Ideologia

Ideologia, errealitatearen, sistemaren edo gizartearen ekonomia, zientzia, kultura, morala eta abarrei buruzko ideien multzoa da. Ideologia ezberdinak aldaketaren aurrean duten harmenaren arabera sailkatu daitezke, dagoen sistemarekin gelditu (ideologia kontserbadoreak), sistema aldatu edo eraldatu (erradikalak, hau da, iraultzaileak, edo moderatuak, hau da, erreformistak) edo iraganeko sistemaren baten berrezartzea nahi du.

Ideologiek, bi alde desberdin izan ohi dituzte: sistemari buruzko irudikapena eta ekintza programa. Lehenengoak ikuspuntu propio bat sortzen du, bakoitzaren sinesteetan edo ideietan oinarrituta. Ikuspuntu hau hartuz, momentuko arazoak (gehienetan gizarte arazoak edo politikoak) kritikatzeko erabiltzen da, gehienetan sistema idealarekin konparatuz. Bigarren aldea, momentuko sistema, sistema idealerantz bideratzen duena da.

Bere aldaketaren kontrako harmenagatik, ideologia desberdinak daude: sistemaren kontserbazioa nahi dutenak –kontserbadoreak-, bat-bateko transformazio erradikalaren aldekoak – iraultzaileak-, aldaketa gradualagatik apostatzen dutenak –erreformistak-, edo aurretik zegoen sistemaren berreskuratzearen aldekoak –zaharberritzaileak-.

Bere jatorriagatik, irismenagatik eta asmoagatik, ideologiak gradualki gara daitezke behaketaren, elkarrizketaren, elkarrekiko doikuntzaren eta sozialki zuzentzat, desbideratuta edo kaltegarritzat hartzen denaren gaineko adostasunaren bidez. Edo talde batek inposa ditzake (indarkeria erabiliz), zeinari eragin sortzea edo kontrol kolektiboa izatea interesatzen zaion, hau talde soziala, erakundea edo mugimendu sozial, politiko, erlijioso edo kulturala den kontuan hartu gabe, edo bere asmoa ongizate erkidea edo interes partikularra bultzatzen duen aintzat hartu gabe.

Ideologia-kontzeptua kosmobisio-kontzeptutik bereizten da zeren eta hau, zibilizazio edo gizarte osora bideratzen da eta edonola ere, ideologia nagusiko kontzeptuarekin erlazionatuta dago, gizartearen espezifikoak diren sistema guztiak bere gain hartze dituenean eta populazioaren gehiengoek partekatzen dutenean. Bere izaera kolektiboagatik, gutxitan erlazionatzen da kontzeptua isolatutako pertsonaren pentsatzeko moduarekin.

Terminoaren jatorria

Ideologiaren esanahia formulatu zuena, Destutt de Tracy (Mémoire sur la faculté de penser, 1796) izan zen. Esan zuenez, ideologia ideiak aztertzen dituen zientzia da (beraien oinarriak, jatorriak eta abar).

Mende erdi beranduago, Karl Marx-en eraginez kontzeptua eduki epistemologikoaz dohatzen da. Berarentzat ideologia, ekoizpen-moduen arabera gizarte bakoitzeko mundua azaltzen duen ideien multzoa da, bizitzan ezinbestekoak diren ezagutza praktikoak erlazio sozialen sistemarekin erlazionatuz; errealitatearekiko harremana, erlazio sozialak mantentzea bezain garrantzitsua da.

[...] Ekoizpen-erlazio hauek gizartearen egitura ekonomikoa osatzen dute, non, oinarri honen gainean  gainegitura juridiko eta politikoa altxatzen diren. Bizitza materialaren ekoizpen-moduak bizitza soziala, politikoa eta espirituala baldintzatzen du. Ez da gizonaren konortea bere izakia zehazten duena baizik eta, aitzitik, izaki soziala bere konortea zehazten duena da.

Soziologia eta ideologia

Ideologiaz ari gara, baldin eta erreala interpretatzen duten ideia edo ideia-multzo jakin bat egiazkotzat hartzen badira eta gizarte-talde batek gizarte jakin batean kontzienteki konpartitzen baditu. Ideia horiek oso ezaugarri identitario bihurtzen dira, erlijioaren, nazioaren, gizarte-klasearen, sexuaren, alderdi politikoaren, gizarte-elkartearen eta abarren antzera, eta talde txiki eta itxiak, sektak edo talde nagusi eta irekiak nahiz futbol-talde baten aldekoak eratzen dira.

Kanpotik, indar handiagoz lotu zaio politikari, non alderdien klientelismoak interes estuak eta itxiak ezartzen baititu. Haren garapenean, gizabanakoaren portaerak sineste faltsu bat, pentsamendu faltsu bat eta hortik gizarte-praktika faltsu bat sorrarazten ditu. Gainera, talde ideologikoko kideek onartzen dute gizabanako jakin bat taldekoa den ala ez, oinarrizko pentsamenduen aurrekontu komun batzuk partekatzen dituen ala ez.

Ideologiak esku hartu eta justifikatzen du, gizarte-talde edo -klaseetako ekintza pertsonalak edo kolektiboak zuzentzen dituela, eta talde edo klase horien interesetarako balio duela. Errealitatea modu onargarri eta lasaigarrian azaldu nahi du, baina kritikarik gabe, kontsignen eta leloen arabera bakarrik funtzionatuz.

Baina sortzen duena sineste faltsuak dira, aldez aurreko interpretazioa edo justifikazioa banakako eta taldeko irudimenean zegoen bezala mantentzen dutenak, egiazko inguruabarrak edozein direla ere. Horregatik, azkenean, ideiak eta errealitatean nekez onar daitekeen praktika bereizten dituzte.

Ideologia aztertzeaz arduratzen da ezagutzaren soziologia, zeinaren oinarrizko aurrekontua baita errealitatea interesaren arabera faltsutzeko giza joera. Norberaren interesari jarraitzen dio dagokion gizarte-taldean mundua ikusteko moduetan; gizarte-talde batetik bestera eta gizarte bereko beste sektore batzuen barruan aldatzen diren moduetan. Interes pertsonalean esku hartzen du, eta taldea kohesionatzen du, fikziozko nortasuna eraikitzen baitu bizitzeko modu gisa, eta hortik kanpo eraikitako errealitatea baloratzen baitu. Horregatik, kasu gehienetan, diskurtsoak gainjartzen dira errealitate-mailaren arabera, eta utopiak eraikitzen dira.

Eremu politikoan, eta muturreko kasuetan, errepikatutako gezurrak, mendakotasunak, eragiten du. Oro har, erraz ikusten da neurrigabeko interesa, kontzientzia faltsuan oinarritua, ideia horien arabera bakarrik interpretatutako bizitzaren ideiaren irudia edo forma, azken batean, totalitarismora jotzen duen ideologia.

Gizarte hezitzailearen ikuspuntutik

Gizarte Hezkuntzaren ikuspegitik, gizartea hobetzearen alde lan egingo dugun heinean, programa eta proiektu desberdinak burutzen, erakunde, elkarte edo enpresa baterako egingo dugularik, beti argi izan behar dugu zein den entitate honen ideologia, izan ere, ezarriko zaizkigun helburuak horrekin lotura zuzena izango dute. 

Literatur kritika

Euskal literatur lanak ideologia jakinen islada izan dira luzaroan. Adibidez, erlijioaren ikuspegi tradizionalak Txomin Agirreren eleberri klasikoak zurkaiztu ditu XX. mendearen hasieran. Gaur egun ere, azken urteotako euskal gatazka islatzeko egin diren literatur proposamenen artean ere nabaria da planteamendu ideologikoen pluraltasuna: ugaritasun eta pluraltasun horren emaitza badira hainbat idazlan: Bernardo Atxagaren Gizona bere bakardadean (1993) eta Zeru horiek (1995), Joseba Sarrionaindiaren Lagun izoztua (2001), Jokin Muñozen Bizia lo (2003), Iban Zalduaren Sekula kontatu behar ez nizkizun gauzak (2019) eta haren lan kritikoak... eta erdaraz, aldiz, Fernando Aranbururen Patria (2016) eta gisakoak, bakar batzuk aipatzearren, kontakizun adostezinen polemikaren harira: izan ere, zer gertatu dela esan behar zaie etorkizuneko euskaldunei?

Horren ondorioz, literatur kritika ere arduratzen da testuetako ideologiaz. Philippe Hamon semiologo frantsesak prozedura bat paratu du literatur lanetako ideologia jasotzeko testutik bertatik. Berbaldian ageri diren zantzuetan erreparatzen du testuko ideologia jasotzeko. Batez ere Frantziako elaberri errealista aztertzeko baliatu badu ere berak, saioak egin dira baita bidaia-kontakizunetan aztertzeko ikuspegi ideologikoaren aldetik Euskal Herrian ere . Hamonek lau kokagune zehazten ditu berbalditik ideologia erauzteko: hitz seinalatuen ingurukoak (testuan konotazio berezia hartzen dutenen artean aukeratuak), lanaren ingurukoak (laneko inguruabarrak nola ematen diren), etikaren ingurukoak eta estetikaren ingurukoak. Lau elementu horiek islatuta agertzen dira kontakizuneko pasarteetan, eta literatur lanaren ideologia borobiltzen laguntzen dute, dudarik gabe. Prozedura analitiko hau soziokritika delakoaren baitan kokatzen da, eta literatur ikasketen atala da, gaur egun ere.

Ideologien mendea

Propaganda faxista. Testuak honela dio: "Boltxebismoaren gaiztakeriak 1919an; faxismoaren onurak 1923an"

XX. mendea definitzeko ideologien mendea espresioa Jean Pierre Faye filosofoak asmatu zuen 1998an. Ideologia terminoa, XIX. mendean eztabaida intelektualerako erreserbatua, XX. mendean gizarte- eta pentsamendu-mugimendu handien bide bihurtu zen, komunikabide berriek, propagandak, indarkeriak eta errepresioak doktrinatzen dituzten masa handien euskarrian.

Gerren arteko aldian, aurrez aurre dauden ideologia politikoak faxismoa eta komunismoa dira funtsean, nahiz eta . mendetik liberalismoak bere bertsio demokratikoan (bien artean definitzen dira), kontserbadorismoa, sozialismo demokratikoa, anarkismoa eta nazionalismoak iraun duten. Feminismoa, bakezaletasuna, ekologismoa eta arraza-berdintasunaren aldeko mugimenduak eta sexu-identitatearen onarpena ideologia ez dira erabat politikoak, gizartea eraldatu nahi dutenak. Badirudi erlijio-mundua ez dagoela munduko ikuspegi berri gehienetatik (alemanez Weltanschauung) . mendearen amaiera arte, André Malrauxek hil baino lehentxeago profetizatu zuenean (1976): XXI. mendea erlijiosoa izango da edo ez. Hori berresteko goiz da, baina, harrezkero, kristautasun integrista, katolikoa nahiz protestantea, eta fundamentalismo islamiarra berritu egin dira, bai herrialde garatuetan (gerraosteko kristau-demokraziaren interklasismotik haratago doa), bai azpigaratuetan (deskolonizazioaren garaian nagusi zen tercermundismoa edo 1970eko hamarkadako askapenaren teologia ordezkatzen ditu). Gauza bera gertatzen da nazionalismo hinduarekin. Europeismoa edo Europako mugimendua krisi ideologiko argi batean sartu da, eta horren adierazgarri da Lisboako Tratatua Europar Batasunean inguratzen duten eztabaida erreformistetan balioak eta muga kontinentalak definitzeko ezintasuna.

Pentsamendu ahula

Bestalde, 1980ko eta 1990eko hamarkadetatik aurrera, ideologia kontzeptua debaluatu egin zen, paradigma intelektual berrietara ez zelako egokitzen; esate baterako, dekonstruktibismoa (Jacques Derrida), edo, oro har, postmodernitatea deritzona, pentsamendu ahula proposatzen baitute (Gianni Vattimo), eta, neurri batean, deskontzertante-garaiko ideologia malgua eta gertagarria. Testuinguru kultural horretan, hirugarren bidearen kontzeptua formulatzea (Anthony Giddens), globalizaziora eta liberalismo ekonomiko arrakastatsura egokitzea jarrera sozialdemokratetatik (Tony Blairren laborismo britainiarra edo Bill Clintonen lehendakaritza); praktikan, kontserbadurismoaren ikuspegi askotara hurbiltzea da.

Terminoaren mespretxuzko erabilera

Batzuetan, ideologia kontzeptua pentsamendu-sistema bati, munduaren ikuskerari edo autoreari ospea kentzeko edo deskalifikatzeko erabiltzen da, ideologizatuta dagoela adieraziz. Printzipioz, ideologia egoera sozial baten aurrean ikuspegi handiagoa eta ekintza-programa propositiboa proposatzen dituen jarrera arrazoitua da. Hala ere, talde nagusi ustel baten eskuetan dagoen ideologia batek bere pribilegio-posizioa indartzen duen sineste eta arrazionalizazioen sistema gisa jarduten du. Terminoaren mespretxuzko erabilerak honela ulertzen du ideologia:

• Postulanteen interesei eta talde-egoismoari erantzuten die, guztien ongiaren bilaketari erantzun beharrean,
• Gizarte-arazoetarako aurrez ezarritako irtenbide finkoak ditu.
• Dogmatikoa da, arau-premisa ukaezinak planteatuz eta egiaztatu ezin direnak,
• Proselitismoa, propaganda eta, muturreko graduetan, doktrinamendua agertzen dira.
• Barne-justifikazioak eta kontroletik kanpoko arrazoiak ditu, bere porrotak azaltzeko.

Talde-egoismoa

Giza ondasunaz mintzatzean, Bernard Lonerganek ideologia ustelaren eta taldeko norberekeriaren arteko harremana zehazten du, eta hau dio: "Norbanakoen egoistak bere jarduteko moduaren zentsura publikoa jasan behar duen bitartean, taldeko egoismoak, bere burua goraipatzera ez ezik, beste talde, doktrina eta teoriei ekiteko merkatua ere irekitzen du".

Hau da, ideologia bitarteko praktiko bihurtzen da, eta, aldi berean, gehiengoen onarpena, menderatzea, jokaeren autojustifikazioa eta aurkarien akatsa ahalbidetzen ditu, nahiz eta ideia-multzoa ez den errealitatearekin, populazioaren berezko interesarekin eta ondasun komunarekin bat.

Dogmatismoa eta totalitarismoa

Erabilera gutxiesgarri horren arabera, ideologiek mundua zerbait estatikotzat hartzen dute. Horregatik, edozein ideologiak bere burua ikusten du gizartearen edozein arazori, orainari nahiz etorkizunari, irtenbidea eman diezaioketen ideien gordetzaile gisa. Horrek dogmatismo bihurtzen du ideologia, zeren eta besteen ideiei ixten baitzaie eguneroko bizitzan planteatzen diren arazoei konponbideak emateko iturri gisa, eta bera da azalpen osoa eta azkena; batzuek azalpen krudela deitzen dutena.

Muturreko kasuetan, ideologia batek disentiratzeko aukera ukatzera eraman dezake, bere postulatuak gezurtaezintzat emanez. Ideologia egia ukaezintzat hartu ondoren, totalitarismorako bidea irekitzen da, bai politikoa, bai erlijiosoa, teokrazia ere deitua. Disienta egiten duen oro arazo bihurtzen da talde nagusiarentzat, ideologia aldarrikatzen duen egia dogmatikoaren aurka baitoa. Hori da disidenteek, fakzioek eta sektek sortzen duten arazoa.

Kanpo estekak

• Datuak: Q7257
• Multimedia: Ideologies
• Aipu famatuak: Ideologia