Astronomiaren historia

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Ptolomeoren sistema. sistema geozentrikoa izan zen Erdi Aroko astronomiaren muina.

Astronomiaren historia, historian zehar astronomiaren inguruan lortu diren behaketa, aurkikuntza eta ezagutzen kontaketa da. Astronomia gizakiak nomada izateari utzi zionean hasten da, hau da, sedentario bihurtzen hasi zenean. Lehenengo zibilizazio edo komunitateak osatu zirenean, astroekiko interes gero eta handiagoa zuen. Gizakiek askotan erabili dituzte izarrak, ehizarako garairik onenak zeintzuk ziren jakiteko edo fruitu edo bestelako elikagaiak noiz bildu jakiteko. Bestalde, negua noiz zetorren jakiteko ere baliagarri suertatu zaio astronomia, urtaro hau iritsi baino lehenago konturatzen baitziren bazetorrela eta beraz, prestatzeko denbora gehiago lortzen zuten.[1][2]

Gizakia bizi izan den leku guztietan aurkitu izan dira astronomiarekiko interesa adierazten dituzten arrasto edo jakintzak. Hau horrela izanda, astronomoen lanbidea gizakiak sortu dituen zaharrenetako bat dela argi geratzen da, gizakiaren kultura guztietan beraien txokoa duelako.

Nikolas Koperniko astronomo poloniarrak eredu heliozentrikoa proposatu zuen, geozentrikoaren aurkakoa.

Zeruaren aldaezintasuna, gizakiak garai batean azaldu ezin zituen benetako aldaketa batzuek itxuraldatzen dute, aldaketa hauek, zeruan jainko ahalguztidunak zeudenaren ideia zabaldu zuten, jainko hauek baretzeko opariak edo gauza preziatuak eman behar zitzaizkien, bestela gizakiarenak ziren jabetzak suntsituko zituztelako, garai haietako gizakien ustetan.[3] Ideia erlijioso hauek astroen azterketan eragin handia izan zuten mendeetan zehar, zientzia poliki-poliki lehen aipatutako aldaketa eta fenomenoak argitzen hasi zen arte. Esan beharra dago, fenomenoak azaltzen hasi ziren zientzialarien eta kasu honetan, astronomoen ideiak ez zirela hartu modu baketsuan, askotan erlijioaren aurkako ideiak azaltzeagatik atxilotuak, epaituak edo batzuetan, zigortuak ere izaten zirelako. Gaur egun, sineskeria bezala hartzen ditugu garai bateko ideia erlijiosoak zirenak.

XIX. mendean galaxia bakarra zegoela uste zuten, unibertsoaren erdian.

Antzinako astronomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Astronomia izan zen antzinaroan sortu zen lehen lanbideetako bat, gauez zerura begiratu eta ikus dezakegu handitasun hark beti liluratu baitu gizakia. Mundu klasikoan hasi zen astronomia indartzen, lehen teoriak eta kalkuluak plazaratzen hasi zirenean. Ingurune honetan sortuko zen teoria geozentrikoak mila urte baino gehiagotan munduaren gehiengoaren onespena jasoko zuen.

Lehen behaketak eta teoriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aristarko Samoskoa (K.a. 310-230) izan zen astronomiari buruzko lan bat egiten lehenengoetarikoa. Bere lanean, Lurra Ilargitik eta Eguzkitik zatitzen dituen distantziak kalkulatu zituen eta gainera, eguzki-sistemaren eredu heliozentriko bat proposatu zuen, izenak dioen bezala, eredu honetan aipatzen zuen Eguzkia unibertsoaren erdian zegoela eta gainerako astroek honen inguruan orbitatzen zutela (Lurra barne).[4][5] Proposatu zuen eredua, gaurko jakintzekin ikusita, okerra da, baina garai hartan proposatu ziren eredu zuzenetariko bat da, hala eta guztiz ere, ez zen onartua izan, Lurretik ikusita astroekiko dugun hautemateak kontrakoa adierazten duelako. Eredu heliozentriko hau Arkimedesen (K.a. 287-212) hainbat lanetan jasoa dago. Beranduago aipatuko dugun moduan, Nikolas Koperniko poloniar astronomoak, berak proposatu zuen teoria heliozentrikoa Samosko Aristarkorenean oinarrituta burutu zuela esan zuen.[6]

Eudoxo Knidokoa (K.a. 390-337) izan zen eredu geozentrikoaren asmatzailea, handik urte batzuetara ordea, Aristotelesek eta bere eskolak babestu egin zuten.[7][8] Eredu honek ez zituen fenomeno batzuk azaltzen, adibidez, astro batzuek duten mugimendu ezberdina behatzen den astroarekin alderatzen denean. Izar hauek dirudienez, beti, denak batera alde berdinera mugitzen dira, abiadura angeluar berdinarekin, horregatik, beraien posizioa berdin mantentzen da ondokoei dagokienez. Aipatutako arrazoiarengatik «izar finko» bezala ezagutu izan dira beti. Hala ere, hainbat astro beste astroak baino motelago mugitzen dira (mugimendu zuzena). Ondo behatzen hasten bagara, konturatu gaitezke aipatutako astroak egunero gero eta atzeratuago daudela, kasu batzuetan, egun batetik bestera izar mugikor hauek moteltzen jarraitu beharrean, abiadura azkartzen joaten dira, izar «finkoekiko» (mugimendu atzerakoia), baina azkenean, berriz ere azkartzen doazen izar mugikor hauek, moteltzen joaten dira, izar «finkoekin» batera, abiadura berdinean bidaiatzeko zeruan zehar, betiere, eguneroko atzerapen txiki batekin (mugimendu zuzena). Izar mugikor hauei beste izen bat jarri zitzaien «finkoekin» desberdintzeko, zehazki, izar-planeta (izar uxo edo errebelatuak) izena.

Ptolomeotar sistema.

Sistema geozentrikoa esandako behaketekin bat etor zedin, Ptolomeo irtenbide bat bilatzen saiatu zen.[9]

Ptolomeoren sistema eta geozentrismoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ptolomeoren epizikloak.

Ptolomeoren sisteman Lurra unibertsoaren erdian dago eta Ilargia, Eguzkia, planetak eta izarrak kristalezko esfera finko batean biraka dabiltza. Planeten mugimendu ezberdina azaltzeko sistema berezi bat sortu zuen. Sistema honen arabera, Lurra ez dago unibertsoaren erdian zehazki, eta planetak epiziklo baten inguruan biratzen dabiltza.[10][11][12]

Epizikloak Apolonio Pergakoaren (K.a. 262-190) ideia izan ziren eta Hiparko Nizeakoak (K.a. 190-120) hasierako ideia hobetu zuen.[13] Planetak beraien epizikloaren inguruan biraka dabiltzanez, eta honen erdigunea aldi berean bere deferentearen esferaren gainean mugitzen ari denez, bi mugimenduak konbinatuz, planeta izar ''finkoen'' (eguneroko atzerapen txikiarekin, betiere) alde berdinera mugitzea lortzen da, eta beraz, lehen aipatu dugun mugimendu atzerakoia azaltzea ere lor daiteke (ikusi eskuineko irudia). Ptolomeoren eskema, bere epiziklo konplexuekin eta deferenteekin, mendetan zehar onartua izan zen, arrazoi askorengatik. Arrazoi nagusia, gizakia espezie pribilegiodun eta gorena bezala har daitekeela ahalbidetzen duela da, bera unibertsoaren erdigunean dagoela adierazten duelako eskema honek.

Eguzki-sistema edo Lurraren orbitetaz gain, beste hainbat gai azaltzen saiatu zen gizakia, hala nola, nolakoa zen Lurraren osaera, Lurraren tamaina, lehenengo izarren bilduma osatu, izarren itxurazko distiraren arabera magnitudeen sailkapen bat osatu eta Saros zikloa sortu, eguzki-eklipse eta ilargi-eklipseak iragartzeko, besteak beste.[14]

Hego Koreako Cheomseongdae astronomia-behatokia (VII. mendekoa) 

Kultura zaharretako arkeoastronomiari buruzko artikuluak:

Erdi Aroko astronomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erdi Aroan astronomiak ere, beste zientzia eta arteek bezala, geldialdi bat jasan zuen. Aro luze honetan, Elizaren babesa zuen ptolomeotar sistema geozentrista indarrean egon zen, batezere, Elizaren sinismenekin bat zetorrelako, hau da, gizakia eta jainkoa denaren erdigunea zirela adierazten zuelako.[15] San Agustin izan zen garai klasikoetan sortu zituen ideiak hobetsi edo Elizaren barnean sartu zituenak, honen ideiekin bat zetozen edo ez ikusiz.[16]

XV. mendean Alfontso X.a Gaztelakoak (1221-1284) eraikitzea agindu zuen Toledoko itzultzaileen eskolak, astronomiarekiko interesa berpizten lagundu zuen, antzinako astronomiari buruzko testuak itzultzen hasi baitziren.[17]

Johannes Müller Regiomontanok (1436-1476) bezala, hainbat pertsona behaketak egiten hasi ziren eta garai hartan zeuden teoriak eztabaidatzen. Nikolas Kusakoak (1401-1464) 1464ean unibertsoa multzo finito bat ez zela esan zuen, garai horretako teoriak zapuzten hasi zirela ondoen erakusten duen zeinuetako bat da.[18] 

Mendebaldeko Europan astronomiarentzako garai ilunak ziren bitartean, Arabian, ikerketa eta behaketekin jarraitu zuten, hainbat lan garrantzitsu egin zituzten, beranduago mendebaldeko Europan eragina izango zutenak.[19] Adibidez, Almagesto itzuli zuten eta hainbat izarreri izenak eta sailkapenak ezarri zizkieten. Eduki zituzten astronomo nagusiak dituzue jarraian: Al-Batani (858-929), Al Sufi (903-986) eta Al-Farghani (805-880), azken honek eguzki-sistemari buruzko ikerketa garrantzitsuak egin zituen.[20] XV. mendean jakintza hauek Erdialdeko Europara iristen dira, Ekialdeko Europan dauden zibilizazio turkiarren konkisten bidez.

Astronomia modernoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Astronomia modernoa Erdi Aroa amaitu eta berpizkundea hasi zenean sortzen da. Astronomia berri honi esker, mundu klasikoan sortu ziren ideia eta ikuspuntu asko aldatu ziren. Astronomia garaikidean edo XX. mendekoan zientzia honen garapena are gehiago bizkortu zen, fisikan egin ziren aurrerapen ikaragarrien ondorioz.

Berpizkundea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kopernikoren sistemaren irudia. De revolutionibus orbium coelestium obratik jasoa. 

XV. mendean zehar, merkataritza gero eta indar gehiago hartzen ari da mediterraneoko nazioetan, honek ekialdera eta mendebaldera merkatal-bideak bilatzea eragiten du, besteak beste, Amerikaren aurkikuntza mugimendu berri hauei esker egin zen. Nabigaziorako zegoen behar honek orientaziorako tresnak asmatzera behartu zituen zientzialariak, horregatik, geografia, astronomia, kartografia, meteorologia eta teknologia (neurketak egiteko tresna berriak sortzeko, adibidez, erlojuak edo konpasak) bezalako arloetan ikerketa sakonak egin ziren.[21]

Nikolas Koperniko (1473-1543) ideia heliozentrikoen alde jarri zen, bere ustetan, Eguzkia unibertsoaren erdian zegoen, geldirik, eta planeta zein gainerako astroak beraren inguruan biraka zebiltzan «mugimendu perfektuarekin», hau da, biribil perfektuak eginez.[22] Aipatzekoa da, Koperniko Al-Shatir arabiar matematikariaren kalkuluetan oinarritu zela bere eredua sortzeko, izan ere, bi zientzialarien ereduak alderatzen baditugu, ia berdinak direla ikusiko dugu, soilik desberdintasun batekin: arabiarraren ereduak Lurra unibertsoaren erdian kokatzen zuen bitartean, poloniarrarenak Eguzkiaren inguruan biraka kokatzen zuen.[23] Kopernikoren sistema honek ordea, Ptolomeorenaren arazo berdinak edo gehiago zituen, besteak beste, bere teoriak ez zuelako azaltzen planeten mugimendu atzerakoia eta aurreikuspen astronomikoetan huts egiten zuelako. Hau konpontzen saiatzeko, Kopernikok ere epizikloak ipini zituen, arazoak azaldu ahal izateko.[24]

Tycho Brahe (1546-1601), bizitza lasaia zuen gizona izan zen, hainbat behaketa egin zituen eta bere garairako oso aurreratuak ziren neurketa astronomikoak egin zituen.[25] Gainera, bere behatokia eta tresnak lortzeko ahalmen ekonomikoa izan zuen. Hala ere, Braheren neurketek ez zuten erabilera handirik izan Johannes Keplerrek (1571-1630) erabili zituen arte. Kepler urte askotan zehar lanean ibili zen Kopernikoren sistemak zituen akatsak konpontzen saiatzen, Platonen solido perfektuetan oinarrituta zeuden mugimendu planetarioen ereduak erabili zituen horretarako. Brahe hil ondoren, zituen datu guztiak baliatuz, azkenean orbita planetarioak ulertu ahal izan zituen, eklipseekin probak eginez eta ez Platonen solido perfektuetan oinarrituta zeuden ereduak erabiliz. Orbita planetarioak ulertu zituenez, planeten mugimenduaren legeak idatzi ahal izan zituen:[26]

«
  1. Planeta guztiak Eguzkiaren inguruan higitzen dira, orbita eliptikoak eginez. Eguzkia elipsearen bi fokuetako batean dago.
  2. Planetatik Eguzkira doan irudizko lerroak azalera berdina estaltzen du denbora-tarte berdinean.
  3. Planetak orbita osatzeko behar duen periodoaren karratua, Eguzkirako batez besteko distantziaren kuboarekiko proportzionala da. Azken hau 1619an argitaratu zen mundu osoan.
»

—Johannes Kepler


Teoria heliozentrikoaren defendatzaile handienetariko bat Galileo Galilei izan zen (1564-1642). Hans Lippershey holandarraren asmakizuna oinarri gisa hartuta, teleskopio bat sortu zuen eta lehenengoa izan zen aipatutako asmakizuna astroak behatzeko erabiltzen, besteak beste, Ilargiko kraterrak, Jupiterren sateliteak, eguzki-orbanak eta Artizarreko faseak aurkitu zituen.[27] Berak egindako aurkikuntzak, soilik Kopernikoren ereduarekin bateratu zitezkeen.

Galileok egin zituen lanak ez zitzaizkion inondik inora Eliza Katolikoari gustatu, erakunde honek, Kopernikoren de Revolutions liburua debekatua zuen jada lehenagotik. Galileok hainbat presio jasan zituen Elizatik, bere obretan moderazioa eskatuz, hala eta guztiz ere, Galileok, bi sistema nagusien arteko elkarrizketa liburua argitaratu zuen. Liburu honen bidez Eliza lotsagarri utzi zuen, eta beraz, elizak epaitu egin zuen eta behartu bere sinismenak okerrak zirela aitortzera.[28] Gainera, bere etxean atxilo mantendu zuten, denbora batez.[27] 88 urterekin hil zen aita santuaren bedeinkapenarekin. 1992 urteko urrian Joan Paulo II aita santuak barkamena eskatu zuen mundu guztiaren aurrean bere Elizak egin zuen bidegabekeria honengatik.[29]

Lehen astronomo modernoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Isaac Newton (1643-1727).

Aurrerapen tekniko, optiko eta matematika zein fisikako teoria berriei esker, astronomiari eta orokorrean zientziako arlo guztiei bultzada handia eman zitzaien. Milaka argizagi berri aurkitu eta izendatu ziren. XVII. mendean, hainbat astronomo handiei esker, iraultza bat gertatzen da: astronomia modernoaren sorrera. Johannes Hevelius (Ilargia zein kometak behatu zituen), Christian Huygens (Saturnoren eraztunak eta Titan satelitea), Giovanni Domenico Cassini (Saturnoko sateliteak), Ole Rømer (1676an Jupiterren eklipseak behatuz argiaren abiadura zenbatekoa zen jakin zuen) eta John Flamsteed (Greenwicheko behatokiaren sortzeilea, 1675ean) astronomoak jar ditzakegu iraultza horren adibidetzat.

Garai hauetan Isaac Newtonek bere hiru legeak atera zituen, garai zaharretako argizagien mugimenduaren inguruko sineskeriei amaiera emanez. Jarraian hiru legeak:[Oh 1]

«
  1. Berarengan eragiten duen indarrik ez badago, partikula oro abiadura konstantez higituko da erreferentzia sistema inertzialekiko.
  2. Objektu baten momentu linealaren aldakuntza, gorputz horretan eragiten duten indarren erresultantearen proportzionala da, eta aldakuntza horrek indar erresultantearen noranzkoa izango du.
  3. Indar guztiak binaka gertatzen dira, eta bi indar hauek magnitude berdinekoak dira, baina aurkako noranzkoa dute.
 »

—Isaac Newton

Newtonek sagar baten erorketa behatu zuenean grabitazioa ulertu zuela dioen elezahar bat dago, gaur egun badakigu hau ez zela horrela izan, edo hori dirudi behintzat.[30] Hala eta guztiz ere, grabitatearen indarra ulertzeko baliagarria da: sagar bat erortzea eragiten duen grabitazio berdinak Ilargia Lurraren inguruan biraka mantentzen du, berari esker ez balitz, Ilargiak ez zen Lurraren inguruan orbitatzen mantenduko. Grabitazio unibertsalaren legeak hurrena dio:

«

Bi partikula materialek elkar erakarri egiten dute, bere masen biderkaduraren zuzenki proportzionala eta beren arteko distantziaren karratuaren alderantziz proportzionala den indar baten bidez.

»

—Isaac Newton


Newtonek beste hainbat lan egin zituen astronomiaren arloan, hala nola, garai hartako teleskopioen diseinua aldatu zuen newtonen islagailu deritzon modelo bat ezarriz; Philosophiae naturalis principia mathematica liburua ere idatzi zuen, eguzki-sistemaren dinamika azaltzen da bertan, bere legeak munduarekin partekatzeko ere erabili zuen aipatutako liburua.[31]

Newtonen teoriak denbora behar izan zuen Europan ezartzeko. Descartesek zurrunbiloen teoria babesten zuen, bestalde, Christiaan Huygens, Gottfried Wilhelm Leibniz eta Jacques Cassinik Newtonen teoriaren zati batzuk onartu zituzten arren, onartu ez zituzten zatiak beraien usteekin bete zituzten. Voltairek 1738an mareen inguruan egin zuen esperimentu bat argitaratu zuen.[32]

Azkenean 1748an, Frantziako Zientzien Akademiak Jupiter eta Saturnoko perturbazioak azaltzeko gai zenari sari bat eskainiko ziola esan zuen, hala, Euler, Joseph-Louis Lagrange eta Laplacek azaldu zituzten perturbazioak, eguzki-sistemaren oinarriak ezarriz.

Unibertsoari buruzko teoria berriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

W. Herschelen ustetan Esne Bideak zuen forma ikus dezakegu irudi honetan, izarrak zenbatuz irudikatu zuen modu honetan gure galaxia.

Zerura egiten ziren behaketak geroz eta hobeagoak eta xehetasun gehiago erakusten zituztenak ziren, honek planeta, kometa edo izar finkoez gain, argizagi mota berriak aurkitzea ahalbidetu zuen.

Astronomoak behatzen hasi ziren objektu berriek argizko adabaki edo petatxu baten itxura zuten, horregatik, nebulosa izan jarri zitzaien. Friedrich Wilhelm Herschel (1738-1822) alemaniarra izan zen objektu mota berri hauek behatzen lehenengoetarikoa, lanbidez musikaria zen arren, izarren aldeko hautua egin zuen.[33] Bere arreba Caroline Herschelek (1750-1848) berarekin batera lan egin zuen, besteak beste, galaxiaren mapa bat egiten lagundu zion, izar kantitate handi bat behatu baitzituzten. Herschellek beste hainbat aurkikuntza garrantzitsu ere egin zituen, adibidez, Urano aurkitu zuen, Titania eta Oberon bere ilargiekin batera, Saturnoren Entzelado eta Mimas sateliteak aurkitu zituela ere ezin dugu ahaztu.[34]

XVIII. mendean zehar, astronomiaren helburu nagusienetako bat unibertsoaren neurriak kalkulatzea izan zen. Neurketarako erabili zen sistema izar-paralaxia izan zen, sistema honek izar baten mugimendua neurtzen du, bi puntu ezberdinetatik behatzean bere izar bizilagunei dagokionez. Friedrich Besselek (1784-1846) egin zuen sistema honen bidez lehen neurketa.[35] 1838an Zisne konstelazioko 61ak 11 argi-urteko distantzia zuela jakitea lortu zuen.[36] Beranduago, Alfa Centaurik 4,3 argi-urteko distantzia zuela ere jakin zuen.[36]

Astronomia XX. mendean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XIX. mendean astronomia modernoak ekarri zuen iraultzaren ondoren, hainbat auzi berri ireki ziren astronomiaren alorrean, beste zientzia guztietan bezala. Gure planetak eta eguzki-sistemak unibertsoarekiko zuen kokapena aztertzen hasi ziren astronomoak, gure galaxia al zen unibertso osoko bakarra? Edwin Hubblek eman zion erantzuna galdera horri. Unibertsoaren sorreraren teoria berriek hau hedatzen ari zela adierazten zutenez, zientzia honek inoiz baino ate gehiago zituen irekita.

Izar aldakorrak eta galaxiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Edwin Hubble (1889-1953) astronomo estatubatuarra.

XX. mendearen hasieran teoria nagusia heliozentrikoa zen. Teoria honen arabera, Eguzkia unibertsoaren erdigunean dago eta gainerako objektu guztiek bere inguruan biratzen dute: planetak, izarrak, asteroideak, kometak eta baita ere XVIII zein XIX. mendean aurkitu ziren espazio sakoneko objektu guztiak ere (nebulosak zein nebulosa kiribilak).

Izar aldakorren (periodikoki distira aldatzen duten izarrak) aurkikuntzak eta egin ziren ikerketek, Harlow Shapley (1885-1972) izan zen ikerketak egiten hasi zen lehenengoetakoa, izar aldakor mota berri bat aurkitzea eragin zuen. Horretaz gain, Eguzkia eta Esne Bidearen erdigunearen artean dagoen distantzia kalkulatu zuen.[37] Mota berri honetako izarrek zuten berezitasuna zen, distiran zituzten aldaketak distira intrintsekoarekin lotura zutela. Mota honetako lehen izarrak zefeoren konstelazioan aurkitu zenez, Zefeida izena jarri zitzaien. Argizagi baten distira jakinda, behatzailearengandik dagoen distantzia kalkulatzea erraza da, alderantzizko koadroa baino ez da aplikatu behar. Shapleyk kumulu globularrei (galaxiaren erdigunea orbitatzen dauden milioika izarrek osatzen dituzten kumulu trinko eta biribilak) egin zizkien behaketei esker, konturatu zen hauek Eguzkitik galaxiaren erdigunetik baino urrunago zeudela eta beraz, eguzki-sistema galaxiaren eta unibertsoaren periferian kokatzen dela ondorioztatu zuen.

Mende hasieran Kanten uharte-unibertsoen teoriak oraindik ere indarra zuen, teoria honek nebulosa kiribilak Esne Bidearekin loturarik ez zuten uharte-unibertsoak zirela babesten zuen, Herschel zen teoria honen babesle sutsuenetako bat baina ez zuen froga indartsurik defendatzeko. Wilson mendiko behatokitik Edwin Hubblek (1889-1953) eginiko behaketek ekarriko zituzten falta ziren frogak.[38]

Hubblek, 1924ko otsailaren 19an Shapleyri, bere ideien aurka azaltzen zen eta galaxia bakar bat zegoela zioen teoria babesten zuen, gutun bat idatzi zion: «Seguruenik interesatuko zaizu Andromedaren nebulosan zefeida aldakor bat aurkitu dudala jakitea». Modu honen bitartez mundu guztiarekin partekatu zen nebulosa kiribilak ez zirela Esne Bidearen barnean zeuden gasezko kumulu hutsak, baizik eta galaxia erabat independenteak edo Kantek esan zuen bezala «uharte-unibertsoak».[39]

Unibertsoaren hedatzea eta sorrera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Unibertsoaren hedapena.

Garai hauetan zehar, Albert Einsteinek bere Erlatibitate orokorraren teoria proposatu zuen, teoria hau irakurriz uler dezakegu unibertsoa zabaldu egiten dela eta beraz, ez dela estatikoa.[40] Esan beharra dago, Einsteinek kosmologiko deritzon konstante bat erantsi ziola unibertsoaren handitze edo zabalkundea «gelditzeko» eta batez ere garai haietako jakintzetara moldatzeko.[41] Hubbleren aurkikuntzek nebulosa kiribilak ikertzera animatu zituen zientzialariak, hala, Vesto Slipher gaztea, garai haietan Lowell behatokian ari zen lanean Percival Lowellen agindupean, hainbat ikerketa gauzatzen aritu zen. Ikerketa haiek egiten ari zela nebulosa kiribilek beraien espektroetan gorrizko lerradura bat zutela aurkitu zuen, begiralearengandik urruntzen ari den objektu batek berak igorritako longitude-uhinak luzatzen ditu, espektroetan ageri zen lerradura gorria sortuz.[42] Hala eta guztiz ere, Slipherrek ez zuen bere aurkikuntzaren zergatia aurkitu. Beste ikerketa batean, Hubblek 25 galaxien distantziak neurtzean, beraien distantziaren eta lerradura mailaren artean, beste hitzetan esanda, urruntzen ziren abiaduraren artean lotura bat aurkitu zuen.

Hubble, Slipher eta Einsteinen aurkikuntzak zein ikerketak batu zituen gizona Georges Lemaitre (1894-1966) matematikaria izan zen. Gizon honek 1927an, lerradura gorriaren eta unibertsoaren zabalkuntzaren arteko lotura garatzen zuen artikulu bat argitaratu zuen. Bere artikuluak komunitate zientifikoan oihartzuna lortu zuenean, hauek ondorioztatu zuten unibertsoa zabaltzen ari bazen garai batean argizko puntu batean batuta egon zela. Hasierako puntu horri «jatorrizko atomo» deitu zitzaion eta bere zabalkundeari «zarata handia».[43] Fred Hoyle (1915-2001) astronomoak (teoria honen aurka zegoen) «Big Bang» deitu zion mespretxuz, baina gaur egun horrela deitzen zaio unibertsoaren sorreraren inguruan onartuena dagoen teoriari.

Unibertsoa noranzko guztietan zabaltzen ari dela kontuan hartuta, bi aukera ezagutzen ditugu: zabalkunde hau konstantea izaten jarraitzea, hala uneren batean gelditzea. Zer gertatuko den jakiteko, alde batetik, unibertsoak duen guztizko materia jakin beharko genuke (oraindik datu hau ezezaguna da) eta bestetik, hauen arteko grabitate-indarra nahikoa izango den materia uzkurtzeko. Aipatzekoa da, azkeneko urteetan unibertsoaren zabalkundea azeleratzen dabilela frogatu dela.[44][45] Zehazki, megaparsec-ko 71,9±2,7 kilometro segundoko abiaduran hedatzen dabil, azkeneko ikerketen arabera.[46] Azkeneko datu hauek ikerketa sakon batean dihardute, bertan egon daitekeelako unibertsoaren etorkizuna jakiteko giltza.

Astronomia XXI. mendean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Laniakea superkumulua. Gaur egun ezagutzen den unibertsoko egiturarik handienetako da, gu bere baitan gaude eta mapa honetan hori kolorez ageri da.

Gaur egun jakina da milaka milioika izarrez osaturik dagoen eta Esne Bidea deitzen zaion galaxia kiribil lerrodun baten periferiako eguzki-sistema bateko, bertan bere bizitzaren herenean dagoen Eguzkia deitzen zaion izarra nagusi den, planeta txiki batean bizi garela. Galaxia honek bere erdigunean zulo beltz super masibo bat duela ere badakigu, gainerako galaxien antzera.[47] Galaxien superkumulu bateko ''Talde Lokal'' deritzon galaxia talde baten barnean kokatzen da gure galaxia. Unibertsoa Esne Bidea bezalako milaka milioika galaxiez osaturik dago eta bere adinari dagokionez, 14 000 milioi urte baino apur bat gutxiago ditu du eta gelditu gabe hedatzen dihardu.[48]

Aurrerapen zientifiko eta tekniko berriek, hala nola, espazioan zein lurrean ditugun teleskopio indartsuek, eguzki-sistemaren kanpoaldera hurbildu diren zundek, beste munduen lurrazalean dauden robotek, ... astronomiari milaka ate ireki dizkiote.

Kosmologia eta unibertsoaren hedapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Egun ditugun unibertsoari buruzko jakintza gehienak XX. mendean eta bereziki, amaieran lortu ziren. Argazkigintzaren erabileraren laguntzaz, objektu ahulagoak aurkitu ziren. Gure eguzkia 400.000 milioi izar baino gehiagoz osaturiko galaxia baten parte zela aurkitu zen. Beste galaxia batzuen existentzia, eztabaida handiaren gaietako bat, Edwin Hubble-k ebatzi zuen, Andromeda nebulosa galaxia desberdin bat bezala identifikatu zuenak, eta beste hainbat distantzia handira eta atzera eginez, gure galaxiatik urrunduz.[39]

Kosmologia fisikoak, astronomian intersekzio handia duen diziplina, XX. mendean aurrerapen handiak egin zituen, Big Bang-aren eredua astronomia eta fisikarengandik hornitutako ebidentziek bermatua, galaxia gorrienganako desplazamendu, mikrouhinen hondoko erradiazio kosmikoa, Hubbler-en legea eta elementu kosmikoen ugaritasuna bezalakoak.

Bizi estralurtarraren bilaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Voyager zunden urrezko diskoen azala. Bertan, gure planetako zenbait hots eta informazio dago, egunen batean beste zibilizazio batek atzematen badu, gure berri izan dezan.

XX. mendearen amaieran jarri zen martxan bizi estralurtarra bilatzeko SETI programa ospetsua. Programa honen helburuetako bat bizi adimentsua bilatzea da, Lur planetatik kanpo. Gaur arte mota horretako biziaren frogarik lortu ez den arren, unibertsoaren tamaina ikaragarriak zientzialari gehienak ados jarri eta bizi estralurtarrak existitu behar duela uste dute. Bilaketa horren oinarrietako bat Drakeren ekuazioa da, gure galaxian bertan egon daitezkeen zibilizazio estralurtarren kopurua kalkulatzeko gai dena. Baikorregia izateagatik hainbat kritika jaso izanagatik ere, berriki egin diren kalkulu nahiko ezkorrek diote gure galaxian, une honetan, ehun bat zibilizazio egon beharko luketela.[49]

Hainbeste zibilizazio adimentsu egon badaitezke gure galaxian bertan, zergatik ez dute oraindik gurekin kontaktatu edo zergatik ez ditugu gaur arte beraien arrastoak ikusi? Enrico Fermi fisikari ospetsuak egin zuen galdera hori oso zabalduta dago gaur egun, Fermiren paradoxa izenaren bidez.[50] Paradoxa erantzuteko milaka saiakera egin dira eta milaka teoria daude horren inguruan, hala ere, gaur arte ez du inork erantzuna frogatzerik izan. Erantzunetako bat hurrena da :guk gaur egun dugun teknologia auto-suntsigarriak eragin zuela zibilizazio gehienen desagertzea.[51][52] Hala ere, beste zenbait zientzialarien ustez, zibilizazio estralurtarrak ez aurkitzearen arrazoia unibertsoaren tamaina ikaragarria da. Hauen esanetan, gure lehen erradio-seinalea duela ehun urte baino gutxiago irten zen Lur planetatik, beraz, oraindik ehun argi-urte baino ez ditu egin, oso distantzia txikia.[53]

Hala eta guztiz ere, bizi estralurtarra zientzialariek lehenetsitako gai bat da. Espazio agentziek hainbat zentro eta irrati-teleskopio jarri dituzte munduan zehar ikerketa hauek sustatzeko, adibidez, Areciboko irrati-teleskopioa, Very Large Array eta Txileko ALMA espazio-behatokia.[54] Aipatutako guztiek espazioa ikertzeko balio duten arren, bizi estralurtarra aurkitzeko ere erabiliak izan dira eta dira. Zenbait zunda ere bidaliak izan dira urrezko diskoekin, egunen batean, zibilizazio batek aurkituz gero, gure existentziaz jabetu dadin. Horren adibide ditugu Voyager 1 eta Voyager 2 zundak.[55] Urrezko disko hauek, besteak beste, gure planetako ingurumenaren hotsak eta unibertsoan dugun kokapena dute grabatuta, beste zibilizazio batek deskodetu dezan.[56]

Irrati-teleskopio hauek jaso dituzten zenbait uhin estralurtar zibilizazio batenak diren eztabaidatu izan dira, beraien ezohiko intentsitateagatik. Kasurik ezagunena WOW seinalearena dugu, 1977an Big Ear (belarri handia) irrati-teleskopioaren bidez atzeman zena, intentsitate handikoa eta gari horretan inolako azalpen sendorik jaso ez zuena.[57] Hori dela eta, zientzialari batzuk eta gizarteko zenbait sektorek estralurtarren mezutzat hartu zuen, 2017an ustezko azalpen egoki bat jaso zuen arte. Azalpen honen arabera, seinale sendoa 266P/Christensen kometak sortu zuen, Lurretik hurbil igaro zenean, atzeman zen urteko abuztuan.[57] Aipatutako azalpena ordea, zientzialarien artean oso eztabaidatua izan da, zenbait akats dituelako. Azalpenaren kontra dagoen zientzialarietako bat Chris Lintott da, bere esanetan, irrati-teleskopioaren detektagailu bakarrak jaso zuenez seinalea (laburra eta intentsitate handikoa), ezin da kometa bat ingurutik pasa izanarekin azaldu, horrelako argizagi batek igorritako seinalea detektagailu gehiagok jasoko luketelako.[58][59] Horretaz gain, kometek sortzen dituzten seinaleek ez dituzten zenbait ezaugarri ditu WOW seinaleak, azalpenak aintzat hartzen ez dituenak.[58]

Bizi estralurtarra sailkatzeko metodoak ere sortu dira, hauen garapen teknologikoa neurtu eta alderatzeko. Metodo horietatik ezagunena Kardashoven eskala da, Nikolai Kardashev errusiar zientzialariak sortua.[60] Eskala honek, jatorrizko ereduan, hiru zibilizazio mota desberdintzen ditu: I mailakoa, II mailakoa eta III mailakoa. Maila bakoitzak zibilizazioak ekoizten edo menderatzen duen energia kopurua adierazten du, garapenaren zantzu gisa. Lehen mailako zibilizazioak bere planetako energia guztia aprobetxatzeko gaitasuna edukiko luke, bigarren mailakoak eguzki-sistema batekoa eta hirugarren mailakoak galaxia oso batekoa.[61] Teoriari egin zaizkion zabalkuntzetan maila gehiago batu zaizkio, hala nola, IV mailako zibilizazioa.[Oh 2] Carl Saganek gure zibilizazioa eskala horretan kokatzea lortu zuen, XX. mendearen amaieran, haren kalkuluen arabera, gizakia oraindik ez zen I mailako zibilizazio izatera iritsi,[62] baina Michio Kaku fisikariaren esanetan, ehun edo berrehun urte barru iritsiko da.[63]

Eguzki-sistemaren inguruko ikerketak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irudikapen honetan Cassini-Huygens zunda ageri da, Saturnoren eraztunen parean.

XXI. mendean ere eguzki-sisteman bada zer ikertu eta horrek aldaketa ugari ekarri ditu. 2006an Pluton, aurrez planeta gisa kontsideratua, planeta-nano bihurtu zuen Astronomoen Nazioarteko Batasunak (IAU), planeta bat zer den zehazki definitu zuenean.[64] Plutonek ez zituen planeta gisa kontsideratzeko hiru baldintzak betetzen: Eguzkiaren inguruan orbitatu, oreka hidrostatikoa mantendu (ia biribila izan) eta inguruko orbita garbi mantendua izan.[64] Aldaketa horiek Neptunoz haraindiko objektuen inguruan egin ziren ikerketa ugariek ekarri zuten, Kuiper gerrikoan objektu asko aurkitu baitira azkeneko hamarkadetan. Egun jakina da Neptunoz haratago Kuiper gerrikoa dagoela, milaka asteroidez eta planeta nanoz (Pluton barne) osaturiko asteroide-gerriko handia. Bertan mota askotako argizagiak aurki daitezke, hala nola, plutinoak, twotinoak eta cubewanoak. Plutonen antzeko planeta nanoak ditugu bertan: Eris, Haumea, Makemake, Orcus, Quaoar, etab. Hauek guztiak ordea, ez dira Pluton baino handiagoak, tamainari dagokionean.[65]

Entzelado satelitean bizia egon liteke, lurpean eduki dezakeen ozeanoan.

Eguzki-sistemaren kanpoaldea ikertzeko zenbait zunda bidali dira, New Horizons jar dezakegu adibide gisan. Zientzialariak ez dira eguzki-sistemaren barnealdeaz eta gure izarraz ahaztu ordea, beraiek ere zunda ugari jaso baitituzte: Juno (Jupiter aztertzeko),[66] Parker eta SOHO (Eguzkia aztertzeko),[67] Rosetta (67P/Txuriumov-Gerasimenko asteroidea aztertzeko),[68] Cassini-Huygens (Saturno aztertzeko),[69] etab. Zientzialariek 2016an egin ziren zenbait kalkuluen ondoren, helburu argi bat dute eguzki-sistemaren kanpoaldean: planeta berri bat aurkitzea.[70] Sednoideek, bereziki Sednak, dituzten orbita arraroak behatuz, zientzialari askok uste dute Bederatzigarren planeta bat egon behar duela Oorten hodeian, aurrez aipatutako Kuiper gerrikoa baino urrunago.[71]

Gure eguzki-sisteman ikerketa ugari egiten ari dira bizi estralurtarraren inguruan, zenbait satelite zein planeta begiz jota dituzte zientzialariek, gai honi dagokionean. Marte izan da historikoki bizia aurkitzeko hautagairik onena, maila mikroskopikoan bazen ere. Azkeneko urteetan zunda ugari bidali dituzte hara, hala nola, Curiosity, Mars Reconnaissance Orbiter, Mars rover, etab. Denek ere planeta aztertzea, mapeatzea eta ur arrastoak aurkitzea zuten helburu. Lanak bere fruituak eman ditu, izan ere, planetaren hego poloan lurpeko ur-erreserba handi bat aurkitu da, egoera likidoan dagoena.[72] Bi kilometro inguruko sakoneran dagoen laku bat dela jakin dute zientzialariek, gutxi gorabehera, hogei kilometroko zabalera duena.[72]

Marte behatzeaz gain, Jupiterren Europa satelitea zein Saturnoren Entzelado eta Titan sateliteak ere begiz jota dituzte zientzialariek, bizia eduki dezaketelakoan. Jupiterren Europa satelitea hautagai bikaina omen da,[73] bere lurrazalean duen izotzezko geruza lodiaren azpian urezko ozeano bat eduki dezakeelako, Jupiterren grabitazioak eta izotzezko geruzaren presioak eragiten dion beroaren ondorioz.[74] Entzelado ere beste hautagai jator bat da, berak ere ozeano bat eduki lezakeelako lurpean. Baina satelite honek badu beste ezaugarri garrantzitsu bat: karbonoan oinarritutako molekula organiko konplexuak atzeman dituztelako bere lurrazaleko geiserretatik irteten, mota horretako molekulak sintetizatzen dituzten izaki bizidunak egon daitezke beraz.[75]

Planeta-sistemen bilaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

TRAPPIST-1 planeta-sistemako planetak erakusten dituen 2018ko otsaileko irudikapena.

XXI. mendean ehunka planeta-sistema aurkitu dira, hau da, gure eguzki-sistemaz gain, beste eguzki-sistemak daudela frogatutzat jo eta gainera, beraien kopuru ikaragarria aditzera eman da. Egia da aurreko mendean ere gai honen inguruan aurrerapen handiak egin zirela, izan ere, lehen exoplaneta 1992an aurkitu zen.[76] Gaur egun, Kepler sateliteak 2328 exoplaneta aurkitu ditu eta beste 2425 hautagai gisa sailkatuta ditu, hau da, baieztatu gabe.[77] Hauek aurkitzeko metodo asko baliatu ditu, baina horietatik eraginkorrena trantsituak behatzea izan da, izan ere, aurkikuntza gehienak (3009) modu horretan burutu ditu.[77] Planeta-sistemen bilaketak, sarritan, bizi estralurtarraren bilaketarekin zerikusia du, planeta hauetatik eremu-bizigarrian zenbat dauden kalkulatzen baitute zientzialariek.

Azkeneko hamarkadan gertatu den aurkikuntzarik ezagunenetakoa, oraingoz, TRAPPIST-1 izarrarena izan da. Izar honek planeta-sistema deigarri bat du, zazpi planetek osatzen baitute.[78] Guregandik 39 argi-urtera dagoen planeta-sistema honetako planeta guztiek ura egoera likidoan eduki dezakete eta horietako batek, TRAPPIST-1e planetak, burdinazko nukleoa duela frogatu da, garrantzitsua bizia sor dadin.[79] Gainera, eremu-bizigarrian kokatzen da aipatutako planeta.[80] Azkeneko datuen arabera, planeta-sistema horretako hiru planetek, gutxienez, bizia eduki dezakete, maila mikroskopikoan bada ere.[81][82]

Kosmosari irekitako leiho berriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Esne Bidea.

XIX. mendean, zientzialariak begiratu batean ikusezinak ziren argi forma aurkitu zituzten; X izpiak, gamma izpiak erradio uhinak, mikrouhinak, erradiazio ultramorea eta erradiazio infragorria.[83] Honek astronomian eragin handia izan zuen, astronomia infragorriaren arloa, erradioastronomia, X izpien astronomia, eta azkenik, gamma izpien astronomia sortuz. Espektroskopioaren etorrerarekin, beste izarrak gure eguzkiaren antzekoak direla frogatu ahal izan zen, baina tenperatura, masa eta tamaina maila batzuekin. Gure galaxiaren existentzia, Esne Bidea, XX. mendean izar bananduen multzo bat bezalako zela frogatu zen, “kanpoko” galaxien existentziaren batera, eta handik gutxira, unibertsoaren hedapena, gureganako galaxien gehiengoaren atzerapenean ikusia.

Bestalde, azken urteotan espazio agentziak sortzen ari diren zunda eta teleskopio berriei esker, unibertso behagarrian barrena zenbait aurkikuntza garrantzitsu egingo direla uste da. 2021ean jaurtiko duten James Webb espazio-teleskopioa dugu makina berritzaile hauen adibideetako bat, inoizko teleskopiorik garatuena izango baita, Hubble espazio-teleskopioaren ordezkoa.[84][85]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Hiru legeak, jatorrizko idazkeran:.
    ↑ Lex I: Corpus omne perseverare in statu suo quiescendi vel movendi uniformiter in directum, nisi quatenus a viribus impressis cogitur statum illum mutare.
    ↑ Lex II: Mutationem motus proportionalem esse vi motrici impressae, et fieri secundum lineam rectam qua vis illa imprimitur.
    ↑ Lex III: Actioni contrariam semper et æqualem esse reactionem: sive corporum duorum actiones in se mutuo semper esse æquales et in partes contrarias dirigi.
  2. ↑ Kardashoven eskalaren inguruko informazio gehiago bere orrialdean: Kardashoven eskala.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ 1944-, Krupp, E. C. (Edwin C.),. (2003). Echoes of the ancient skies : the astronomy of lost civilizations. Dover Publications ISBN 0486428826..
  2. ↑ (Ingelesez) Nilsson, Martin Persson. (1920). Primitive time-reckoning, a study in the origins and first development of the art of counting time among the primitive and early culture peoples, by Martin P. Nilsson, .... C.W.K. Gleerup (Noiz kontsultatua: 2017-12-19).
  3. ↑ (Ingelesez) Krupp, E. C.. (2003-08-05). Echoes of the Ancient Skies: The Astronomy of Lost Civilizations. Courier Corporation ISBN 9780486428826. (Noiz kontsultatua: 2019-01-01).
  4. ↑ Draper, John William. (2009). History of the Conflict between Religion and Science. Cambridge University Press ISBN 9780511692918. (Noiz kontsultatua: 2019-01-01).
  5. ↑ Arroyo Barrigüete, Jose Luis. (2018). «TRANSHUMANISMO EN LA CIENCIA FICCIÓN: EXÉGESIS DE LA SAGA «FUNDACIÓN» DE ISAAC ASIMOV» Cultura, Lenguaje y Representación (19): 31–44.  doi:10.6035/clr.2018.19.2. (Noiz kontsultatua: 2019-01-01).
  6. ↑ (Ingelesez) Kish, George. (1978). A Source Book in Geography. Harvard University Press ISBN 9780674822702. (Noiz kontsultatua: 2019-01-01).
  7. ↑ [http://www.tayabeixo.org/historia/his_helenica.htm «Historia de la astronom�a»] www.tayabeixo.org (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  8. ↑ «Aristóteles: filosofía y Tierra redonda» www.astromia.com (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  9. ↑ «El sistema geocéntrico de Ptolomeo» www.astromia.com (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  10. ↑ «Eredu geozentrikoa | Infogunea» info.ikasgune.com (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  11. ↑ Campillo Robles, Jose Miguel. Kosmologiaren historia. www.unibertsitatea.net, 2 or..
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «La astronomía precopernicana» Webdianoia.
  13. ↑ (Gaztelaniaz) a.C.Alej, Apolonio de PergaInformación personalNombre en griego antiguoἈπολλώνιος ὁ Περγαῖος Nacimiento262 a C. Perge o PergaFallecimiento190; Apolonio, ríaEducaciónSupervisor doctoralEuclides Información profesionalÁreamatemático y astrónomoConocido porteoría de los epiciclosProblema de. «Apolonio de Perge» www.luna.ovh (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  14. ↑ «Eta eguna gau bilakatu zen... Talesek iragarria? - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  15. ↑ «La ciencia en la Edad Media» historiadelaciencia.idoneos.com (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  16. ↑ Agustin Hiponakoa. 2018-12-09 (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  17. ↑ (Gaztelaniaz) Toledo, Escuela De Traductores De. «Historia de la Escuela de Traductores de Toledo» Escuela de Traductores de Toledo (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  18. ↑ Billabeitia, Jose Antonio. (1982). Fisikaren historia. Udako Euskal Unibertsitatea ISBN 8486967279..
  19. ↑ «Islamiar zientzia, kultur zubi - Elhuyar Aldizkaria» aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  20. ↑ (Ingelesez) «Abul-Abbas Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al Farghani (about 798-865)» Embassy of the Republic of Uzbekistan.
  21. ↑ «La Astronomía en el Renacimiento» www.astromia.com (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  22. ↑ «Unibertsoaren ereduak eta teknologia | Infogunea» info.ikasgune.com (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  23. ↑ «Kopernikoren trikimailuak | Basajaunaren eremuan» www.argia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  24. ↑ (Portugesez) «Copérnico NÃO aboliu e usou epiciclos!!!» Pergunte ao CREF 2014-05-10 (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  25. ↑ «Tycho Brahe - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  26. ↑ Jordi, Carme. «Grabitazioa» Euskal Herriko Unibertsitatea.
  27. ↑ a b «Galileo Galilei» www.ikasbil.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  28. ↑ (Gaztelaniaz) noticias.universia.net.mx. «Murió Galileo Galilei, físico italiano» Noticias Universia México (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  29. ↑ «Galileo» www.euskara.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  30. ↑ (Gaztelaniaz) «Newton y la historia de la manzana (verdadero o falso)» La Ciencia de la Mula Francis 2008-01-31 (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  31. ↑ (Gaztelaniaz) Científicas, SINC Servicio de Información y Noticias. «Principia, la obra de Newton que revolucionó la ciencia / Ilustraciones / Multimedia / SINC» www.agenciasinc.es (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  32. ↑ Bryant, Walter W. (1907): «Astronomiaren historia», 53. orrialdea.
  33. ↑ «Herschel anai-arrebak, musikatik izarretara - Elhuyar Aldizkaria» aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  34. ↑ «William Herschel y la astronomía de las estrellas» www.astromia.com (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  35. ↑ (Ingelesez) Hirshfeld, Alan W.. (2002-05). Parallax: The Race to Measure the Cosmos. Macmillan ISBN 9780805071337. (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  36. ↑ a b «1838. Las primeras medidas de distancias estelares | Ciencia | elmundo.es» www.elmundo.es (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  37. ↑ (Ingelesez) «Harlow Shapley | American astronomer» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  38. ↑ «Hubble, Edwin Powell - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  39. ↑ a b Droides, Dynamic. [https://astrojem.com/nuevos/hubble.html «Biograf�a de Edwin Hubble Universo Astronom�a Astr�nomos»] astrojem.com (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  40. ↑ «Einsteinen 'Erlatibitatearen teoria'k 102 urte bete ditu» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  41. ↑ «ZT Hiztegi Berria» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-04).
  42. ↑ (Ingelesez) «Vesto Slipher | American astronomer» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  43. ↑ (Ingelesez) «Georges Lemaître | Belgian astronomer» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  44. ↑ «Unibertsoaren iluntasunak argitzen - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  45. ↑ (Gaztelaniaz) «Descubre por qué el Universo se expande aceleradamente» El Universal 2017-05-16 (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  46. ↑ (Gaztelaniaz) «HE1104-1805» www.nationalgeographic.com.es 2017-01-26 (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  47. ↑ idatzia, Zientzia Kaiera-k; 11Api2018; Comentarios1. (2018-04-11). «Galaxiaren erdialdean milaka zulo beltz daudela kalkulatu dute» Zientzia Kaiera (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  48. ↑ (Ingelesez) BBC. (2018-04-01). «¿Cómo medimos la edad del Universo?» BBC News Mundo (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  49. ↑ Forgan, D.H.. (2009-01-23). «A numerical testbed for hypotheses of extraterrestrial life and intelligence» International Journal of Astrobiology 8 (02): 121.  doi:10.1017/s1473550408004321. ISSN 1473-5504. (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  50. ↑ «Paradoja de Fermi ¿dónde están los extraterrestres?» www.astromia.com (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  51. ↑ «Existential Risks: Analyzing Human Extinction Scenarios» nickbostrom.com (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  52. ↑ (Ingelesez) Frank, Adam. (2015-01-17). «Opinion | Is a Climate Disaster Inevitable?» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  53. ↑ (Gaztelaniaz) BBC, Alex Hudson. «¿Por qué no hemos encontrado extraterrestres?» BBC News Mundo (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  54. ↑ (Ingelesez) Redacción. (2018-11-16). «¿Qué decía el primer mensaje de radio lanzado al espacio?» BBC News Mundo (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  55. ↑ «Mugarik gabeko bidaiariak - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  56. ↑ (Ingelesez) «Voyager - The Golden Record» voyager.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  57. ↑ a b Galarraga, Ana. «Estralurtarrak eta gorila-efektua» Berria.
  58. ↑ a b (Gaztelaniaz) www.microsiervos.com/archivo/general/acerca-de-microsiervos.html. «No, no parece nada probable que señal Wow! la haya causado un cometa» Microsiervos (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  59. ↑ CdeCiencia. La señal WOW vuelve a ser un misterio. (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  60. ↑ Kardashev, N. S.. (1964-10-01). «Transmission of Information by Extraterrestrial Civilizations.» Soviet Astronomy 8: 217. ISSN 0038-5301. (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  61. ↑ «1985IAUS..112..497K Page 497» articles.adsabs.harvard.edu (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  62. ↑ (Gaztelaniaz) «La escala Kardashov. El nivel de desarrollo tecnológico de las civilizaciones» Meteorología en Red 2017-07-29 (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  63. ↑ The Physics of Interstellar Travel : Official Website of Dr. Michio Kaku. (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  64. ↑ a b «Plutonek planeta izateari utzi dio - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  65. ↑ (Ingelesez) Fessenden, Marissa. «New Horizons Probe Reveals That Pluto is Bigger Than Expected» Smithsonian (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  66. ↑ «Jupiterren orbitan da Juno zunda - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  67. ↑ «Zerura begira: Pertseidak eta Eguzkira bidean den Parker zunda» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  68. ↑ «67 P kometaren azalean da Rosetta zunda - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  69. ↑ «Cassini 1997-2017 - Elhuyar Aldizkaria» aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  70. ↑ (Gaztelaniaz) «Se estrecha el cerco en torno al Planeta Nueve» MuyInteresante.es (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  71. ↑ «Bederatzigarren planeta baten zantzuak aurkitu dituzte Eguzki Sisteman» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  72. ↑ a b Alberdi, Iosu. «Ur likidoa aurkitu dute Marten, izotz geruzen azpian» Berria (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  73. ↑ «Baliteke Europak, Jupiterren ilargi batek, bizitzarako elementuak izatea» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  74. ↑ «Evidence for an Ocean | About Europa» NASA's Europa Clipper (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  75. ↑ «Bizitzarako oinarrizko baldintzak betetzen ditu Entzeladok, azken aurkikuntzen arabera» Berria (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  76. ↑ (Gaztelaniaz) Cagliani, Martin. «¿Cuántos planetas extrasolares existen?» www.vix.com.
  77. ↑ a b (Ingelesez) «Exoplanet and Candidate Statistics» exoplanetarchive.ipac.caltech.edu.
  78. ↑ «TRAPPIST-1 exoplanetak eguzki-sistemako planeten antzekoak direla baieztatu dute - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  79. ↑ (Ingelesez) Suissa, Gabrielle. «TRAPPIST-1e HAS A LARGE IRON CORE» www.arxiv.org.
  80. ↑ Press, Europa. (2018-05-04). «TRAPPIST 1e se destaca como mundo habitable: tiene núcleo de hierro» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  81. ↑ Berria.eus. «Lurraren neurriko zazpi planetako sistema aurkitu dute» Berria (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  82. ↑ Gallego, Juanma. «Bizia izan dezaketen hiru mundu berri» Berria (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  83. ↑ (Gaztelaniaz) Sicilia, Alberto. «Breve historia del espectro» Astrocantabria.
  84. ↑ «Meet the Team Webb/NASA» www.jwst.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).
  85. ↑ «About Webb/NASA» jwst.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-01-05).

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Astronomia
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Astronomiaren_historia&oldid=8672643"(e)tik eskuratuta