Essen

Koordenatuak: 51°27′03″N 7°00′47″E / 51.4508°N 7.0131°E / 51.4508; 7.0131
Wikipedia, Entziklopedia askea
Essen
Essen
unibertsitate-hiria
Administrazioa
Estatu burujabe Alemania
Alemaniako estatua Ipar Renania-Westfalia
EskualdeaDüsseldorf
AlkateaThomas Kufen
Izen ofizialaEssen
Jatorrizko izenaEssen
Posta kodea45127–45359
Udalerri kodea05113000
Geografia
Koordenatuak51°27′03″N 7°00′47″E / 51.4508°N 7.0131°E / 51.4508; 7.0131
Map
Azalera210.34 km²
Altuera116 m
MugakideakEnnepe-Ruhr-Kreis, Oberhausen, Mülheim, Mettmann (en) Itzuli, Bochum, Gelsenkirchen, Recklinghausen (en) Itzuli, Bottrop, Velbert eta Heiligenhaus
Demografia
Biztanleria584.580 (2022ko abenduaren 31)
5.148 (2021)
alt_left 300.428 (%51,4) (%48,6) 284.152 alt_right
alt_left 299.246 (%51,2) (%48,4) 283.169 alt_right
Dentsitatea2.779,21 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia201, 2054
Hiri senidetuakSunderland, Tampere, Grenoble, Nizhni Novgorod, Tel Aviv eta Zabrze
MatrikulaE
essen.de

Essen Alemaniako mendebaldean dagoen hiria da, Ruhr ibaiaren Berne adarraren ertzean dagoena. Bere 574.635 biztanleekin Ipar Renania-Westfaliako estatuaren hiri nagusietakoa da, eta herrialde osoko hiri jendetsuenetatik zortzigarrena. Dortmund hiriarekin batera osatzen duen metropoli gunea, berriz, Europar Batasuneko handienetatik hirugarrena da, Parisen eta Londresen ostean. 2010ean Europako kultura-hiriburu izendatu zuten Hungariako Pécs eta Turkiako Istanbulekin batera.

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alemanezko essen ("jan") hitzetik datorrela dirudien arren, hiriaren izenik zaharrena Astnide da, "lizarra" esan nahi du.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinatik populaturiko eremua izan da, izan ere K.a. 280.000 urteko aztarnak ere aurkitu dira Vogelheimer Klinge ibarrean. Ondoren zeltak eta antzinako germaniarrak ere izan ziren bertan. K.o. lehenengo urteetakoa da Alteburg gaztelua eta VII. mendekoa Herrenburg gaztelua.

Essen, 1647ko grabatu batean

Essen bera 845. urtean sortu zen emakumeentzat monasterioa eraikitzean. Monasterio hau X. mendeko garrantzitsuenetakoa izan zen. Monasterioaren inguruan sorturiko hiriak protestantismoa hartu zuen 1563an. 1624an, Hogeita Hamar Urteko Gerra aprobetxatuz, monasterioko burua zen Maria abade-printzesak hiria birkatolizatu nahi izan zuen, baina hiriko tropek 1628an monasteriokoak gainditu eta Mariak ihes egin behar izan zuen Koloniara.

Otondarren dinastiaren gainbeherak, ordea, Essenen garrantzia gutxitu egin zuen eta landa eremua bihurtu zen, harik eta XIX mendean ikatz meategiek herriaren eta Ruhr osoaren garapen ekonomiko itzela ekarri zuten arte. 1811n abiatu zen Krupp familiaren armagintza industriak Europako meategi hiri handiena bihurtu zuen Essen.

Bigarren Mundu Gerran oso kaltetu zen, hiriaren hiru laurdenak suntsitu baitziren, batez ere 1943ko aliatuen bonbaketetan. 1945ean britainiarrek eta estatubatuarrek okupatu zuten hiria. Britainiarren Okupazio eremuan gelditu zen Essen, Mendebaldeko Alemania eratu zen arte. Apezpikutegi katolikoa da 1958. urteaz geroztik.

Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]

    Datu klimatikoak (Essen)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 4.5 5.5 9.1 12.7 17.6 19.9 22.2 22.3 18.3 13.7 8.2 5.6 13.3
Batez besteko tenperatura (ºC) 2.4 2.9 6.0 8.9 13.4 15.8 18.0 18.0 14.7 10.7 5.9 3.6 10.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.2 0.3 2.9 5.0 9.1 11.6 13.7 13.7 11.1 7.6 3.6 1.6 6.7
Pilatutako prezipitazioa (mm) 84.5 58.1 78.2 61.0 72.2 92.8 81.2 78.8 78.0 75.1 81.1 93.1 934.1
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 14.1 10.5 13.6 11.1 11.1 12.0 10.4 9.9 11.2 10.9 13.6 14.1 142.5
Eguzki orduak 43.4 78.3 102.3 147.0 192.2 183.0 186.0 182.9 135.0 111.6 57.0 40.3 1459
Iturria: [1]

Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Villa Hügel
  • Essengo katedrala (Essen Minster): Garai bateko Essengo monasterioko eliza da XI. eta XII. mendeetan estilo gotikoan eraberritua. Ondare oparoa dauka (X-XI. mendeetako urre eta zilarrezko gauzakiak).
  • Zollverein ikatz-meategiaren industriagunea: UNESCOk 2001ean Gizateriaren Ondare izendaturikoa.
  • Villa Hügel: Alfred Krupp aberatsak beretzat 1873an eraikitako egoitza.259 gela ditu eta 8.100 m²-ko azalera.28hektareatako parkeak inguratzen du.
  • Kettwig eta Werden auzoak.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Industria- eta administraziogune garrantzitsua da: metalurgia astuna (Krupp industriaen sorterri eta egoitza hiri nagusia), kimika industria eta beiragintza dira bertako ekonomia jarduera tradizionalak. 1960ko hamarkadatik aurrera, ordea, beste industria molde bat hazi zen Essenen, industria elektrikoa eta elektronikoa.

Kirolak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Rot-Weiss Essen futbol taldeak 1955eko Alemaniako liga txapelketa eta 1953ko Kopa irabazi zituen. 1959an hiriko beste taldea Schwarz-Weiss Essen nagusitu zen Kopan.

80ko hamarkadan eskubaloia nagusitu zitzaion futbolari, izan ere TUSEM Essen taldea Alemaniako garrantzitsuenetakoa bihurtu baitzen, 3 liga, 3 kopa eta Europako Errekopa bat ere irabazi baitzuen. 2005ean EHF Kopan ere txapelduna izan zen.

Hiritarrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hiri senidetuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Essen ondorengo hiriekin senidetuta dago:[2]

Iruditegia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. http://www.worldweather.org/016/c01345.htm World Meteorological Organization
  2. a b c d e f Ruhr Barrutiko hiri senidetuen zerrenda. Twins2010.com (Noiz kontsultatua: 28 Urria 2009).
  3. Jérôme Steffenino, Marguerite Masson. Ville de Grenoble – Lankidetza eta hiri senidetuak. Grenoble.fr (Noiz kontsultatua: 29 Urria 2009).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]