Argizari galduzko galdaketa

Wikipedia, Entziklopedia askea
Brontze likidoa 1200 °C-tan isurtzen da galdaketa molde lehor, beroa eta hutsean
Argizarizko sagarraren modeloa
Igeltsuzko eredutik silikonazko moldea egiten da. (Moldea igeltsuzko galdaketa sendoarekin agertzen da hemen)
Gomazko molde horretatik argizari hutsa edo parafina galdatua egiten da
Argizari sagar hutsa erregogor azken molde batez estalita dago, kasu honetan buztinazkoa, ikuspegi irekiarekin. Nukleoa erregogor material berarekin ere betetzen da. Kontuan izan altzairu herdoilgaitzezko muin euskarriak. Hurrengo urratsean (ez da agertzen), moldea labean goitik behera berotzen da eta argizaria urtu eta ateratze da. Horri galtzea deitzen zaio.
Brontzezko galdaketa, oraindik galdaketa arbolarekin

Argizari galduzko galdaketa (frantsesetik hartutako cire perdue)[1] eskultura original batetik metalezko eskultura (askotan zilarra, urrea, letoia edo brontzea) lortzeko prozesua da.

Teknika horren adibiderik zaharrena, orain dela 6000 urteko Indus Haraneko Kulturaren amuletoa da.[2] Garai berantiarragoen beste adibide batzuk hauek dira: Mesopotamia K.a. hirugarren milurtekoan eta Palestinako hegoaldean Kalkolito garaikoak (K.a. 4500 – 3500) Altxorraren Haitzuloan (Nahal Mishmar) aurkitutako objektuak. Argizari galduzkoa teknika oso zabaldua izan zen Europan. Era berdintsuan egiten zen XVIII. mendera arte, orduan pieza-moldearen teknika nagusitzen hasi zenean.

Brontzezko eskultura txikiak galdaketan erabiltzen diren urratsak nahiko estandarizatuak daude, nahiz eta gaur egun prozesua ezberdina den galdategi batetik bestera. (Erabilera industrial modernoan, prozesuari inbertsio galdaketa deitzen zaio).

Argizari galduaren prozesua pausoz pauso. Zuzeneko metodoa (frantsesez)

Prozesua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Prozesu nagusiak hauexek dira: argizarizko eredua hasieratik sortzea, metodo zuzena deritzona, edo argizariazko ez den modelo baten argizariazko kopia bat egitea, zeharkako metodoa deitua. Hauek dira zeharkako prozesuaren urratsak (zuzeneko metodoa 7. urratsean hasten da):

  1. Modelua sortzea: Artista edo modelogile batek buztin, eskaiola, egur edo beste material batekin jatorrizko modelo edo eskultura bat sortzen du.
  2. Moldegintza. Jatorrizko modeloarekin edo eskulturarekin molde bat egiten da. Molde hori, pieza-moldea edo molde malgua izan daiteke. Ohikoena, malgua izatea da. Kanpoko molde zurrunek barneko molde leunagoa dute, hau da, jatorrizko ereduaren negatibo zehatza. Barruko moldeak latexez, poliuretanoz, kautxuz edo, batez ere, silikonaz egin ohi dira, kanpoko moldeak eusten dituena. Kanpoko moldea igeltsuz, erretxina gehi beira-zuntzez edo beste material zurrunez egin daiteke. Molde gehienak gutxienez bi piezaz eginak daude, eta piezaren artean giltzadun koska batzuk jartzen dira egiterakoan, moldea zehaztasunez elkartu ahal izateko. Eredutik ateratako pieza luze eta meheak badaude, maiz jatorrizkoa moztu eta bereizita moldatzen dira. Batzuetan, molde asko behar dira jatorrizko eredua birsortzeko, batez ere modelo handietarako.
  3. Argizaria. Moldea amaitutakoan, urtutako argizaria isurtzen da eta biraka botatzen da estaldura berdina izan arte, normalean 3 mm inguruko (1⁄8 hazbeteko) lodiera, moldearen barruko gainazala estaltzen du. Hau nahi den lodiera lortu arte errepikatzen da. Beste metodo bat molde osoa argizari urtuarekin betetzea da eta hozten uztea moldearen gainazalean nahi den lodiera ezarri arte. Honen ondoren gainerako argizaria berriro botatzen da, moldea hankaz gora jartzen da eta argizari geruza hozten eta gogortzen uzten da. Metodo honekin zailagoa da argizari geruzaren lodiera orokorra kontrolatzea. Askotan bi argizari mota erabiltzen dira: alde batetik, moldearekin kontaktuan dagoena, eta horregatik ereduaren geruza moldetik kopiatu behar duena, biguinagoa da eta, beste aldetik, horren atzean, kopiaren barruan, jartzen dena, zurrunagoa, bere betebeharra kopiari sendotasuna ematea bait da. Osotara arigaziariaren lodiera metalarena izango da, fina eta homogeneoa ahal den neurrian.
  4. Kopia ateratzea. Jatorrizko modeloaren argizari hutsezko kopia hau moldetik kentzen da. Moldegileak moldea berrerabili ahal izango du hainbat kopia egiteko, moldearen iraunkortasunak soilik mugatuta. Kontuan izan behar da brontzezko kopia bakoitzerako argizarizko kopia horietako bat beharko dela.
  5. Errepasatzea. Gero, argizari hutsezko kopia bakoitza errepasatzen da: metalezko tresna berotuak erabiltzen dira zatiketa-lerroa erakusten dituzten markak moldearen zatiak elkartzen ziren tokian, aire burbuilak utzitako hutsuneak edo beste edozein akatza ere kendu ahal izateko. Argizaria gehitzen da akatsak ezkutatzeko. Orduan amaitutako piezaren itxura du argizariak. Bereiz moldatzen ziren argizarizko piezak orain berotu eta erantsi daitezke; burdinolek maiz erabiltzen dituzte erregistro-markak nora doazen zehatz-mehatz adierazteko.
  6. Galdaketa zuhaitza. Argizarizko kopia argizarizko zuhaitz itxurako egitura batekin hazten da, azkenean urtutako galdaketa-materiala isurtzeko adar batzuetatik, eta airea eta gasak ihes egiteko bideak emango dituena, beste adar besteetatik. Arretaz planifikatutako hazkuntza, normalean, goiko aldean (edo alde zabaleenean) hasten da argizarizko "kopa" edo "inbutu" batekin, argizarizko zilindroen bidez lotzen dena argizarizko kopiaren hainbat puntutan. Tutuak ez dira hutsik izan behar, prozesuan geroago urtu egingo bait dira.
  7. Molde erregogorra. Argizariaren zuhaitza kopia silizezko lohi beteko ontzian sartzen da, gero harearen antzeko iztuku batean, edo kontrolatutako pikor-tamaina bateko kristal-silize lehorrean. Oskol hori lehortu egin daiteke, eta prozesua errepikatu egiten da, gutxienez hazbete erdiko estaldura batek pieza osoa estali arte. Lohi eta elementu solidoen konbinazioa zeramikazko moldearen materiala deitzen da, literalki zeramikazkoa ez den arren. Pieza zenbat eta handiagoa izan, orduan eta lodiagoa izan behar du oskolak. Koparen barrualdea bakarrik dago estali gabe, eta katiluaren goiko alde lauak piezaren oinarri gisa balio du prozesu honetan. Nukleoa ere material erregogorrez beteta dago. Barrualde erregogor hau kanpokoari aurrez jarritako iltze batzuen bidez finko mantentzen da
  8. Argizarien erretzea. Buztinez estalitako pieza labe batean jartzen da. Labe horren beroak silizezko estaldurak gogortu egiten ditu, eta argizaria urtu eta agortu egiten da. Erretako argizaria berreskuratu eta berrerabil daiteke, nahiz eta askotan erre besterik ez den egiten. Orain, jatorrizko lanetik geratzen den guztia lehen argizariak okupatzen zuen espazio negatiboa da, gogortutako zeramikazko oskolaren barruan. Sartzeko kopa, aireztapen-hodiak eta tutuak ere hutsik daude orain. Nukleoa hutsean mugi ez dadin, aldez aurretik elementu metalikoekin kanpoko oskolari lotuta daude.
  9. Probak. Zeramikazko oskola hozten uzten da, gero probatu egiten da elikatze eta aireztapen-hodietatik ura libreki isuriko den ikusteko. Pitzadurak edo ihesak ore erregogor lodiarekin adabaki daitezke. Lodiera probatzeko, zuloak egin daitezke maskorrean, eta ondoren adabaki.
  10. Isurketa. Oskola labean berriro berotzen da adabakiak gogortzeko eta hezetasun aztarna guzti-guztiak kentzeko. Gero kopa gorantz jartzen da hareaz betetako ontzi batean. Metala arragoa batean urtzen da labe batean, eta gero kontu handiz isurtzen da oskolara. Oskolak beroa izan behar du, bestela tenperatura-aldeak apurtuko lukeelako. Ondoren, betetako moldeak hozten uzten dira.
  11. Askatzea. Oskola mailukatu edo hareaz botatzen da, galdaketa zakarra askatuz. Isurbide hauek ere zintzoki metalean birsortzen direnak, mozten dira, materiala beste galdaketa batean berrerabiliko da.
  12. Errepasaketa Argizarizko kopiekin lehen egin dugun bezala, galdaketa lantzen da galdaketa-prozesuaren seinale adierazgarriak kendu arte, galdaketak jatorrizko ereduaren itxura izan dezan. Galdaketan aire-burbuilek utzitako hobiak, edo metala ez ailegatzeagatik gertatutako hutsuneak metal berarekin estaltzen dira; pieza desberdinetan galdatu bada figura orain soldatzen da eta imperfekzio guztiak zinzelatu eta leundu egiten dira.
  13. Patinatzea. Lanaren kanpoko itxura produktu kimikoen eta beroaren bidez bukatze da, nahi den itxura har dezan. Hala, adibidez, brontzearen gaineko kobre nitratoak brontze eskultorikoaren bereizgarri berdea lortzen lagunduko digu.

Silize-oinarritutako galdaketa-moldeen aurretik, molde hauek erregogor beste hainbat materialez eginak zeuden, ohikoenak igeltsu-oinarritutakoak, erregogor hautsa gehitua (adreilu txitkituak, adibidez) eta buztinezko oinarriak izanik. Silikona moldeen aurretik gelatina naturalak erabiltzen ziren.

Argizari galduzko prozesua erre, urtu edo lurrundu daitekeen edozein materialekin erabil daiteke moldearen barrunbe bat uzteko. Auto-fabrikatzaile batzuek foam galduaren teknika erabiltzen dute motorraren blokeak egiteko. Eredua poliestireno-aparrez egina dago, bi galdaketa-matraze artean jartzen dena, eta gero galdaketa-hondarrez betetzen da. Aparrak hareari eusten dio, prozesua hondarrean bakarrik oinarritu beharko balitz ezinezkoak izango liratekeen formak ahalbidetuz. Metala isurtzen da, bere beroarekin aparra lurrunduz. Prozesu honi harea-galdaketa deitzen zaio.

Argizari galduzko galdaketarekin loturiko materialen urtze eta irakite tenperaturak
Elementu

kimikoa

Densitatea(g/cm³) Urtze-puntua (°C) [3] Irakite-puntua (°C)
Aluminioa 2,698 660,32 2.519
Beruna 11,342 327,46 1.749
Burdina 7,874 1.538 2861
Eztainua 7,3 231.93 2602
Kobrea 8,96 1.084,62 2562
Nikela 8.912 1.455 2.913
Parafina 0.9 37 370
Urrea 19.282 1.064,18 2.856
Zilarra 10.501 961,78 2.162
Zinka 7.134 419,53 907

Bitxien eta pieza txikien galdaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bitxigintzan eta hortz protesi laborategietan erabiltzen den zentrifugagailua

Pieza txikietarako eta bitxigintzan erabiltzen diren metodoak eskulturarako erabiltzen direnekin alderatuta zertxobait desberdinak dira. Argizarizko modelo bat gomazko molde batean injektatuz edo tailatuz lortzen da. Argizaria edo argizariak eta isurbideak gomazko oinarri batean fusionatzen dira, "isurbide base" izenekoa. Ondoren, metalezko matraze bat, gutxi gorabehera 3,5 eta 15 zentimetro arteko altuera eta zabalera duen altzairuzko hodi labur batean, isurbide basearen eta argizariaren gainean jartzen da. Isurbide-oinarri gehienek ertz zirkular bat dute, tamaina estandarreko matrazeari eusten diona, bere lekuan eusten duena. Igeltsu erregogorra nahastu eta matrazera isurtzen da, betez. Gogortu egiten da, eta gero erre egiten da goian adierazi bezala. Galdaketa labetik zuzenean egiten da normalean galdaketa zentrifugoaren bidez edo hutsean moldaketa.

Odontologian, urrezko koroak, inlays eta onlays argizari galduzko teknikaren bidez egiten dira. Argizari galduzko teknikaren aplikazioa fundiziozko inkrustazioak fabrikatzeko Taggart-ek jakinarazi zuen lehen aldiz. Urrezko aleazio tipikoa % 60 urrea eta % 28 zilarrekoa da, kobrea eta gainerako metalak osatzen dutenak. Hortzak prestatzeari, inpresioak hartzeari eta laborategiko teknikari arreta handia eman behar zaio zaharberritze mota hau arrakastatsua izan dadin. Hortz laborategiek beste elementu batzuk ere egiten dituzte horrela.

Ehungintzaren erabilera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Prozesu horretan, argizaria eta ehuna biak metalak ordezkatzen ditu galdaketa prozesuan, eta ondorioz, ehunaren errefortzuak eredu meheagoa ahalbidetzen du, eta horrela moldean gastatzen den metal kopurua murrizten da. Prozesu horren froga objektuen atzeko aldean dagoen ehungintzaren erliebeak ikusten du eta batzuetan "argizari galdua, ehun galdua" esaten zaio. Ehungintza erliebe mota honetakoak hegoaldeko Siberiako antzinako zaldi kulturen tumuluetan aurkitutako urrezko apaingarriaetan ikusgai dago, esaterako openwork urrezko plaka multzo berezia Hermitage Museoan, San Petersburgo[4]. Han adibide bakanek eta Xigouko hilerrian aurkitutako brontzezko belarriek eta urrezko plakek.adierazten dutenez, teknikak Ekialde Urrunean izan dezake jatorria.[5] Baliteke teknika hori Bikingoen Aroko brotxe obalatuak fabrikatzeko ere erabili izana, Castletowneko (Eskozia) bezalako ehun-markadun adibide ugarik adierazten dute.

Historia arkeologikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nahal Mishmar-eko brontzezko zetro baten erreplika.

Ekialde Ertaina[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Argizari galduzko teknikaren adibiderik zaharrenetako batzuk Palestinako hegoaldeko Nahal Mishmar-en gordelekuan aurkitutako objektuak dira, eta Kalkolito garaikoak (K.a. 4500–3500). Karbono-14 kalkulu kontserbadoreen arabera, elementuak K.a. 3700 inguruan datatzen dira, eta 5700 urte baino gehiago dituzte.

Ekialde Hurbila[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mesopotamian, K.a. 3500–2750tik aurrera, argizari galduzko teknika erabili zen eskala txikirako, eta gero eskala handiko kobre eta brontzezko estatuak egiteko. Bizirauten den argizari galdaketarik zaharrenetariko bat Uruk IV.aren lehoi zintzilikario txiki bat da. Metalgintzako sumeriar langileak argizaria galtzeko galdaketa egiten ari ziren gutxi gorabehera K.a. 3500–3200an Askoz geroago Mesopotamia/Anatoliako ipar-ekialdeko adibideen artean Gordion-eko Tumulu Handia (K.a. VIII. mendearen amaieran) eta Urartiar pertzaren eranskinak daude.

Argizari galduko prozesu baten bidez eskultura egitea Bastar auzoan, Chhattisgarh, India

Hego Asia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Argizari galduzko teknikaren adibiderik zaharrena Mehrgarh-en (Pakistan) aurkitutako 6.000 urteko (K.a. 4000 inguru) kobrezko gurpil-formako amuleto batetik dator.[6]

Indus Haraneko zibilizazioaren metal galdaketa K.a. 3500 inguruan hasi zen Mohenjodaro eremuan, non argizari galduko galdaketaren adibiderik ezagunenetako bat ekoitzi zuen, " neska dantzaria" izeneko brontzezko irudi indiar bat, ia 5.000 urtekoa, Harappan arokoa (Ka 3300-1300 urte bitartekoa).[7][8] Beste adibide artean, bufalo, zezen eta txakurra Mohenjodaron aurkitutakoak eta Harappa,[9] bi kobrezko figurak Harappan gunean aurkitutitakoak Lothalen, Gujarateko Ahmedabad auzoan,[8] Litekeena ere bada galdutako gurpilekin gurdi estali bat eta gurdi osoa gidariarekin, Chanhudaron aurkituak, teknika horrekin eginak izatea.[8][9]

Harappan osteko garaian, Tamil Nadu, Uttar Pradesh, Bihar, Madhya Pradesh, Odisha, Andhra Pradesh eta Mendebaldeko Bengalan argizaria galduaren prozesuaren bidez egindako kobre eta brontzezko tresna pila ezagutzen dira. Urrezko eta kobrezko apaingarriak, itxuraz helenistikoak, cire perdue bidez egindakoak Sirkapeko hondakinetan aurkitu ziren. Arte indo-greko horren adibide bat K.a. I. mendekoa da, Taksilan induskatutako Harpocrates gaztearen irudia.[8] Brontzezko ikonoak III. eta IV. mendeetan ekoiztu ziren, hala nola, Amaravatiko Budaren irudia, eta Andhra Pradesheko Guntur barrutian Rama eta Kartikeyaren irudiak.[8] Parsvanatha-ren brontzezko beste bi irudi eta zezen fundizio txiki bat Sahribahloltik, Gandharatik, etorri ziren, eta hemen aipatu behar da, halaber, Tirtankara zutikako figura bat (K.a. II. mendea, III. mendea) Chausaren, Bihar-en.[8] Beste brontzezko figura eta irudi aipagarri batzuk Ruparren, Mathura (Uttar Pradesh) eta Brahmapuran, Maharashtra, aurkitu dira.[8]

Gupta eta Gupta-osteko brontzezko irudiak aztarnategi hauetan aurkitu dira: Saranath, Mirpur-Khas (Pakistan), Sirpur (Raipur barrutia), Balaighat (Mahasthan ondoan gaur egun Bangladeshen), Akota (Vadodara, Gujarat ondoan), Vasantagadh, Chhatarhi, Barmer eta Chambi (Rajesthanen). Brontzezko galdaketa-teknikak eta ikono tradizionalen brontzezko irudiak egiteak garapen-fase handira iritsi ziren Indiako hegoaldean Erdi Aroan. VIII eta IX. mendeetan Pallava Garaian brontzezko irudiak modelatu eta galdatu zituzten arren, estatua eder eta bikainenetako batzuk Tamil Naduko Chola Garaian egin ziren X. eta XII. mende bitartean. Brontzezko irudiak moldatzeko teknika eta artea trebeziaz lantzen da oraindik ere Indiako hegoaldean, bereziki Kumbakonam-en. X.mendeko patroi gorena Cholaren erregina alarguna,Sembiyan Maha Dev, izan zen. Hori dela eta, Chola brontzeak mundu osoko arte-zaleek bildumazale gehien bilatzen dituztenak dira. Teknika India osoan erabili zen, baita Nepal, Tibet, Ceilan, Birmania eta Siam inguruko herrialdeetan ere.

Egipto[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Egiptoarrak cire perdue praktikatzen ari ziren K.a. III. milurtekoaren erdialdetik aurrera, Aro Dinastiko Goiztiarrako eskumuturrekoek eta urrezko bitxiek horren adibideak dira.[8][10] Laugarren Dinastiako (Erresuma Zaharreko) ewerketarako (kobrezko ur-ontzietarako) txertatutako isurketak argizari galduzko metodoaren bidez egin ziren.[10][11] Galdaketa hutsak, hala nola, Louvreko Fayum-eko estatuatxoak, Erdi Erresumaren garaian agertu ziren, eta ondoren, bigarren Ertaineko/Hasierako Erresuma Berriko galdatutako estatua trinkoak (adibidez, Brooklynengo ama eradoskitzen, kokorikatzean).[11] Estatuen galdaketa hutsa Erresuma Berrian Tuthmosis IV.aren estatua belaunikatuak (British Museum, Londres) eta Ramses V.aren buru-zatiak (Fitzwilliam Museum, Cambridge) irudikatzen ditu. Galdaketa hutsak zehatzagoak dira eta XVIII. Dinastian jarraitzen dute, Tutankamonen brontzezko irudi belaunikatu beltzak erakusten duenez (Pensilvaniako Unibertsitateko Museoa). Cire Perdue masa-ekoizpenean Aro Berantiarratik greko-erromatarren garaian erabiltzen da, jainkoen irudiak debozio pertsonalerako eta tenplu-eskaintzak egiteko . Emakume biluzi itxurako kirtenak brontzezko ispiluetan argizari galduzko prozesuarekin eginak ziren.[12]

Zikladiaren amaierako urrezko ibex iruditxoa (K.a. XVII. mendea). 10 cm inguruko luzera, argizaria galdutako oinekin eta buruarekin eta gorpuz betea, Santoriniko indusketa batetik.

Grezia, Erroma eta Mediterraneoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lisiposen eskolako "Praying Boy"

Argizari galduzko teknika Egeoan ezaguna zen Brontze Aroan, bereziki Kristo aurreko bigarren milurtekoan.[13] Ekialdeko, Siria-Palestinako eta Zipreko estatuatxoen zuzeneko imitazioak eta tokiko deribazioak Azkeneko Brontze Aroan Sardinian aurki daitezke, K.a. XI. eta X. mendeetan tokiko ekoizpena egon zen.[13] Zipreko Brontze Aroko amaierako aztarnategi batzuek gizakien eta animalien brontzezko irudiak sortu dituzte. Adibide bat Enkomi-n aurkitutako gizonezko figura da. Zipreko hiru objektu (New Yorkeko Metropolitan Museum of Art-en daude) argizari galduzko teknikaren bidez eginak ziren K.a. XIII. eta XII. mendeetan, hots, anforaren ertza, hagaxka-tripodea eta fundiziozko tripodea.[14] Paularoko nekropolian (Italiako Ekialdeko Alpeak) errausketa hilobietan (batez ere K.a. VIII.-VII. mendeetan, baina IV. mendeko hasiera arte) jasotako fibulak, zintzilikarioak eta beste kobrez egindako objektuak argizari galduzko prozesuarekin egindak dira. Etruriar adibideak, hala nola, Bocchi bildnumako brontzezko kirten antropomorfoa (Adriako Arkeologia Museo Nazionala), K.a. V. edo VI. mendekoa baino lehenagoak dira eta ciré perdue eginak daude.[15] Adrian (Rovigo, Italia) aurkitutako brontzezko ontzi batzuk ere argizari galduzko teknika erabiliz egin ziren.[15] Mundu klasikoko argizariaz ekoitzitako elementu ezagunenen artean "Praying Boy", K.a. 300 urte ingurukoa (Berlineko Altes Museoan), Vulciko (Etruria) Heraren estatua, estatua gehienak bezala, hainbat zatitan galdatu zen eta gero zatiak batu ziren.[16] Argizari galduzko piezen muntaketa hau erakusten duten lehenagoko beste adibide batzuen artean Chatsworth Apolloren brontzezko burua eta British Museumeko Satala (Turkia) Afroditaren brontzezko burua daude. San Markoko kobrezko lau zaldiak (Venezia, ziurrenik II. mendea) bezalako brontze geometrikoak dira zati askotan galdatutako estatuen beste adibide nagusi batzuk.[10]

Eredu zabalekin brontzezko aldare errituala. Txina erdialdeko Chu Estatuatik, K.a. 552 baino lehen

Ekialdeko Asia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Argizarizko formak brontzezko estatuak galdaketarako Tibetar monasterio batean, Kullutik gertu, Himachal Pradesh, India

Aldakortasun handia dago argizaria galduaren metodoaren erabileran Asia ekialdean. Shang eta Zhou dinastietan (K.a. 1500-500 inguruan) brontzea galdaketa metodoa molde galduaren metodoa dela uste izan ohi da. Ikerketa gehiagok agerian utzi dute hori ez dela horrela, argi baitago Txinan pieza-moldeko galdaketa metodoa izan zela brontzezko ontziak fabrikatzeko erabilitako teknika nagusia. Argizari galduzko teknika ez zen Txinako iparraldean agertu K.a. VI. mendera arte. Argizari galduko galdaketa japonieraz rōgata izenez ezagutzen da, eta Yayoi Aroakoa da, K.a. 200 ingurukoa[17] Ciré Perdue egindako pieza arrakastatsuena Nara monastegian dagoenTodaiji tenpluko brontzezko Buda irudia da.[17] 743 eta 749 urte bitarteko tarteetan egin zen, ustez zazpi tona argizari erabiliz.[17]

Asiako hego-ekialdea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ban Na Di-ko biztanleek K.a. 1200etik 200era, argizari galduzko teknika erabiltzen zuten eskumuturrekoak fabrikatzeko. Argizari galduzko prozesuaren bidez egindako eskumuturrekoak Thailandiako ipar-ekialdean oso tipikoak dira. Ban Na Di-ren eskumuturreko batzuek substantzia gris ilun bat agerian utzi zuten erdiko buztinen nukleoaren eta metalaren artean, analisian intsektuen argizaria findu gabeko forma gisa identifikatu zena.[18][19] Litekeena da Non Nok Tha eta Ban Chiang-en dekorazio-elementuak, eskumuturrekoak eta eraztunak bezalakoak, cire perdue- teknikarekin egin izana.[20] Tailandiako ipar-ekialdeko eta Vietnamen arteko paralelismo teknologiko eta materialak daude argizari galduzko teknikaren inguruan.[20] Vietnamen molde-galduaren bidez egindako objektuak, hala nola Dong Son danborrak, Dong Son eta Phung Nguyen kulturetatik datoz;[20] modu berean, Go Muneko (Phung Nguyen ondoan, Bac Bo eskualdean), igitaia eta figura eseria Go Mun fasekoa (B aroaren amaiera, K.a. VII. mendera arte).[19]

Gloucesterreko argimutila XII. mendearen hasieran, V&A Museum zk. 7649-1861

Ipar Europa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dunaverney (K.a. 1050–910) eta Little Thetford (K.a. 1000–701) haragi-amuak argizari galduko prozesu baten bidez egiten direla frogatu da. Little Thetford haragi-amuak, bereziki, eraikuntza-metodo asmatzaile nabarmenak erabiltzen zituen.[21][22] Gloucesterreko argimutila korapilatsua (1104-1113 AD) pieza bakarreko argizarizko eredu gisa egin zen, gero isuribide eta aireabide sistema konplexu bat eman zitzaion molde batean inbertitu aurretik.

Suge kiribildu baten brontzezko IX. mendeko xehatua, argizari galduzko metodoarekin egindakoa. Igbo-Ukwu, Nigeria
Ife estatuko eskultura argizari galduko galdaketa-teknika erabiliz, Nigeria, XI-XIV.

Mendebaldeko Afrika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ezagutzen da brontze urtua Afrikan ekoiztu zela Nigeriako Igboland (Igbo-Ukwu) IX. mendean, Yorubalanden (Ife) XII. mendean eta Beningo erreinuan K.o. XV. mendean. Erretratu buru batzuk geratzen dira. Beninek brontzea menderatu zuen XVI. mendean, erretratuak eta erliebeak egin zituen metalean argizari galduzko prozesua erabiliz.[23]

Latinoamerika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Argizari galduzko galdaketa tradizioa Nikaragua, Costa Rica, Panama, Kolonbia, Ipar-mendebaleko Venezuela, Andeetako Amerika eta Hego Amerikako mendebaldeko herriek garatu zuten. Argizari galduzko galdaketak eskualdeko urrezko alanbre tipiko batzuk eta alanbre apaingarri delikatuak ekoizten zituen, hala nola belarritako apaingarri finak. Prozesuan Kolonaurreko Ameriakan Kolonbiako Muisca eta sinu kulturak eremuetan erabiltzen zen.[24] Bi argizari galduzko teknika erabiltzeko moldeak, osoa bata eta partzialki hautsitakoa bestea, aurkitu ziren Pueblo Tapadoko (Montenegro udala, Quindío departamentua) hilobiaren, gutxi gorabehera Kolonaurreko arokoak. Argizari galduzko metodoa ez zen X. mendera arte agertu Mexikon.[25] Mexiko mendebaldean kanpai forma ugari egiteko erabili zen.

Historia literarioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zeharkako frogak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Berlingo Fundizio Kopa, K.a. V. mendearen hasieran

Hasierako literatur lan batzuek argizari galduzko galdaketari egiten diote erreferentzia. Columellak, K.o I. mendeko erromatar idazleak, erlauntzetako argizaria prozesatzea aipatzen du De Re Rustica-n, agian galdaketarako. Plinio Zaharrak argizari punikoa egiteko prozedura sofistikatua zehazten du. Greziako inskripzio batek artisau bati beren Atenaseko Erekteionen egindako lanagatik ordaintzeko aipatzen du (K.a.408/7-407/6). Buztin-modelatzaileek buztinezko moldeak erabil zitzaketen galdaketarako terrakota negatiboak egiteko edo argizaria positiboak ekoizteko.[26] Pliniok Zenodorus antzinako brontzezko estatuen artista ospetsu gisa ondo erretratatzen du,[27] eta Sizioneko Lysistratos deskribatzen du,[28] nork igeltsuzko aurpegi moldeak hartzen zituen zuzenean modeluetatik argizaria galdaketarako zeharkako prozesua erabiliz.[28]

Antzinatean brontzezko estatua edo estatuen zati asko galtzen ziren argizari galduzko prozesua erabiliz. Samoseko Teodoro brontzezko galdaketarekin erlazionatu ohi da.[28][29] Pliniok berunaren erabilera ere aipatzen du, brontze urtua molde konplexuen eremu eta zati guztietaraino ailegatzen laguntzen dena. Quintilianok estatuak zatika galdaketa dokumentatzen du, haien moldeak argizari galduzko prozesuaren bidez sortuak izan zitezkeen. K.a. V. mende hasierako Berlingo Fundizio Kopa-ko eszenek brontzezko estatugintzaren sorrera irudikatzen dute, ziurrenik argizari galduzko galdaketa zeharkako metodoaren bidez.[30]

Zuzeneko frogak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

India[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Argizari galduzko metodoa ondo dokumentatuta dago Indiako antzinako literatur iturrietan. Shilpa Shastras-ek, Gupta Garaiko testuak (K.a. 320-550 urteak), metalean irudiak galdaketari buruzko informazio zehatza dauka. K.o V. mendeko Vishnusamhita, Vishnu Puranaren eranskina, metalezko objektuak egiteko argizaria modelatzeari egiten dio erreferentzia zuzenean XIV. kapituluan: "irudi bat metalezkoa izan behar bada, lehenik argizarizkoa izan behar da". Mānasāra Silpa antzinako sanskritoko testuaren 68. kapituluak idoloak argizarian egitea zehazten du eta Maduchchhista Vidhānam edo "argizari galduzko metodoa" izena du prozesu horrek.[7][8] Mendebaldeko Chalukya Inperioko Someshvara III.a erregeak ustez idatzitako Mānasollāsa XII. mendeko testuak argizari galduari eta beste galdaketa prozesuei buruzko xehetasunak ere eskaintzen ditu.[8][31]

XVI. mendeko tratatu batean, Srïkumārak idatzitako Śilparatnako Uttarabhaga, 2. kapituluaren ("Linga Lakshanam") 32-52 bitarteko bertsoak, argibide zehatzak galdaketa hutsa egiteko ematen ditu.

Teofilo[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Perseo, Cellini

Teofilo Presbiteroak, Erdi Aroko hasierako idazlea, Helmarshausengo Roger monje beneditar eta metalgintzako langilea zela uste denak, tratatu bat idatzi zuen XII. mendearen hasieratik erdialdera, jatorrizko lanak eta beste iturri batzuetatik kopiatutako informazioa biltzen dituena, adibidez, Mappae. clavícula eta Eraclius-en, De dolorous et artibus Romanorum.[32] Hainbat artikulu egiteko pausoz pauso prozedurak ematen ditu, batzuk argizari galduzko galdaketaz: "Kobrezko Haize-kutxa eta Bere Eroale" (84. kapitulua); "Estainuzko Ospinontzia" (88. kapitulua) eta "Kanpaien Galdaketa" (85. kapitulua), argizariaren ordez "seboa" erabiltzea eskatzen dutenak; eta "Intsentsu-ontzi galdaketa". 86. eta 87. kapituluetan Teofilok argizaria proportzio ezberdinetan nola banatu zehazten du moldatu eta galdaketa aurretik, zehaztasunez afinatutako kanpai musikal txikiak lortzeko. XVI. mendeko Benvenuto Cellini eskultore florentziarrak Teofiloren idatziak agian erabili zituen bere brontzezko Perseo Medusaren Buruarekin galdatu zuenean.[33]

Amerika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Releigh idazle espainiarraren 1596ko kontakizun labur batek azteken galdaketari egiten dio erreferentzia.

  • Argizarizko modelo bat metala galdaketarako eta airea askatzeko aterabideak ditu eta material erregogorra batez estalita dago.
    Argizarizko modelo bat metala galdaketarako eta airea askatzeko aterabideak ditu eta material erregogorra batez estalita dago.
  • Brontzezko fundizioa, oraindik galdaketa-zuhaitzarekin.
    Brontzezko fundizioa, oraindik galdaketa-zuhaitzarekin.
  • Brontzezko fundizioa, galdaketa-zuhaitz zati bat kenduta.
    Brontzezko fundizioa, galdaketa-zuhaitz zati bat kenduta.
  • Ia amaitutako brontzezko galdaketa. Oinarrizko euskarriak baino ez dira kendu eta itxi
    Ia amaitutako brontzezko galdaketa. Oinarrizko euskarriak baino ez dira kendu eta itxi
  • Diderot eta D'Alambert Enziklpedia. Zaldi-estatua galdaketa (288)
    Diderot eta D'Alambert Enziklpedia. Zaldi-estatua galdaketa (288)
  • Diderot eta D'Alambert Enziklpedia. Zaldi-estatua galdaketa (289)
    Diderot eta D'Alambert Enziklpedia. Zaldi-estatua galdaketa (289)
  • Diderot eta D'Alambert Enziklpedia. Zaldi-estatua galdaketa (290)
    Diderot eta D'Alambert Enziklpedia. Zaldi-estatua galdaketa (290)
  • Diderot eta D'Alambert Enziklpedia. Zaldi-estatua galdaketa (291)
    Diderot eta D'Alambert Enziklpedia. Zaldi-estatua galdaketa (291)
  • Diderot eta D'Alambert Enziklpedia. Zaldi-estatua galdaketa (292)
    Diderot eta D'Alambert Enziklpedia. Zaldi-estatua galdaketa (292)

 

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Argizari galduzko galdaketa Aldatu lotura Wikidatan
  1. ↑ Oxford English Dictionary.
  2. ↑  doi:10.1038/ncomms13356. PMID 27843139. Bibcode: 2016NatCo...713356T..
  3. ↑ (Ingelesez) Holman, S. W.; Lawrence, R. R.; Barr, L.. (1895). «Melting Points of Aluminum, Silver, Gold, Copper, and Platinum» Proceedings of the American Academy of Arts and Sciences 31: 218.  doi:10.2307/20020628. (Noiz kontsultatua: 2021-11-21).
  4. ↑ «Lost-Wax Casting» Finding Lost Wax (BRILL): 9–17. 2020-10-19 (Noiz kontsultatua: 2021-11-20).
  5. ↑ Zhungeer Banner, western inner Mongolia, 3rd-1st centuries BC
  6. ↑ Thoury, M.. High spatial dynamics-photoluminescence imaging reveals the metallurgy of the earliest lost-wax cast object.  doi:10.1038/ncomms13356. OCLC .5116070 PMID 27843139. Bibcode: 2016NatCo...713356T..
  7. ↑ a b Auteur., Krishnan, M. V... (cop. 1976). Cire perdue casting in India. Kanak publications, books India PMC 932247758. (Noiz kontsultatua: 2021-11-20).
  8. ↑ a b c d e f g h i j Kuppuram, G.. (1989). Ancient Indian mining, metallurgy, and metal industries. Sundeep Prakashan ISBN 81-85067-28-7. PMC 21044164. (Noiz kontsultatua: 2021-11-20).
  9. ↑ a b Kenoyer, J. M. & H. M.-L. Miller, (1999). Metal Technologies of the Indus Valley Tradition in Pakistan and Western India., in The Archaeometallurgy of the Asian Old World., ed. V. C. Pigott. Philadelphia: The University of Pennsylvania Museum.
  10. ↑ a b c Darling, A. S., (1990). Non-Ferrous Materials, in An Encyclopaedia of the History of Technology, ed. I. McNeil London and New York: Routledge.
  11. ↑ a b Ogden, J. (2000). Metals, in Ancient Egyptian Materials and Technology, eds. P. T. Nicholson & I. Shaw Cambridge: Cambridge University Press.
  12. ↑ ISBN 978-0-7478-0001-9..
  13. ↑ a b Schiavo, Fulvia Lo; Maddin, Robert; Muhly, James D.; Stech, Tamara. (1985-04). «Preliminary Research on Ancient Metallurgy in Sardinia: 1984» American Journal of Archaeology 89 (2): 316.  doi:10.2307/504336. ISSN 0002-9114. (Noiz kontsultatua: 2021-11-20).
  14. ↑ Molloy, Barry. «Bronze Weaponry and Cultural Mobility in Late Bronze Age Southeast Europe» Warfare in Bronze Age Society (Cambridge University Press): 81–100. (Noiz kontsultatua: 2021-11-20).
  15. ↑ a b «International Symposium on Quantitative Metallography Organized by the Associazione Italiana di Metallurgia under the auspices ofthe CCE» Practical Metallography 15 (5): 255–255. 1978-05-01  doi:10.1515/pm-1978-150505. ISSN 2195-8599. (Noiz kontsultatua: 2021-11-20).
  16. ↑ Neuburger, A., 1930. The Technical Arts and Sciences of the Ancients, London: Methuen & Co. Ltd.
  17. ↑ a b c V., Krishnan, M.. (1976). Cire perdue casting in India. Kanak Publications, Books India Project PMC 1171718703. (Noiz kontsultatua: 2021-11-21).
  18. ↑ MADDIN, Robert. (1975). «Early Iron Metallurgy in the Near East» Transactions of the Iron and Steel Institute of Japan 15 (2): 59–68.  doi:10.2355/isijinternational1966.15.59. ISSN 0021-1583. (Noiz kontsultatua: 2021-11-21).
  19. ↑ a b Higham, Charles; Higham, Thomas. (2009-03-01). «A new chronological framework for prehistoric Southeast Asia, based on a Bayesian model from Ban Non Wat» Antiquity 83 (319): 125–144.  doi:10.1017/s0003598x00098136. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2021-11-21).
  20. ↑ a b c Agrawal, D. P.. (2000). Ancient metal technology and archaeology of South Asia : a Pan-Asian perspective. Aryan Books International ISBN 81-7305-177-1. PMC 43317782. (Noiz kontsultatua: 2021-11-20).
  21. ↑ Bowman, Sheridan. The Dunaverney and Little Thetford Flesh-Hooks: history, technology and their position within the Later Bronze Age Atlantic Zone feasting complex. .
  22. ↑ Bowman, S. Late Bronze Age flesh hook, Little Thetford. .
  23. ↑ Davidson, Basil (1971). African Kingdoms. New York: Time-Life Books, pp. 146(7).
  24. ↑ Scott, D.A.. Technical Examination of Some Gold Wire from Pre-Hispanic South America.  doi:10.1179/sic.1991.36.2.65..
  25. ↑ Hodges, H., 1970. Technology in the Ancient World, London: Allen Lane The Penguin Press.
  26. ↑ Humphrey, John William. (1998). Greek and Roman technology : a sourcebook : annotated translations of Greek and Latin texts and documents. Routledge ISBN 978-0-203-41325-8. PMC 1086569084. (Noiz kontsultatua: 2021-11-21).
  27. ↑ Historia Naturala. .
  28. ↑ a b c Bieber, Margarete; Jex-Blake, K.. (1968-10). «The Elder Pliny's Chapters on the History of Art» American Journal of Archaeology 72 (4): 402.  doi:10.2307/503847. ISSN 0002-9114. (Noiz kontsultatua: 2021-11-21).
  29. ↑ Description of Greece 8.14.8. .
  30. ↑ Mattusch, C.C.. The Berlin Foundry Cup: The Casting of Greek Bronze Statuary in the Early Fifth Century B.C..  doi:10.2307/504071..
  31. ↑ Auteur., Krishnan, M. V... (cop. 1976). Cire perdue casting in India. Kanak publications, books India PMC 932247758. (Noiz kontsultatua: 2021-11-20).
  32. ↑ Theophilus, Presbyter, activeth century. (1979). On divers arts : the foremost medieval treatise on painting, glassmaking, and metalwork. Dover Publications ISBN 0-486-23784-2. PMC 5536951. (Noiz kontsultatua: 2021-11-21).
  33. ↑ M. D.. Cire Perdue. Bibcode: 1944SciMo..58..158D..

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Argizari_galduzko_galdaketa&oldid=9615556"(e)tik eskuratuta