Boli Kosta
| Boli Kostako Errepublika République de Côte d'Ivoire
|
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Goiburua: Unité, Discipline et Travail (Batasuna, Diziplina eta Lana) |
||||||
| Ereserkia: L'Abidjanaise |
||||||
.svg) |
||||||
 |
||||||
| Hiriburua | Jamusukro | |||||
| Hiri handiena | Abidjan | |||||
| Hizkuntza ofiziala(k) | frantsesa | |||||
| Herritarra | bolikostar[1] | |||||
| Gobernua | Errepublika | |||||
| - | Presidentea | Alassane Ouattara | ||||
| - | Lehen ministroa | Patrick Achi | ||||
| Independentzia | ||||||
| - | Frantziatik | 1960ko abuztuak 7 | ||||
| Azalera | ||||||
| - | Guztira | 322,462[2] km2 (69.a) |
||||
| - | Ura (%) | 1,4 | ||||
| Biztanleria | ||||||
| - | Zenbatespena (2018[3]) | 26.260.582 (54.a) | ||||
| - | 2014 errolda | 22.671.331 | ||||
| - | Dentsitatea | 63,9 bizt./km2 (139.a) | ||||
| Dirua | CFA Frankoa (CFA) | |||||
| Ordu-eremua | GMT | |||||
| Aurrezenbakia | 225 | |||||
| Internet domeinua | ci | |||||
Boli Kosta[1] (frantsesez: Côte d'Ivoire, kot divwaʁ ahoskatua), izen ofiziala Boli Kostako Errepublika[1] (frantsesez: République de Côte d'Ivoire), mendebaldeko Afrikako estatu burujabea da, Gineako golkoaren ipar-mendebaldean dagoena. Iparraldean Mali eta Burkina Faso ditu, hegoaldean Ozeano Atlantikoa, ekialdean, Ghana eta mendebaldean Liberia eta Ginea. 322.462 kilometro koadroko eremua hartzen du,[2] eta 2018an 26,2 milioi biztanle zituen.[3] Hiriburua Jamusukro da, hiri nagusia Abidjan den arren.
Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mugak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Boli Kosta mendebaldeko Afrikan dago, ipar latitudeko 4° eta 11° artean, eta mendebaldeko longitudeko 2° eta 9° artean. Mendebaldean Liberia eta Ginearekin du muga, iparraldean Mali and Burkina Fasorekin, ekialdean Ghanarekin, eta hegoaldean Gineako golkoa.
Eskualde naturalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hegoaldetik iparraldera, Boli Kosta hiru eskualde handitan bana daiteke:[4]
- Itsasertza estua da, 64 kilometro zabal gehienez ere. Erliebe leun eta erregularra dauka; ekialdean aintzirak daude, eta muino harritsuak eta labarrak mendebaldean.
- Barnealdeko ordokia, gehienez 350 metroko garaiera duena; oihan tropikalez estalirik dago.
- Iparraldeko goi-ordoki granitikoa (500-900 metro arteko garaiera). Sabana da bertako landaredia, ganadua bazkatzeko egokiak diren eremu eta lautada handiekin.
Mendigunerik aipagarriena mendebaldean dago, Gineako mugan. Gailurrik altuena Nimba mendia da (1.752 metro).
Hidrografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ibai nagusiek ipar-hego norabidea dute, eta Gineako golkoan daukate ahoa. Cavally, Sassandra, Bandama eta Komoe dira aipagarrienak.
Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hegoaldean klima ekuatoriala dago, beroa eta hezea; hiru urtaro daude: epela euri gutxirekin (azarotik martxora), beroa eta lehorra (martxotik maiatzera), eta beroa eta euritsua (maiatzetik azarora). Iparraldean sabanako klima dago, bi urtarorekin: lehorra (abuztutik otsailera) eta euritsua (martxotik uztailera).[5]
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Independentziaren aurrekoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XVI. mendean, portugaldarrak iritsi ziren eskualdera. 1840tik aurrera, frantziarrak kostaldean kokatu ziren. 1893an frantziar kolonia bilakatu zen, Mendebaldeko Afrika Frantsesaren barnean.[6] 1958an, estatu autonomo bihurtu zen Frantziar Batasunaren barnean, eta independentzia 1960. urteko abuztuan lortu zuen.
Boli Kosta independentea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Independentziaren aldeko borrokaren buruzagi izandako Félix Houphouët-Boignyk hartu zuen Boli Kostaren agintaritza Frantziatik banandu ondoren. Alderdi bakarreko sistema autoritarioaren bidez gidatu zuen herrialdea urte askotan. Bi ezaugarri zituen erregimen hark: batetik, lotura estua zuen Frantziarekin; bestetik, paternalista eta populista izan zen bere herriarekiko. Beti ere, tentsio erlijiosoak eta etnikoak bare mantentzea lortu zuen. Gerra Hotza indarrean zegoen, eta Men-debaldeko herriek zilegi ikusten zuten erregimen diktatorialak bultzatzea mundua bitan banatzen zuen egoera hura nolabait orekatzeko. Sobietar Batasuna hondoratu ostean, ordea, alderdi ugariko sistema eskatzen zuten herritarren protestak hedatu eta gero, hauteskundeak egitea onartu behar izan zuen Houphouët-Boignyk. Alderdi ugariko lehenbiziko hauteskundeak 1990ean egin ziren, eta Houphouët-Boigny indarturik atera zen bozetatik, bera aukeratu baitzuten berriro ere lehendakari.[7]
Houphouet-Boigny 1993an hil zen, eta haren ministroetako batek, Henri Konan Bédiék, hartu zuen gobernuaren gidaritza.[8] Hark, bere agintea bermatzeko, hegoaldeko eta mendebaldeko elite kristauen babesa lortzearren, iparralde musulmana bizitza politikotik kanpo utzi zuen erabat. Ingurumari hartan, Robert Guéï jeneralak estatu kolpea eman zuen 1999ko abenduan. Bere helburua bazterketa eta ustelkeriarekin amaitzea zela adierazi bazuen ere, hark ere iparraldea baztertzen jarraitu zuen. Herritarren eta nazioartearen babesa galduta, hauteskundeak egitea onartu zuen 2000ko urrian, baina Alassane Ouattara iparraldeko oposizioaren buruzagiari debekatu egin zion bozetara aurkeztea, haren gurasoak jatorriz Burkina Fasokoak zirela argudiatuta.[7]
2000ko hauteskundeen ondoren, bera izan zela irabazle adierazi zuen Robert Guéïk, baina herritarrak matxinatu egin ziren emaitza horien aurka; azkenik, Laurent Gbagbo beste hautagaiaren garaipena onartu behar izan zuen. Gueik eta Gbagok elkarrekin adiskidetze nazionala bultzatu zuten arren, Ouattarak ordezkatzen zuen iparraldeko oposizioak bazterturik segitzen zuen. Horren ondorioz, 2002ko irailaren 19an estatu kolpea ematen saiatu ziren haren aldeko militarrak, Boli Kostako Mugimendu Abertzalea (MPCI) talde gerrillarian baturik. Oldarraldi horren ostean, Boli Kostako Lehen Gerra Zibila (2002-2007) hasi zen,[7] 3.000 heriotza baino gehiago eragin zituena.[9]
2007an bake akordioa sinatu bazen ere, Gbagbo presidentearen eta Guillaume Sororen arteko liskarren ondorioz —matxinoen buruzagia zen orduan Soro—, eta errolda ezartzeko izan zituzten arazoak zirela-eta, 2010eko azarora arte ezin izan zituzten hauteskundeak egin.[10] Alassane Ouattarak irabazi zituen hauteskundeak, botoen % 54arekin, baina Gbagbok ez zituen emaitzak onartu.[11] Horiek horrela, Boli Kostako Bigarren Gerra Zibila piztu zen, Laurent Gbagboren eta Alassane Ouattararen aldekoen artean.[9] Ouattarak NBEren eta Frantziaren laguntza behar izan zuen Gbagbo mendean hartzeko. 2011ko apirilean, Gbagbo atxilotu zuten, eta Ouattara Boli Kostako presidente bilakatu zen.[12][13] Sei hilabete iraun zuen gatazka horretan, 3.000 lagun hil ziren, eta bi aldeek egin zituzten gerra krimenak eta gizateriaren aurkako krimenak, Amnesty Internationalen arabera.[14]
Gobernua eta administrazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Boli Kosta errepublika presidentzialista da. Egungo konstituzioa 2016tik dago indarrean. Haren arabera, presidentea da estatuburua, eta lehen ministroa gobernuburua. Parlamentuak bi ganbera ditu: Senatua (99 kide) eta Nazio Biltzarra (255 kide).[3]
Banaketa administratiboa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Herrialdea 12 barruti eta bi hiri autonomotan banaturik dago. Barrutiak 31 eskualdetan zatitutik daude.
.png)
| Barrutia | Hiriburua | Eremua (km²)[2] |
Biztanleria 2014an (errolda)[2] |
Dentsitatea 2014an (bizt/km²)[2] | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Abidjan District Autonome d'Abidjan |
Abidjan | 2.140 | 4.707.404 | 2.200 |
| 2 | Bas-Sassandra District du Bas-Sassandra |
San-Pédro | 28.350 | 2.280.548 | 80,4 |
| 3 | Comoé District du Comoé |
Abengourou | 14.150 | 1.203.052 | 85,0 |
| 4 | Denguélé District du Denguélé |
Odienné | 20.900 | 289.779 | 13,9 |
| 5 | Gôh-Djiboua District du Gôh-Djiboua |
Gagnoa | 15.700 | 1.605.286 | 102,2 |
| 6 | Lacs District des Lacs |
Dimbokro | 26.100 | 1.258.604 | 48,2 |
| 7 | Lagunes District des Lagunes |
Dabou | 20.450 | 1.478.047 | 72,3 |
| 8 | Montagnes District des Montagnes |
Man | 30.825 | 2.371.920 | 76,9 |
| 9 | Sassandra-Marahoué District du Sassandra-Marahoué |
Daloa | 23.950 | 2.293.304 | 95,7 |
| 10 | Savanes District des Savanes |
Korhogo | 40.200 | 1.607.497 | 40,0 |
| 11 | Vallée du Bandama District de la Vallée du Bandama |
Bouaké | 28.300 | 1.440.826 | 50,9 |
| 12 | Woroba District du Woroba |
Séguéla | 31.100 | 845.139 | 27,2 |
| 13 | Jamusukro District Autonome du Yamoussoukro |
Jamusukro | 2.075 | 355.573 | 171,4 |
| 14 | Zanzan District du Zanzan |
Bondoukou | 38.200 | 934.352 | 24,5 |
Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Biztanleria[aldatu | aldatu iturburu kodea]
22.671.331 biztanle zituen 2014an.[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 38,5 dira, 15-24 urte bitartekoak % 20,2, 25-54 urte bitartekoak % 34,9, 55-64 urte bitartekoak % 3,5, eta 65 urtetik gorakoak % 2,8. Bizi itxaropena 61,3 urtekoa da; 59,2 urtekoa gizonezkoena eta 63,6 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).[3]
Banaketa etnikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Akan (% 28,9), gur (% 16,1), ipar-mande (% 14,5), kru (% 8,5) eta hego-mande (% 6,9) etniak dira Boli Kostako garrantzitsuenak.[3]
Hizkuntzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Frantsesa da mintzaira ofiziala. 60 hizkuntza indigena inguru daude; dioula da hedatuena.[3]
Erlijioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2014an musulmanak ziren biztanleen % 42,9, kristauak % 33,9 (katolikoak eta ebanjelikoak batez ere), erlijiorik gabeak % 19,1, eta erlijio tradizionalen jarraitzaileak % 3,6.[3]
Hiri nagusiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Boli Kosta: biztanle gehien duten udalerriak 2014ko errolda[2] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Post. | Izena | Barrutia | Biztanleak | ||||||
.jpg) Abidjan  Bouaké |
1 | Abidjan | Abidjan | 4.395.243 |  Korhogo | ||||
| 2 | Bouaké | Vallée du Bandama | 536.719 | ||||||
| 3 | Daloa | Sassandra-Marahoué | 245.360 | ||||||
| 4 | Korhogo | Savanes | 243.048 | ||||||
| 5 | Jamusukro | Jamusukro | 212.670 | ||||||
| 6 | San-Pédro | Bas-Sassandra | 164.944 | ||||||
| 7 | Gagnoa | Gôh-Djiboua | 160.465 | ||||||
| 8 | Man | Montagnes | 149.041 | ||||||
| 9 | Divo | Gôh-Djiboua | 105.397 | ||||||
| 10 | Anyama | Abidjan | 103.297 | ||||||
Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ekonomia jarduera nagusia nekazaritza bada ere (kakaoa, kafea, bananak, kotoia, kokoa, arroza, artoa, manioka). Diamante ekoizpena murrizten ari da, baina burdin eta tantalio meatze berriak aurkitu dituzte. Estatuaren erdialdean dagoen Kassou urtegiak lurralde zabala ureztatzeko aukera ematen du. Industria gehiena Abidjan hirian biltzen da. Gerra zibila amaitu zenetik ekonomiaren hazkunde handia izan du atzerriko inbertsioei esker (BPGa 8,3 handitu zen 2016an, eta 7,8 2017an).[3]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ a b c 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus Noiz kontsultatua: 2011-03-30.
- ↑ a b c d e f g Ivory Coast: Districts, Major Cities & Localities - Population. citypopulation.de Noiz kontsultatua: 2020-1-23.
- ↑ a b c d e f g h Ivory Coast. The World Factbook, cia.gov Noiz kontsultatua: 2020-1-23.
- ↑ Costa de Marfil. casafrica.es Noiz kontsultatua: 2020-1-23.
- ↑ Costa de Marfil. exteriores.gob.es Noiz kontsultatua: 2020-1-23.
- ↑ Boli Kosta. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa, euskadi.net Noiz kontsultatua: 2020-1-23.
- ↑ a b c Eskisabel, Idurre. Paradisuaren gainbehera. Euskaldunon Egunkaria, 2003ko urtarrilak 12, CC BY-SA 4.0, berria.eus Noiz kontsultatua: 2020-1-24.
- ↑ Boli Kostako lehendakaria hil da prostatako minbiziak jota. Euskaldunon Egunkaria, 1993ko abenduak 8, CC BY-SA 4.0, berria.eus Noiz kontsultatua: 2020-1-24.
- ↑ a b Zubiria Kamino, Pello. Boli Kostako 'mikrobio' gazteak ez dira beldur ez hiltzeko, ez erailtzeko. Argia astekaria, 2017ko otsailak 12, CC BY-SA 3.0, argia.eus Noiz kontsultatua: 2020-1-24.
- ↑ Mujika, Amagoia. Abidjanen aurrez aurre. Berria egunkaria, 2011ko apirilak 1, CC BY-SA 4.0, berria.eus Noiz kontsultatua: 2020-1-25.
- ↑ Gbagbo presidente ohiaren aldekoek Ouattara presidentearen egoitza inguratu dute. Berria egunkaria, 2010eko abenduak 14, CC BY-SA 4.0, berria.eus Noiz kontsultatua: 2020-1-25.
- ↑ Epelde, Elixabet. Gbagbo atxilotu dute Boli Kostan, eta Ouattararen indarren esku dago. Berria egunkaria, 2011ko apirilak 12, CC BY-SA 4.0, berria.eus Noiz kontsultatua: 2020-1-25.
- ↑ Ouattara Boli Kostako presidente izendatu dute. Berria egunkaria, 2011ko maiatzak 22, CC BY-SA 4.0, berria.eus Noiz kontsultatua: 2020-1-25.
- ↑ Gbagbok eta Ouattarak gerra krimenak egin zituztela salatu du Amnestyk. Berria egunkaria, 2011ko maiatzak 26, CC BY-SA 4.0, berria.eus Noiz kontsultatua: 2020-1-25.
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Arbelbide, Xipri Boli Kosta: 50 urte mundualizazioan sartua, Argia astekaria, 2010eko azaroak 17, argia.eus
- (Frantsesez) Boli Kostako gobernuaren webgune ofiziala
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q1008
Multimedia: Ivory Coast
| |||||||||||||||||||||||
