Haiti
| Haitiko Errepublika | |||
|---|---|---|---|
| République d'Haïti Repiblik Ayiti | |||
Ereserkia: La Dessalinienne (en)  | |||
| Goiburua: L'Union Fait La Force (Batasuna da Indarra) | |||
| |||
| LocationHaiti.png | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua eta hiri handiena | Port-au-Prince 18°32′33″N 72°20′19″W | ||
| Azalera | 27.750 (143.) | ||
| Punturik altuena | Pic la Selle (en) (2.674 m) | ||
| Punturik sakonena | Karibe itsasoa (0 m) | ||
| Kontinentea | Ipar Amerika | ||
| Mugakideak | Dominikar Errepublika, Ameriketako Estatu Batuak eta Turks eta Caicos uharteak | ||
| Administrazioa | |||
| Gobernu-sistema | Errepublika | ||
| Presidentea | Michel Martelly | ||
| Haitiko Lehen Ministroa | Claude Joseph (en) | ||
| Legebiltzarra | Haitiko Parlamentua | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | ikusi
| ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 10.981.229 (2017) (92.) 663.768 (2013) | ||
| Dentsitatea | 395,72 bizt/km² (28.) | ||
| Hizkuntza ofizialak | ikusi
| ||
| Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
| Ezkontzeko adina | genero guztiak: 18 | ||
| Emankortasun-tasa | 3,033 (2014) | ||
| Derrigorrezko eskolaratzea | 6-11 | ||
| Bizi-itxaropena | 63,33 (2016) | ||
| Giniren koefizientea | 41,1 (2012) | ||
| Giza garapen indizea | 0,535 (2021) | ||
| Ekonomia | |||
| BPG nominala | 8.408.150.517,9768 $ (2017)437.501.386,74268 (2016) | ||
| BPG per capita | 765 $ (2017)31 (2016) | ||
| BPG erosketa botere paritarioa | 19.972.602.022 nazioarteko dolar (2017)599.849.208 (2016) | ||
| BPG per capita EAPn | 1.818,795 nazioarteko dolar (2017)32,849 (2016) | ||
| BPGaren hazkuntza erreala | 1,4 % (2016) | ||
| Erreserbak | 2.410.456.438 $ (2017)236.230.046 (2016) | ||
| Inflazioa | 12,5 % (2016)1,2 (2015) | ||
| Historia | |||
| Sorrera data: 1804ko urtarrilaren 1a | |||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +509 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | HT | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | HTI | ||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
| Elektrizitatea | 110 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) eta NEMA 5-15 (en) | ||
| Internet domeinua | .ht | ||
| primature-haiti.net | |||
Haiti Karibe itsasoan kokatutako estatua da, Hispaniola uhartearen mendebaldeko herenak eta beste hainbat uharte txikik osatua (La Gonâve, La Tortue, Les Cayemites, Île à Vache, La Grande Caye eta Navasse). Dominikar Errepublikarekin bat Hispaniola uhartea osatzen du. Frantziaren kolonia izandakoa, Ameriketan independentzia lortu zuen bigarren estatua da (AEBen ostean), 1802an lortu ere. Haren antzinatasuna gorabehera, Ameriketako estaturik pobreena da.
Hiriburua Port-au-Prince da.
Izena
Tainoen hizkuntzan Ayiti hitzak Mendi garaietako lurraldea[1] edo Mendia itsasoan[2] esan nahi zuen.
Frantziarrek Hispaniola uhartea okupatu zutenean, espainiarrek erabiltzen zuten izena, Santo Domingo, frantsestu eta Saint-Domingue izena eman zioten. 1630 eta 1664 artean izena ez zen ofiziala izan, Colbertek colonie de Saint-Domingue Mendebaldeko Indietako Konpainiari atxiki zion arte. Saint-Domingue izena berretsia izan zen Ryswickeko itunean (1697) eta Basileakoan (1795), Hispaniolako mendebaldea izendatzeko. Garai hartan, "Antilletako perla" (La perle des Antilles) ezizena ere bazuen.
1804ko urtarrilaren 1ean, herrialdearen independentzia aldarrikatuaz bat, Jean-Jacques Dessalinesek jatorrizko izen tainoa eman zion: Haïti-Bohio-Quisqueya. Kreoleraz Ayiti izena du.
Geografia
Haitiren gehiengoak Hispaniola uhartearen mendebaldeko herena hartzen du, Dominikar Errepublikarekin mugan, Karibe itsasoaren eta Atlantikoaren artean. Luze-zabaleran 27.750 km² ditu, zeinetatik 27.560 km² lurra den eta 190 km² ura. Herrialdearen kosta 1.771 km luze da. Uharte nagusiaz gain, beste hainbat uharte txikiagok osatzen dute Haiti, hala nola, La Gonâve, La Tortue, Les Cayemites, Île à Vache, La Grande Caye eta La Navasse.
Uharte nagusia oso menditsua da, deforestazioak soildua, higadura handikoa. Kostaldean ordoki txikiak daude eta erdigunean goi ordoki bat. Mendi garaiena Chaine de la Selle da (2.680 m) eta aintzira handiena Etang Saumâtre, hegoaldean dagoen ur gaziko lakua. Ibai nagusia Artibonite da.
Hiri populatuena Port-au-Prince hiriburua da, 2 milioi biztanlerekin, eta bigarrena Cap-Haïtien, 800.000 biztanlerekin.
Klima
Bertako klima tropikala da. Euri urtaroak apiriletik ekainera eta urritik azarora dira. Urakan garaia ekainetik azarora izaten da.
Haitik eurite eta urakan ugari jasaten ditu. Jeanne urakanak, 2004koak, 1.160 hildako eta 1.250 desagertu eragin zituen. Ekaitz horren eraginak biztanleen bizimodu zaila okertu egin zuen: 170.000 pertsona inguruk ura eta elikagai falta zuten eta banana landaketa ugari deuseztu ziren.
Banaketa administratiboa
Haiti 10 departamendutan banatua dago. Hauek 41 barrutitan eta 133 udalerritan azpibanatzen dira. Hauek dira departamenduak:
Haitiko historia
Biztanleak
XVIII. mendean, Argien mendean hain zuzen, frantsesek Haitin sortu zuten Ameriketako esklabo kolonia indartsuena. Bertan jaiotako guztiak hil ondoren, esklaboak ekarri ziren Afrikatik, eta haien ondorengoek eta mulatoek osatzen dute, gaur egun, etnia handiena. Izan ere, esklaboen matxinadaren garaian (1791-1804), kolonia frantsesa desagertu eta Haitiko Errepublika sortu zenean, kolono gehienek alde egin zuten. Horregatik, gaurko biztanle gehien-gehienak afrikar esklabo haien ondorengo dira.
Adierazle guztien arabera, gizarte egoera askoz kritikoagoa da Haitin Antilletako beste uharteetan baino. Landaldekoak dira biztanle gehienak, eta oso gazteak (% 40 hamabost urtetik beherakoak). Bizi itxaropena (54 urte) inguruko herrietakoa baino askoz apalagoa da. Hazkunde naturala (% 2,1), jaiotza tasa handiak eraginda (% 34), oso garaia da, nahiz eta haitiar asko eta asko atzerrira joaten den, Antilletako beste estatuetara eta Ipar Ameriketara. Gizartearen hondamendia are garbiagoa da haur hilkortasun izugarria kontuan hartuta: 97,64 heriotza/1.000 jaiotza biziko, 1999ko estimazioen arabera, ea orobat analfabetismoa: hamabost urtetik gorakoetan % 55etik gora dira analfabetoak.
Politika
Haiti errepublika presidentzialista da, zuzenean aukeratutako lehendakariarekin. Bozkatzeko eskubidea herritar guztiek daukate, 18 urtetik aurrera. Konstituzioa 1987an onartu zen, Frantziakoan eta Estatu Batuetakoan oinarritua. Urte batzuz egonean izan ondoren, 1994an berrezari zen guztiz.
Botere legegilea bi ganberatan gauzatzen da: Senatua eta Diputatuen Ganbera. Betearazlearen burua errepublikako lehendakaria da, egun René Garcia Préval, Jean-Bertrand Aristide aurreko lehendakariaren aldekoa. Gobernuburua Jean-Max Bellerive lehen ministroa da.
Lehendakariak ezin du lehen ministroa kaleratu, baina Senatuaren bozketa baten ostean egin daiteke, emaitza baiezkoa bada[3].
Ekonomia
Biztanleko nazio produktu gordina 285 dolar delarik (1995), Haitiko Errepublika Antilletako pobreena da (Espainiako NPG biztanleko, adibidez, 14.350 dolar zen 1996an), eta Ameriketako pobreenetakoa. Ekonomiaren iturburu nagusia kafea da, eta laborantza oro har. Era berean, manufaktura industria eta meatzaritza ere badira. Haitiko miseria ekonomikoa independentziaren lehen urteetatik dator (1804).
Ameriketako bigarren estatu independentearen (Estatu Batuen ondoren) garapenaren lehen oztopoa Frantziak ezagutza ofizialaren prezio gisa ezarri zion zorraren zama izugarria izan da (150 milioi franko lehenbizi, 90 gero). Baina aldi berean da oztopo izugarria esklabotasunaren garaietatik datozen nekazaritzaren egituren iraunkortasuna.
Lur aberastasun gehien-gehienak jabe eta pribilegiatu kopuru txiki baten eskuetan dago. Herriaren industrializazioa negozio burgesia batek geldiarazi du, inportazio-esportazioetan irabazi izugarriak egiten baitituzte. Duvalierren diktaduraren garaian (1957-1986), ekonomia guztiz lur jota geratu zen.
Miseria are lazgarriagoa etorri zen militarrek Jean-Bertrand Aristide gobernutik eraitsi zutenean 1991n, ondoren Haitik NBEk inposaturiko enbargoaren ondorio gogorrak pairatu behar izan zituen. Gaur egun, sekula baino gehiago dago Haiti kanpoko laguntzaren mende (NPGren % 37,8). Kafea eta gai manufakturatuak esportatzen ditu, eta, atzera, elikagaiak eta erregaiak inportatzen. Zorra (806,8 milioi dolar) beldurgarria da, eta langabezian dago biztanle aktiboen % 60.
Nekazaritzak hartzen du NPGren % 44, eta biztanle aktiboen % 65,6 enplegatzen ditu. Kafea, esportazio gai nagusia, herri osoan lantzen da. Orobat ekoizten ditu azukrea, sisala eta industria kosmetikoan erabiltzen diren oiloak. Laborantzaren parte bat bertako biztanleentzat egiten da (bananak, artoa, batatak, arroza). Presio demografikoa eta lur emankor eskasak direla-eta, ustiakuntzarako guneak oso zatikatuta daude. Baso soiltzeak eta erosioaren ondorioek gainera etengabe ari dira murrizten lur horiek (6 000 hektarea urteko).
Industria oso eskasa da gaur egun: NPGren % 12 hartzen du, eta oso lanpostu gutxi sortzen. Elikagai industria da batez ere, eta ehungintza industria txiki bat Port-au-Princeren inguruan. Eskasia horren eragileetako bat energia baliabideen falta da. Meatzaritzari dagokionez, bauxita erauzten da batez ere, Haitiko hegoaldean.
Kultura
Frantsesen kolonia izan delarik Haitiko kultura metropoliaren mendean egon izan da. Baina XX. mendearekin bateratsu bertako kultura indartu egin zen. Aldaketa horren eragiletako bat Georges Sylvain izan zen; idazle honek, 1901. urtean, Jean de La Fontaineren alegiak Haitiko hizkuntzara itzuli zituen.
1920. inguruko urteetan Jean Price-Mars idazlearen Revue Indigène eta Ainsi parla l’oncle (1928, Honela mintzatu zen osaba) saiera liburua argitaratu ziren. Haitiko herri ohituren azterlarien artean Jacques Roumain idazlearen obrek eragin handia izan zuten bertako antzerki, pintura eta literatura lanetan. Haitiko naïf pintura eskola entzute handikoa da mundu osoan (Rigaud Benoit, Wilson Bigaurd, Hector Hippolyte eta Philome Obin). Port-au-Prince hiriburuan historia eta etnologia museoak eta Nazio Liburutegia daude.
Haitiar ezagunak
- Toussaint Louverture (1743-1803), Independentziaren buruzagi gorena.
- François Duvalier (1907-1971), diktadorea.
- Félix Morisseau-Leroy (1912-1998), idazlea eta kreoleraren sustatzailea.
- Jean-Bertrand Aristide (1953-), presidentea.
- Wyclef Jean (1971-), abeslaria.
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/10/05 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Santo Domingo, haiti eta Hispaniola artikuluak in Dictionnaire universel d'histoire et de géographie (Marie-Nicolas Bouillet, 1878) eskuragai gallica gunean
- ↑ Izen berezien Petit Robert (2007).
- ↑ Le nouvelliste Haïti, 2009-10-25.
Ikus, gainera
Kanpo loturak
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Haiti  |
- Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
