak[4] | |
| Samatze | Los arrabèrs[5][6] | Okzitanieraz. |
| Suhuskune | ||
| Uharte Garazi | Liliak[1], itsu maingu[1] |
Herri honek bere lorategi eta baratzeak lorez beteta egoteko ospea irabazi zuen[1]. |
| Uhartehiri | ||
| Urepele | ||
| Zaro | Oilandak[1], aho handiak[1] |
Zaroarrek oiloak Donibaneko merkatuan saltzen zituztelako[1]. |
Eskualdeetakoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Koldo Ameztoik herrialdeko zenbait eskualdetako ezizenak ere bildu zituen[1]:
- Amikuzekoak: lepoluzeak.
- Garaziko Hergarai azpieskualdekoak: buru beroak.
Bestelakoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ameztoiren lanean bildutako beste ezizen batzuk ere aipa daitezke[1]:
- Iropile mendialdekoak: amerikanoak.
- Administratiboki Nafarroa Garaia baina sozial eta geografikoki Garazirekin bat egiten duen Luzaide herrikoek "kontrabandixtak" eta "deserturrak" (desertoreak alegia) ezizenak irabazi dituzte.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap Koldo Ameztoi: Dena dela...Baxenabarreko, Maiatz, Baiona, 1994; ISBN 2-906241-31-8.
- ↑ Liburuaren erreferentzia Ikas pedagogia zentroaren webgunean.
- ↑ Agustin Aranzabalen kritika Euskaldunon Egunkarian.
- ↑ a b c d Julien Vinson: Le Folk-lore du Pays Basque, Maisonneuve, 1883. Joseba Aurkenerenak Vinsonek bildutako Bidarrai eta Baigorrikoak alde batetik eta Pagola herri nafar-zuberotarrekoa bestetik Kazeta.infon gogora ekarri zituen.
- ↑ a b c d Andreu Horcada: La philosophie du béarnais à travers les proverbes. Lo bearnés a travèrs los arreporèrs, Los Caminaires elkartea. Autoedizioa. Bidaxunerako bi ezizen jasotzen ditu, los de la vila (herri barnekoak) eta los de la campanha (baserri aldekoak) desberdintzeko.
- ↑ a b c Maison de la Cultura Occitana deras Hautas-Pireneas: Pirinio Atlantikoetako ezizenen zerrenda. Bidaxunerako bakarra jasotzen du, pela cans.
- ↑ Ezizena izan gabe, Akamarreri usu "aulki-egileen herria" izendapena ematen zaio.
- ↑ Anjel Lertxundi, Berria, 2005eko uztailaren 30a.
- ↑ Frantsesez gros poisson, "garrantzi handiko" zentzuaz.
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo loturak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- (Okzitanieraz) Pirinio Atlantikoetako ezizenen zerrenda.