Edukira joan

Iruñeko historia

Wikipedia, Entziklopedia askea

Iruñeko historia abiatzen da baskoien herrixka batetik, eta hortik Pompelo[1] edo Pompaelo erromatarrera igaro zen. Musulmanen okupazioaren ondoren, lehenik Iruñeko Erresuma eta gero Nafarroako Erresuma etorri ziren. Azken hori erortzean, XVI. mendean Espainiako erregeen menpe gelditu zen Iruñea. XX. mendean hiria biziki hasi zen zabaltzen. Azken hamarkadetan mundu mailan ospe handia hartu du hiriak San Fermin jaiak direla-eta, bereziki Ernest Hemingway idazleak hauei egindako oihartzunagatik.

Historiaurrea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinaroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baskoien hiria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Erroma

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hiriaren jatorria baskoien herrixka da. Haren kokaleku babestua dela eta, haren gainean egin zuten erromatarren beren hiria. Mende askoan iraun duen hipotesiak dioenez, Ponpeiok hor neguko kanpalekua jarri zuen, K. a. 75. urtean, Sertorioren kontra borrokatzen ari zela, eta Pompaelo, latinezko izena, Ponpeioren hiria izango litzateke, fundatzailearen omenez.

Zaragozako Unibertsitateko Antzinako Historiako katedradun Francisco Pina Polok dioenez,[1] ordea, Pompelo zen erromatarren hiriaren izena, eta baskoiak menderatu ondoren baskoiak zigortzeko sortu zen hiria, K. a. 72. edo 71. urtean. Hipotesi horren aldeko arrazoiak:

  • Hispanian erromatarrek hainbat hiriri jarri zioten jeneral baten izena, hala nola Graccurris (Grakoren hiria) eta Brutobriga (Brutoren hiria) hiriei. Hiri horiek guztiak, erromatarrek bertako etnien aurka lortutako garaipen baten ondoren sortu ziren. Konkistaturiko lur horretan orain agintea Erromak zuela adierazteko modu bat zen.
  • Erromatarren legeetan, Iruñea erromatar zuzenbidetik kanpoko hiri bat zen.

Nolanahi ere den, Pompelo edo Pompaelo latinezko izenetik sortuko ziren Pamplona eta Pampelune izenak.

Erromatar Inperioa desegin ostean, urte ilunak etorri ziren historiari dagokionez, dokumentu gutxi guregana iritsi direlako. Baskoiek etengabe egiten zieten aurre godoei, baina Iruñeko apezpikuren bat Toledoko kontzilioetara joana zen.

Erdi Aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Eneko Enekoitz, Iruñeko lehen erregea

V. mendean, erromatar boterea, bisigodoak ordezkatzen du, baina hauek, erromatarrek ez bezala, ez zuten baskoiekin harreman onik lortu. Hiria, eliza bisigodoaren gotzain egoitza izan zen, eta bertan, aurkitu diren garaiko nekropoliek bisigodoak bizi izan zituzten. Baskoien eta bisigodoen arteko harreman txarrak polemika sortu du hirian duten presentziari buruz.[2]

Musulmanak iritsi zirenean, 711n, Roderiko erregea baskoien aurka borrokatzen ari zen Iruñan, eta, bost urte baino gutxiagoan, arabiar eta berbereek hiria hartu zuten, Omeiatar Kalifa-herriko komandanteen eta hiriko ordezkarien artean hartutako konpromisoaren bidez hiria menderatuz. Kordobako nagusitasuna 806 arte luzatu zen aldizka, une horretan, frankoen eraginpean erori zelarik, handik gutxira, Eneko Enekoitz buru zuten euskal indar autoktonoek (814 zirka) eta Tuterako Banukasitarren ezinbesteko babesak ordezkatu zutelarik.[3][4]

Iruñeko Erresuma

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «Iruñeko Erresuma»

Musulmanek domeinu bisigodoak konkistatu ondoren eta 778, 806, 812 eta 824an Karolingiar tropen ondoren, IX. mendean, Iruña, azaleratzen ari zen gune kristau baten barnean finkatu zen, Banukasitarrekin lotura dinastiko eta erregional estuak zituena, Iruñeko Erresuma sortzea eragin zuena. Erresuma honek, lehen buruzagi bezala, Arista etxeko Eneko Enekoitz izan zuen (816-851 inguruan), 905 urtean Semeno etxeak jazarri zituenak.

X. mende amaieran biztanle berriak ezarri ziren hirian, batez ere Pirinioez iparraldetik heldutako erromes okzitaniarrak, franko deituak.[5] XI-XII. mendeetan ohikoa zen hiria izendatzeko Iruña toponimoa erabiltzea, bai euskaraz bai Nafarroako erromantzez, idatzizkoan ere, erresumatik bereizteko.[6][7] Bereziki kleroa izan zen erresuma eta hiria izendatzeko modu hau bultzatu zuena, hiriaren jabe zen eliza izan baitzen, eta ez erregea 1318ra arte.[8]

Burguen hiria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Maiatzaren Bia kalea, Nabarreria burguan

Nabarreria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «Nabarreria»

IX. mende hasieran Iruña populazio txikiko hiri gotortua zen. Aldiz, XI. mende amaieran, Iruñeko Erregeak hiriko bizitza berritzeko eta indartzeko asmoz, iparraldeko jendeari etortzera dei egin zien haiei pribilegioak aitortuz. Franko direlakoak (gehienean Tolosa Okzitaniako inguruko herritarrak) merkatari eta artisauak ziren batez ere eta San Zernin burguan bildu ziren. Gero, berriz, San Nikolas burgua sortu zen.

Bada, jatorrizko herritarrek (nafarrak) Iruñeko hirigune zaharrean bizitzen jarraitu zuten, eta harrezkero Nabarreria izena izan zuen. Kultura-desberdintasunak ez ezik, nafarren ofizioak xumeak ziren gehienean: etxeko laguntzaileak, abeltzainak, nekazariak... Errege-aginduz, debekatua zuten frankoen ofiziorik ikastea (artisautza eta merkataritza-trebetasunak).

Jarauta kalea, San Zernin burguan

San Zernin burgua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «San Zernin»

San Zernin (Jaun Done Satordi) burgua Nabarreria burgutik kanpo sortu zen auzo bat da, hasiera batean Petri Rodezkoa gotzainaren babespean 1100. eta 1115 urteen artean. Belaunaldi bakar baten ondoren, Alfontso Borrokalariak, burges berriaren erregimena agindu zuen, bere bizilagunengana Jakako forua hedatuz 1129n, gotzainaren prerrogatibei kalterik egin gabe, hau da, herriaren jaun zuzenari eta bere biztanleei. Hauxe dio Alfontso I.a erregeak erromantzez haiei esleitu gutunean: "...avos totz les francx qui poblaretz en aquella plana de Sent Cernin de Iruyna".[9]

Barrutiaren barruan infantzoiak, elizgizonak eta nafarrak instalatzea debekatu zen, horien hermetismoa gero berretsi zelarik, behar ziren ñabardurekin eta, gainera, Frankoren seme-alabak ziren bizilagun burgesentzat erreserbatutako jarduera profesionalak zehaztuz.[10]

Bere hiri-eskemak, formatu hexagonal eta simetrikoan, bi kale perpendikularrek gurutzatua, hirigintza-planteamendu global batean pentsarazten du. Gainera, harresiz kanpo handitu zen, Merkatuko Herri Berriarekin (gaur egungo Takonera parkea) eta Frantziskotar eta Mesedeetako komentuarekin (gaur egungo Basotxoa).[11]

Ildo beretik, pixkanaka areagotu zen haien arteko lehia, bai hiri zaharreko bizilagun nafarrekin, batez ere haiek juridikoki haiekin parekatu zituztenetik, bai San Nikolas. Etsaitasunaren ondorioz, liskar bortitzak izan ziren, baita gerra bat ere, zeinetatik, Antso VII.a Azkarraren laguntzarekin, burtsa irabazi zuen 1222n.

Zapateria kalea, San Nikolas burguan

San Nikolas burgua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «San Nikolas»

Poblazion edo Herria ere deitua, San Zernin burguaren hegoaldean sortu zen XII. mendearen bigarren erdian Antso VI.a Jakituna, oinplano angeluzuzenera egokituz, San Nikolaseko kale nagusian (egungo Zapateria kalea) eta Burdinola kalea (egungo San Anton kalea) ekialdetik mendebaldera egindako bastidak bezala. Torredonda kalea (egungo San Gregorio kalea) eta Tezenderien kalea (egungo San Nikolas kalea) paraleloak ziren. Harategi erruak ekialdetik zeharka zeharkatzen zuen auzoa, baita erdialdean, gaur egun San Migel kalean, mozten zuen belena ere.

Zapateria kalea burgu horretako kale nagusia izan zen, eta, ondoren, Salineria eta Zapateria izeneko zatiak, gatz-dorrea eta zapatarien taldea, hurrenez hurren. XIX. mendean Zapateria izena eman zitzaion kale osoari.[12]

Compañia kalea, San Migel burguan

San Migel burgua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «San Migel»

Antso III.a Gartzeitz Nabarreria burgori babesa eman zion, bere biztanleria, han, 1010 aldiz handitzea eragin zuena. Gainera, auzo berri bat sortzeko baimena eman zuen hegoaldera: San Migel burgua. Erromesen aterpetxe batean eta Iruñeko Andre Maria Erreginaren katedralaren menpeko ospitale batean sortu zen, eta nortasun propioa izatera iritsi ziren.

Antso VI.a Jakitunaren erregealdian, 150 urte beranduago, auzo hau, 1154. urteko gaitzespenean, burgu bihurtu zen, San Migelen mendebaldean eta Nabarreriaren hegoaldean judutegi bat eratzen den urtean: Iruñeko judutegia.

Nabarreriako Gerran, frankoek Nabarreriako burgua erasotzea erabaki zuten. Frantziako tropek ez zuten inolako erresistentziarik aurkitu, arpilatze metodiko bat hasiz, aberastasun eta indarkeria irrika. Hil eta bortxatu egin zen, nekatu arte, Nabarreriako bazter guztietatik, erabat suntsituak izan zirelarik, San Migel burgua eta Iruñeko judutegia.[13]

San Migel burgua ez zen inoiz bere hondakinetatik berpiztu, eta, horregatik, bere lurrak Nabarreria burgua eman zitzaizkion, eta honi buruzko ia dokumenturik ez da kontserbatzen. Gainera, ia berrogeita hamar urte igaro behar izan ziren Nabarreria burgua berreraiki eta berriz bizitzeko, baina hori ez zen gertatu 1324an, Karlos II.a Burusoila Nafarroako erregeak horretarako beharrezko baimena eman zuen arte.

Dormitaleria kalea, Auzo Berrian

Judutegia edo Auzo Berria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «Iruñeko judutegia»

Nafarroako Artxibo Orokorrako Nafarroako Kontuen Ganberaren dokumentuei esker, Xabierko jaitsieran, Mesede kalean, Joanes Albretekoa kalean, Barbatza ingurubidearen zati batean, Santa Maria Erreala enparantzan eta Dormitaleria kalean kokatu ahal izango dugu.

Zenbait agirik, gainera, judutegia harresi batez inguratua zegoela baieztatzen digute, Karlos II.a Burusoilaren garaian harrigarriro altxatua, ez juduak isolatzeko, kristauen gorrototik babesteko baizik. Jakina da XV. mendean zehar judu batzuek banaketa-hesia gainditu zutela eta kristauen artean bizi zirela, ondorioz, auzokoen arteko gatazkarekin.

Juduek kristauek ez bezalako merkatua zuten, eta Alkatetzaren inguruan zegoen, nahiz eta ez den ezagutzen Iruñan non zegoen zehazki. Jakina da salmenta astelehenetan, asteartetan eta asteazkenetan egiten zela. Alkatetzaren ondoan okinak eta azokako postuak zeuden. Sinagoga egon zen lekuak ez du inolako zalantzarik onartzen: egungo apaiz erretiroaren orubea eta Santa Maria Erreala enparantzaren zati bat.

1063an jada judutegi bat zegoela jakin zen. Antso VI.a Jakituna erregeak, 1154an, pribilegio bat eman zion Elizari, Iruñan eta beste toki batzuetan juduak onar zitzan baimenduz, eta bere mesedetan geratu ziren bizileku berriek sortzen zituzten diru-sarrerak. 1276ko Nabarreriako Gerra odoltsuan, Nabarreriarekin batera suntsitua izan zen, 1320tik aurrera berreraiki zen arte. Karlos II.a Burusoilak 1324an emandako Nabarreria Birpopulatzeko Gutunean, erregeak beretzat gordetako eskubideen artean, bertan judutegi bat izatea zegoen.

Juduak Nafarroatik kanporatzea 1498an dekretatu zuten Joanes III.a Nafarroakoa eta Katalina I. Nafarroakoa erregeek, eta berehala Judutegi auzoaren izena aldatu eta Auzo Berria jarri zioten. XVI. mendearen erdialdean, izen hau Judutegiko erruarekin txandakatzen zen, egungo Merced kalea zena. Antzinako Judutegia kanpoaldera irekitzen zuten bi atariak ageri dira: Ibaiko Atea, zeinaren kokapena bat datorren artzapezpiku-jauregiaren izkinarekin, zeinak Barbazanaren erronda ematen baitu eta Garci-Marra errotara zeraman bidearen hasiera baitzen, gaur egun Kaparrotsuko errota bezala ezagutzen dena, baita Juduen hilerria ere, hiriko kanpoko harresietatik kanpo kokatua, baratzeetarantz. Beste ataria, Iturri Zaharrekoa bezala ezagutzen zen, eta egungo Merced kalearen edo Judutegiko antzinako erruaren amaieran zegoen. Izena Labrit pilotalekutik gertu zegoen iturri batetik zetorkion.[14]

Batasun Pribilegioa (1423)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Iruñeko burguen lotura-puntua
Artikulu nagusia: «Batasun Pribilegioa»

Hurrengo urteetan, Nabarreriak gorputza hartu zuen berriz ere eta, XV. mendean, aldameneko burguak beren esklusibotasuna eta hizkuntza bera galduz joan ziren. 1423an, Batasun Pribilegioa eman zen eta, haren bidez, hiru burguek bat egin zuten eta elkarren arteko mugak legez behintzat hautsi egin ziren, Iruñeko udal bakarra eratuz.

Elkartzearen ondorioen artean, Nabarreria, San Zernin eta San Nikolas burguetatik banatzen zuten mendebaldeko harresiak bota ziren. Gainera, Mercaderes kalea, Merkatu kalea edo Xabier kalea sortu ziren, orain bateratuta dauden burgu ezberdinak elkarlotzeko. San Nikolas eta Nabarreria artean Gazteluko enparantza eraiki zen, San Zernin eta Nabarreria artean Udal plaza eta San Nikolas eta San Zernin artean San Frantzisko enparantza.[15]

Izurri beltza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1559. urtean, Iruña Marseillako izurriteak jota zegoen bitartean, gotzain batek amets egin zuen urtero bost zaurietan prozesio bat egiten bazuen, Jainkoak gaixotasunetik libratuko zituela. Iruñeko herritar guztiek agindu zuten, eta izurria desagertu egin zen, ordutik prozesio bat egiten da egun horietan, Iruñeko armarrian ere egon ziren denbora batez Kristoren bost zauriak. Ondorengo ondorio nabarmenetako bat hiriko armarriaren aldaketa izan zen, bertan bost zauriak zituena eta gutxienez 200 urtez manipulatu zena.[16]

Ordutik, urtero, Ostegun Santuan, berritzen da bost zaurien botoa, hiriko alkatea buru duen ekitaldi erlijioso batean.[17]

Aro Modernoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XVI. mendeko bigarren erdian, Filipe II.ak hiriaren ondoan gotorlekua eraiki zuen Zitadela izenekoa, "tokikoak mendean edukitzeko". Halaber, Frantziatik igarobidea defendatzeko ere balio zuen. Izan ere, XVI. eta XVII. mendeetan oso ohikoak ziren bi erresuma horien arteko borrokak. Horien lekukoa izan zen Iruñea.

Iruindarren banaketa ekonomikoa, XVII. mendearen hasieran, garai hartako hiri baten ohiko banaketa zen: biztanleen laurden bat nekazaritza eta abeltzaintzan aritzen zen, heren bat artisauak ziren eta beste zati handi bat aristokrazia eta kleroarenak ziren. Oihal fabrika bat, paperezko beste bat eta beste industria batzuen artean bolbora errota bat zeuden. 1750etik aurrera, hiria modernizatu egin zen, udaletxe berri bat eta edateko uraren eta saneamenduaren zerbitzuak eraiki ziren, baita katedralerako fatxada berri bat ere, oraingo honetan neoklasiko estilokoa.

Konbentzioaren Gerran, 1794an, hiriak frantziar armadaren setioa jasan zuen, baina ezin izan zen bertan sartu. Martin Alvarez de Sotomayor jeneralak zuzendu zuen defentsa.[18]

1808an, Napoleonen tropek, otsailetik, hiria kontrolatu zuten, eta hiria, bere plaza nagusietako bat bihurtu zuten, 1813ko urriaren 31ra arte bere esku mantenduz. 1814an Francisco Espoz Mina buru zuen lehen "adierazpen" liberala gertatu zen, baina porrot egin zuen. 1823an, San Luisen Ehun Mil Semeen armadaren bonbardaketak ere jasan zituen.[19]

Aro Garaikidea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Iruñeko ikuspegia, 1906n.
Iruñea 1928 inguruan, airetik ikusia.

Iberiar Penintsulako Gerrak Estatua aldatzen duen garai liberal bati bide ematen dio, antzinako tradizio eta pribilegioak alde batera utziz. Ideia berri horien aurkako oposizioa liberalen eta tradizionalisten arteko borrokan gauzatzen da. Nafarroan, non foru errotzea oso indartsua eta zentzuzkoa den, karlisten alde egiten da gehienbat, absolutismoaren eta foru erregimenaren alde. Hala ere, Iruñan liberala da nagusi. Karlisten porrota, Karlistaldi ezberdinetan, 1841ean, foruen erreformarekin foru erregimenaren murrizketa eraginkorrean islatzen da, non, Iruñeko burgesiak eta funtzionario-burokraziak, euren ideientzako tarteren bat lortzen duten.[20]

Espainiar Estatutik Hego Euskal Herriko autonomia fiskalaren murrizketa bilatzen da, 1893an foruen defentsan matxinada herrikoi bat gertatu zelarik, Gamazada deitua, beste ekintza batzuen artean Iruñan manifestazio handi bat eginez. Foru defentsarako mugimendu honen omenez, 1903an, herriaren harpidetzaz, Nafarroako Jauregiaren aurrean, hiriaren erdigunean, Foruen Monumentua eraiki zen, gaur egun oraindik inauguratu gabe dagoena.[21]

Iruñeko errepublikanoko armarria, zezen-plazan

XIX. mendearen amaieran, 1888an, hiriaren hedapen urbanoa hasi zen Lehen Zabalgunearen diseinuarekin, hiriaren eta Zitadelaren artean egiten dena, bere bi gotorlekuren eraispenarekin, non tokiko arkitekto garrantzitsuenek parte hartzen duten. Zabalgune honek ez zuen harresien setioa apurtzea lortu, 1915 arte tente mantendu zirenak, hiria, Espainiar Estatuak "plaza indartsutzat" hartzen baitzuen. Hormak hain luzaro zutik egoteak, hiria bertikalean haztea ekarri zuen, eta, beraz, antzinako eraikin askok altuera erlatiboki altua dute, garai bereko eta beste hiri batzuetako eraikinekin alderatuta. Ondorioz, hiriko eraikin batzuk garaiko balentriatzat har daitezke, gaur egungo etxe-orratzak bezala.[22]

Militarrekin luzaroan negoziatu ondoren eta gerra modernoan harresien erabilgarritasunik eza zela eta, 1901ean, Errege Agindu baten bidez, hiriaren hegoaldeko harresien eraistea eta ondorengo urbanizazioa ezarri ziren. 1915ean harresiak eraisten hasi ziren, hegoalderantz ireki zen Bigarren Zabalgunea eraikitzea ahalbidetuko zutenak, eskema zorrotz batekin planteatutako kale berriekin, Ildefons Cerdàk aurreko mendean Bartzelonako Eixamplen aplikatu zuen bezala.[23]

Espainiako Gerra Zibila

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Iruñeko zitadelako Sause Ateko plaka, toki horretan fusilatutakoen omenez, 2007an jarria

1931ko apirilaren 12ko udal hauteskundeetan, hirian Koalizio katoliko-foruzalea gailendu zen, 17 zinegotzirekin, hautagai errepublikano-sozialisten aurrean, 12rekin. Hala ere, maiatzaren 31n errepikatu ziren, errepublikano-sozialista inpugnazioaren ondoren, eta horiek 15 zinegotzi lortu zituzten, eskuineko 14 zinegotziren aurrean.[24]

Alkatetza, lehenik, Nafarroako Alderdi Errepublikano Autonomoko Mariano Ansók izan zuen, eta ondoren, Acción Republicanako Nicasio Garbaiok. 1934ko abuztutik aurrera Tomás Mata karlista izan zen bertan, Espainiako Gerra Zibilan eta 1940ra arte iraun baitzuen.[24]

1936ko otsaileko hauteskunde orokorretan Fronte Popularrak garaipena lortu ondoren, Emilio Mola jenerala gobernadore militar gisa ezarri zuten hirian. Gobernu errepublikarrarekiko leialtasun eskasaren susmoak zituzten agintari militar batzuk banantzeko saiakera gisa gertatu zen lekualdaketa hori. Iruñeko otsaileko hauteskundeen emaitzak eskuineko indarren aldekoak izan ziren. Karlistek parte hartzen zuten eskuineko blokeak 11 963 boto jaso zituen, eta ezkerreko blokeak 2 416, euskal nazionalistek lortutakoen kopuru bera.[25]

Eroritakoen monumentua, Espainiako militar kolpisten hilobi-lekua

Francisco Francok Espainian garaipen militarra lortu ondoren, matxinatuek euren ordena ezarri zuten hirian, aldez aurretik Diario de Navarrako errotatibetan inprimatu zen bando bat publiko eginez, eta altxamenduaren aurkako alderdi eta talde politikoen jabetzak konfiskatzera eta, fusilamendu bidez, altxamenduen aurrean fidagarriak ez ziren pertsonak exekutatzera pasatuz, zitadelaren atzeko aldean egin zirenak. Hirian 303 pertsona fusilatu zituzten, errepublikanoak eta eusko abertzaleak, tartean zinegotzi izandako sei: Florencio Alfaro Zabalegi, Gregorio Angulo Martinena, Corpus Dorronsoro Arteta, Victorino García Enciso, Mariano Sáez Morilla eta Ignacio Sampedro.[26]

San Kristobal gotorlekua, Ezkaba mendiaren tontorrean eta hiritik gertu dagoena, kartzela bihurtu zuten. 1938ko maiatzaren 22an, munduko historiako ihesaldirik handienetako bat gertatu zen gotorlekuan: San Kristobal gotorlekuko ihesa. 795 presok ihes egin zuten, guztira 2 487 espetxeratuetatik. Horietatik hiruk bakarrik lortu zuten ihes egitea eta Iparralderekiko muga zeharkatzea, 211 frankisten balen azpian erori ziren bitartean, eta gainontzekoak birrinduak izan ziren. Atxilotuetatik 14 hiltzera kondenatu zituzten eta 1938ko irailaren 8an fusilatu zituzten Iruñeko Zitadelaren ondoan.[27]

Francoren diktadura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nafarroako Unibertsitateko kanpusa, Udal frankistak doan eman dio Opus Deiri

Frankisten okupazioaren ondoren, hiriko kale nagusiak garaileen "heroien" omenez izendatzen dira, Franco Jeneralaren etorbidea (egungo Bexe Nafarroako etorbidea), Aberriaren Martirien kalea (egungo Amaiurko Gazteluko kalea), Mola Jeneralaren enparantza (egungo Merindadeen enparantza)... deitzera pasatuz. Gainera, Eroritakoen Monumentua altxatzen da, Jose Iharnotz eta Victor Eusa arkitektoek diseinatua eta ofizialki "Nafarroa bere hildakoei gurutzadan" deitua, non Emilio Mola eta Jose Sanjurjo jeneral kolpistak lurperatuak egon ziren 2016ko azarora arte, eta matxinatutako tropen hildakoei omenaldia egiten zaie.[28][29]

Eliza Katolikoarekiko harreman onek, oraindik erregimenaren fase horretan, erraztu egiten dute Udalak erabat doan eta trukean baldintzarik gabe lagatzea Nafarroako Unibertsitatea eta Nafarroako Unibertsitatea Klinika eraikitzeko behar diren lurrak, eta horrek eragin handia izan zuen hiriko ekonomian eta eragin soziala izan zuen bertako biztanleengan. Gainera, Francisco Francok Nafarroako foru-erregimena onartu zuenean, hiria "alkate sozial" batzuek kudeatu zuten (Miguel Javier Urmeneta nabarmendu zen), eta herritarren parte-hartzea sustatu zuten, batzuetan erregimenari aurre eginez. Aldi berean, hirian greba garrantzitsuak egin ziren, 1951n hasi zirenak, eta 1960ko eta 1970eko hamarkadetan Iberiar Penintsulako gatazkarik handiena izatera iritsi zirenak.[30]

Denbora gutxian, hiria bikoiztu egin zen, 1950ean 72 000 biztanle izatetik 1970ean 147 000 izatera pasa zen. Garapen-aldian, Landabengo industrialdea bultzatu eta eraiki zen Iruñan, 1964an Nafarroako Foru Aldundiaren Industria Sustatzeko Planean jaso zena. Industrialdeak hiriaren harreman ekonomikoak aldatzea ekarri zuen, ordura arte merkataritza-, landa- eta zerbitzu-jardueretan oinarrituta egon baitziren, artisau-jarduera hutsez.[31]

German Rodriguez eta 1978ko sanferminetako gertaerak gogoratzeko hilarria

Trantsizioa eta Foru Hobekuntza erregimena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Trantsizio demokratikoa hasi ondoren, Iruñeko Udalak herritarren partaidetzaren bultzada areagotu zuen. Horren ondorioz, Javier Erice alkatea kargutik kendu zuten, 1977an ikurrina altxatu zuelako balkoian, eta hainbat zinegotzik dimisioa eman zuten.[32]

Garai hartan, hirian maiz gertatzen ziren istiluak kaleetan, eta atentatuak eta eskuin muturraren indarkeriazko ekintzak, Espainiako Estatuak babestuta, Gipuzkoan, Araban eta Bizkaian bezala, eta, neurri txikiagoan, Iparraldean ere bai. Iruñan 1977ko maiatzeko amnistiaren aldeko astearen birulentzia nabarmentzen da, Hegoaldean izandako zazpi hildakoetatik bi, eta, bereziki, 1978ko Sanferminak.[33][34][35]

Hirian egindako atentatuen artean, 1998an Tomás Caballero hil zuten, trantsizioaren hasieran hiriko alkate izan zena eta une horretan Nafar Herriaren Batasuna alderdiko zinegotzia zena. XXI. mendean, Udalak Bakegintza eta Bizikidetzarako Zuzendaritza Nagusia sortu zuen, eta hiriko 27 biktimen oroimena ohoratzeko ekintzak garatu zituen.[36][37]

Gaur egun, gizarte industrialerako trantsizioa gaindituta, bere jarduera industriaren eta zerbitzuen artean banatzen duen tamaina ertaineko hiri bat bezala aurkezten du bere burua, Volkswagen enpresako fabrikaren inguruan automobil-sektorearekiko mendekotasun handiegia nabarmenduz.[38]

Mendearen hasieran 200 000 biztanle inguru zituen eta 360 000 biztanleko eragin-eremuaren erdian kokatzen da. Hiriaren erdigunean zeuden gune militar zaharrak parke publiko eta berdegune bihurtu dira, eta aisialdirako espazioak kanpoaldera egokitu dira. Ondorioz, Iruña da biztanle bakoitzeko berdegune gehien dituen Iberiar Penintsulako hiria, eta Europako seigarrena.[39]

Hirian gertatzen den hiri-, teknologia-, ekonomia-, gizarte- eta kultura-hazkundearen ondorioz, hiriak tasa handia du gizarte-zerbitzuetan, hezkuntza- eta osasun-eskaintzan, aisialdirako espazioetan, industria- edo komunikazio-jardueretarako poloetan.

Modernizazio-prozesuak mugarri ugari izan ditu, hala nola 2003an Nafarroako Biltzar Jauregia eta Auditorioa, Baluarte bezala ere ezagutzen da, inauguratu izana, hiriko hainbat auzotan Civivox kultur zentro batzuk martxan jarri izana, 2007ko azaroaren 9an autobus geltoki berriarekin hasi zen komunikazioen bultzada garrantzitsua, Noaingo aireportua handitzeko planak eta etorkizunean abiadura handiko trenbideen sarera konektatzea, Euskal Y-arekin eta Ebroko ardatzarekin lotura eginez: Zaragoza — Iruña — Euskal Y abiadura handiko burdinbidea, gaur egun 2024rako dago aurreikusita, hainbat urtez atzeratu ondoren.[40][41][42] 2012 gertaeraz betetako urtea izan zen.

XXI. mendea hasi zenean Mendillorri auzoa amaitzen ari ziren bitartean etorkizunerako hirigintzaren plangintza hasi zen. Horrela, etorkizunerako etxebizitza beharra ezarri zen, guztira 70 000 etxebizitza inguru eraikiko zirela erabaki zen. Plangintza hartako helburuak pixkanaka bete egin dira azken urteetan, eta 2020. urtean plangintzan zeuden auzoetariko batzuk eraiki dira eta eraikitzen ari dira dagoeneko:

Lezkairuko ikuspegia 2019n

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b Nerea ALEJOS: «Francisco Pina Polo: "Pamplona se fundó como un castigo a los vascones"», Diario de Navarra, 2010-09-28. Eskuratze data: 2011-05-03.
  2. ↑ (Gaztelaniaz) Diozesiko historia – Nafar Eliza. (Noiz kontsultatua: 2020-12-26).
  3. ↑ Isla Frez, Amancio.. (2010). Ejército, sociedad y política en la Península Ibérica entre los siglos VII y XI. Ministerio de Defensa, Secretaría General Técnica ISBN 978-84-9781-574-1. PMC 712650814. (Noiz kontsultatua: 2020-12-26).
  4. ↑ Príncipe de Viana (277) 2020-12-31  doi:10.35462/pv.277. ISSN 2530-5824. (Noiz kontsultatua: 2020-12-26).
  5. ↑ Lacarra, José María.. (1975). Historia del reino de Navarra en la Edad Media. Caja de Ahorros de Navarra ISBN 84-500-7465-7. PMC 3386289. (Noiz kontsultatua: 2020-12-26).
  6. ↑ Fontes Linguae Vasconum (130) 2020-12-31  doi:10.35462/flv.130. ISSN 2530-5832. (Noiz kontsultatua: 2020-12-26).
  7. ↑ Jurío, José María Jimeno. (1991). «Pamplona y sus nombres» Fontes linguae vasconum: Studia et documenta 23 (57): 55–76. ISSN 0046-435X. (Noiz kontsultatua: 2021-11-18).
  8. ↑ La catedral de Pamplona. Caja de Ahorros de Navarra 1994 ISBN 84-87120-21-0. PMC 35629165. (Noiz kontsultatua: 2020-12-26).
  9. ↑ Lopez de Luzuriaga, Iñaki. (2021). Nafarroako erresumaren inbasioa (1199-1200). (1. argit. argitaraldia) Nabarralde Fundazioa ISBN 978-84-09-28872-4. PMC 1260196145. (Noiz kontsultatua: 2021-11-14).
  10. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | Iruñeko San Zernin. (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) Molins Mugueta, José Luis. «San Zernin Burgua Erdi Aroan» www.unav.edu (Nafarroako Unibertsitatea) (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  12. ↑ «Nafarroako Erresumaren Erdi Aroko Historia» www.lebrelblanco.com (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  13. ↑ Saldise Alda, Iñigo. (). «Iruña, gerran dagoen hiriburua» Nabarralde (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  14. ↑ (Gaztelaniaz) «Badakizu non zegoen Iruñeko Judutegia?» Sociedad Civil Navarra 2018-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  15. ↑ «Iruña Harresiak dira» Iruñeko Udala (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  16. ↑ Gran Enciclopedia de Navarra | CINCO LLAGAS, VOTO DE LAS. (Noiz kontsultatua: 2020-12-26).
  17. ↑ «Voto de las Cinco Llagas» www.semanasantapamplona.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-26).
  18. ↑ (Frantsesez) Hugo, Abel. (1835). France militaire. Histoire des armees francaises de terre et de mer, de 1792 a 1833. Ouvrage redige par une societe de militaires et de gens de lettres... Revu et publie par A. Hugo... Tome premier [-cinquieme: Tome premier. ] Delloye (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  19. ↑ «200 urte Ziudadela erori zenetik. Diario de Noticias Navarra ::: Nafar guztien egunkaria» web.archive.org 2011-11-17 (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  20. ↑ «NAFARROAKO HISTORIA - EKIALDEKO EUSKAL HERRIA» www.kondaira.net (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  21. ↑ Príncipe de Viana (277) 2020-12-31  doi:10.35462/pv.277. ISSN 2530-5824. (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  22. ↑ Historia de Navarra. Diario de Navarra D.L. 1993 ISBN 84-604-7413-5. PMC 434269230. (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  23. ↑ (Gaztelaniaz) Nafarroako historia. D.L. 1993 ISBN 84-604-7413-5. PMC 434269230. (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  24. ↑ a b «Pamplona / Iruña. Historia - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  25. ↑ Navarra 1936 : de la esperanza al terror. (8a. ed. corr. y aum. argitaraldia) Altaffaylla 2004 ISBN 84-930957-9-6. PMC 432903567. (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  26. ↑ «Diario de Noticias (2007ko urriaren 1a). «El cruel final de 298 pamploneses»» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  27. ↑ (Gaztelaniaz) Junquera, Natalia. (2007-10-20). «La fuga de los 221 muertos» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  28. ↑ «Iruñeko hiriaren historia» web.archive.org 2009-09-17 (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  29. ↑ Diario de Noticias, (2007ko urtarrilaren 25a). «UPN y CDN rechazan suprimir los Caídos y las calles 'franquistas' de la Chantrea».
  30. ↑ Navarra y la Caja en 75 años : 1921-1996. Caja de Ahorros de Navarra [1996] ISBN 84-87120-28-8. PMC 431441242. (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  31. ↑ «El ayuntamiento pamplonés en el tardofranquismo» web.archive.org 2009-12-17 (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  32. ↑ La Transición política en Navarra (1975-1979) La democratización de la instituciones forales en la constitución
  33. ↑ Diego Carcedo.. (2004). Sáenz de Santa María : el general que cambió de bando. (1. ed. argitaraldia) Ediciones Temas de Hoy ISBN 84-8460-309-1. PMC 56634485. (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  34. ↑ Juan Gautier y José Ángel Jiménez, "Sanfermines 78"
  35. ↑ «30 años sin Germán» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  36. ↑ «El Mundo en Orbyt - Suscripción digital online.» documenta.elmundo.orbyt.es (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  37. ↑ (Gaztelaniaz) Doria, Javier. (2018-01-19). «Pamplona coloca las dos primeras placas en recuerdo de víctimas de ETA» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  38. ↑ «Diario de Navarra» web.archive.org 2009-07-19 (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  39. ↑ http://www.diariodenoticias.com/ediciones/2007/03/12/vecinos/pamplona/d12pam24.837707.php[Betiko hautsitako esteka]
  40. ↑ «Estalgunea, Autobus Geltoki Zaharrean» Ayuntamiento de Pamplona (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  41. ↑ «Historia - Aeropuerto de Pamplona - Aena.es» www.aena.es (Noiz kontsultatua: 2020-12-25).
  42. ↑ (Gaztelaniaz) «Comptosen arabera, AHTaren eta Estatuaren arteko hitzarmena "osatu gabea eta zaharkitua" da», Naiz, 2016-11-22.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Nafarroa

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Iruñeko_historia&oldid=9199863"(e)tik eskuratuta