Afrika Erdiko Errepublika: berrikuspenen arteko aldeak
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
|||
31. lerroa: | 31. lerroa: | ||
| subiranotasunaren_gertaerak = - Aldarrikatua |
| subiranotasunaren_gertaerak = - Aldarrikatua |
||
| subiranotasun_urtea = [[Frantzia]]tik<br />[[1960]] |
| subiranotasun_urtea = [[Frantzia]]tik<br />[[1960]] |
||
| txanpona = [[CFA |
| txanpona = [[CFA libera|CFA frankoa]] |
||
| txanpon_kodea = XAF |
| txanpon_kodea = XAF |
||
| ordu_eremua = UTC |
| ordu_eremua = UTC |
||
41. lerroa: | 41. lerroa: | ||
| oharrak = |
| oharrak = |
||
}} |
}} |
||
'''Afrika Erdiko Errepublika'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ([[sango]]z: ''Ködörösêse'' ''tî Bêafrîka''; [[frantses]]ez: ''République centrafricaine'', {{IPA|ʁepyblik sɑ̃tʁafʁikɛn|pron}} ahoskatua, edo ''Centrafrique'' {{IPA|sɑ̃tʀafʀik}} ahoskatua), izenak berak dioenez, [[Afrika]]ren erdialdean dagoen estatua da, eta, hortaz, [[itsasgabe]] |
'''Afrika Erdiko Errepublika'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ([[sango]]z: ''Ködörösêse'' ''tî Bêafrîka''; [[frantses]]ez: ''République centrafricaine'', {{IPA|ʁepyblik sɑ̃tʁafʁikɛn|pron}} ahoskatua, edo ''Centrafrique'' {{IPA|sɑ̃tʀafʀik}} ahoskatua), izenak berak dioenez, [[Afrika]]ren erdialdean dagoen estatua da, eta, hortaz, [[estatu itsasgabe|itsasgabea]]. Afrika Erdiko Errepublika munduko herrialde txiroenetarikoa da, Afrikako hamar txiroenen artean. |
||
== Geografia == |
== Geografia == |
||
52. lerroa: | 52. lerroa: | ||
Afrika Erdiko Errepublika guztiz [[estatu itsasgabe]]a da, kontinentearen erdi-erdian kokatua. Herrialdearen zatirik handiena [[goi-ordoki]] zabalak hartzen du, 500 m garai dena. Ipar-ekialdean Fertit mendixkak daude, eta hegoaldean mendi sakabanatu batzuk. Ipar-mendebaldean Yade mendigunea dago, [[granito]]zko goi-ordokia (1.143 m). |
Afrika Erdiko Errepublika guztiz [[estatu itsasgabe]]a da, kontinentearen erdi-erdian kokatua. Herrialdearen zatirik handiena [[goi-ordoki]] zabalak hartzen du, 500 m garai dena. Ipar-ekialdean Fertit mendixkak daude, eta hegoaldean mendi sakabanatu batzuk. Ipar-mendebaldean Yade mendigunea dago, [[granito]]zko goi-ordokia (1.143 m). |
||
[[Ibai]] nagusiak [[Ubangi]], [[Chari]] eta [[Lobaye]] dira. |
[[Ibai]] nagusiak [[Ubangi]], [[Xari|Chari]] eta [[Lobaye]] dira. |
||
=== Klima eta landaredia === |
=== Klima eta landaredia === |
||
60. lerroa: | 60. lerroa: | ||
== Historia == |
== Historia == |
||
Behin [[oihan]]ez estalitako lurralde hauetako lehen biztanleak [[pigmeo]] babingak eta gero [[bantu]]ak izan ziren. [[XIX. mendea]] arte, [[Islam]]iar mugatik haratago bizi izan ziren, erljio abrahamikoen eraginetik at ([[ |
Behin [[oihan]]ez estalitako lurralde hauetako lehen biztanleak [[pigmeo]] babingak eta gero [[bantu]]ak izan ziren. [[XIX. mendea]] arte, [[Islam]]iar mugatik haratago bizi izan ziren, erljio abrahamikoen eraginetik at ([[Judaismo]]aa, [[Kristautasun]]a eta [[Islam]]a). Garai horretan hasi ziren merkatari musulmanak gutxinaka eskualdean sartzen, merkataritza errazteko asmotan. Baina mende erdialdetik aurrera, soldadu armatuz lagundutako [[esklabotza|esklabo]]-merkatariak eskualdean sartu ziren. [[1860]]-[[1910]] artean, Afrika erdialdeko esklabo-merkatariek ([[Sudan]], [[Txad]], [[Kamerun]], AEE iparraldeko Dar al-Kuti eta AEE hegoaldeko Nzakara eta Zande eskualdekoak) ekialdeko eskualdeetako biztanleriaren gehiengoa esportatu zuten, gaur egun biztanle gutxi dutenak. |
||
[[Frantzia]]rrek XIX. mende amaieran [[Kolonialismo|kolonizatu]] zuten eskualde osoa eta [[Oubangui-Chari]] izenpean administratu. [[Bigarren Mundu Gerra]]n [[Frantziar Ekuatore-Afrika|kolonia]] aliatuekin bat egin zuen. Herrialdea [[1958]]ko [[abenduaren 1]]ean bihurtu zen Afrika Erdiko Errepublika eta [[1960]]ko [[abuztuaren 13]]an [[independentzia]] aldarrikatu zuen. |
[[Frantzia]]rrek XIX. mende amaieran [[Kolonialismo|kolonizatu]] zuten eskualde osoa eta [[Oubangui-Chari]] izenpean administratu. [[Bigarren Mundu Gerra]]n [[Frantziar Ekuatore-Afrika|kolonia]] aliatuekin bat egin zuen. Herrialdea [[1958]]ko [[abenduaren 1]]ean bihurtu zen Afrika Erdiko Errepublika eta [[1960]]ko [[abuztuaren 13]]an [[independentzia]] aldarrikatu zuen. |
||
Independentzia osteko 30 urtetan, estatuaren agintea presidente ez-demokratikoen esku zegoen, sarri [[estatu |
Independentzia osteko 30 urtetan, estatuaren agintea presidente ez-demokratikoen esku zegoen, sarri [[estatu-kolpe|estatu kolpez]] bereganatua. Biztanleen nahigabea handitzen joan zen, batez ere [[Gerra Hotza]] amaitzean. Lehenengo egiazko hauteskunde demokratikoak [[1993]]an izan ziren. [[Ange-Félix Patassé]]-k irabazi zuen, baina herriaren babesa galtzen joan zen eta [[François Bozizé]] jeneralak kargutik bota zuen. Bozizé jeneralak 2005eko maiatzeko hauteskundeak irabazi zituen eta agintean da orain. |
||
[[2014]]ko [[uztailaren 24]]ean, [[Kongoko Errepublika]]n eginiko negoziazioetan, [[Seleka]] eta [[Anti-balaka]] Afrika Erdiko Errepublikako miliziek su-etena ezartzea adostu zuten. Haatik, [[BBC]] Erresuma Batuko hedabideak zabaldu zuenez, hainbat hiritan borrokak izan ziren. Gobernuko eta milizietako 170 ordezkarik hiru egunez parte hartu zuten elkarrizketetan<ref>http://www.berria.eus/paperekoa/5004327/013/003/2014-07-25/borrokak_ez_dira_amaitu_afrika_erdian_menia_ezarri_arren.htm ''Berria'', 2014-07-25</ref>. |
[[2014]]ko [[uztailaren 24]]ean, [[Kongoko Errepublika]]n eginiko negoziazioetan, [[Seleka]] eta [[Anti-balaka]] Afrika Erdiko Errepublikako miliziek su-etena ezartzea adostu zuten. Haatik, [[BBC]] Erresuma Batuko hedabideak zabaldu zuenez, hainbat hiritan borrokak izan ziren. Gobernuko eta milizietako 170 ordezkarik hiru egunez parte hartu zuten elkarrizketetan<ref>http://www.berria.eus/paperekoa/5004327/013/003/2014-07-25/borrokak_ez_dira_amaitu_afrika_erdian_menia_ezarri_arren.htm ''Berria'', 2014-07-25</ref>. |
00:49, 2 apirila 2015ko berrikusketa
Afrika Erdiko Errepublika | |||
---|---|---|---|
La Renaissance, E Zingo' (Sangoz) | |||
| |||
Geografia | |||
Hiriburua | Bangi 4°22′24″N 18°33′46″E | ||
Azalera | 622.984 km² | ||
Punturik altuena | Mont Ngaoui (en) (1.410 m) | ||
Punturik sakonena | Ubangi (335 m) | ||
Kontinentea | Afrika | ||
Mugakideak | Txad, Sudan, Kamerun, Kongoko Errepublika, Hego Sudan, Kongoko Errepublika Demokratikoa eta Arabiar Liga | ||
Administrazioa | |||
Gobernu-sistema | Errepublika | ||
Afrika Erdiko Errepublikako estatuburua | Faustin-Archange Touadéra | ||
Afrika Erdiko Errepublikako lehen ministroa | Firmin Ngrébada (en) | ||
Legebiltzarra | National Assembly (en) | ||
Harreman diplomatikoak | Ikusi mapa Wikidatan | ||
Zeren kide | ikusi
| ||
Demografia | |||
Biztanleria | 4.659.080 (2017) 42.663 (2013) | ||
Dentsitatea | 7,48 bizt/km² | ||
Hizkuntza ofizialak | |||
Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
Ezkontzeko adina | gizonezko: 22 emakumezko: 18 | ||
Emankortasun-tasa | 4,286 (2014) | ||
Eskolaratu gabeko umeak | 693.467 (2012) | ||
Bizi-itxaropena | 52,171 (2016) | ||
Giniren koefizientea | 56,2 (2008) | ||
Giza garapen indizea | 0,404 (2021) | ||
Ekonomia | |||
BPG nominala | 1.949.411.659,2045 $ (2017) 193.943.522,33897 (2016) | ||
BPG per capita | 323,2 $ (2015) | ||
BPG erosketa botere paritarioa | 3.389.415.337 nazioarteko dolar (2017) 200.351.180 (2016) | ||
BPG per capita EAPn | 727,486 nazioarteko dolar (2017) 33,4 (2016) | ||
BPGaren hazkuntza erreala | 4,5 % (2016) | ||
Inflazioa | 4,7 % (2016) −0,1 (2015) | ||
Historia | |||
Sorrera data: 1960 | |||
Bestelako informazioa | |||
Aurrezenbakia | +236 | ||
ISO 3166-1 alpha-2 | CF | ||
ISO 3166-1 alpha-3 | CAF | ||
Ordu eremua | ikusi
| ||
Elektrizitatea | 220 V. 50 Hz.Europlug (en) eta Type E (en) | ||
Internet domeinua | .cf |
Afrika Erdiko Errepublika[1] (sangoz: Ködörösêse tî Bêafrîka; frantsesez: République centrafricaine, ʁepyblik sɑ̃tʁafʁikɛn ahoskatua, edo Centrafrique sɑ̃tʀafʀik ahoskatua), izenak berak dioenez, Afrikaren erdialdean dagoen estatua da, eta, hortaz, itsasgabea. Afrika Erdiko Errepublika munduko herrialde txiroenetarikoa da, Afrikako hamar txiroenen artean.
Geografia
Mugak
Afrika Erdiko Errepublikak mugakide ditu iparraldean Txad, ekialdean Sudan, hegoaldean Kongoko Errepublika eta Kongoko Errepublika Demokratikoa, eta mendebaldean Kamerun.
Orografia
Afrika Erdiko Errepublika guztiz estatu itsasgabea da, kontinentearen erdi-erdian kokatua. Herrialdearen zatirik handiena goi-ordoki zabalak hartzen du, 500 m garai dena. Ipar-ekialdean Fertit mendixkak daude, eta hegoaldean mendi sakabanatu batzuk. Ipar-mendebaldean Yade mendigunea dago, granitozko goi-ordokia (1.143 m).
Ibai nagusiak Ubangi, Chari eta Lobaye dira.
Klima eta landaredia
Klima tropikal-ekuatoriala da, euri ugarikoa, eta tenperatura 18 etq 40 °C artekoa. Landaredia (eta, hortaz, ekosistema osoa) arrisku bizian dago, basamortutze aurreratua dela-eta.
Historia
Behin oihanez estalitako lurralde hauetako lehen biztanleak pigmeo babingak eta gero bantuak izan ziren. XIX. mendea arte, Islamiar mugatik haratago bizi izan ziren, erljio abrahamikoen eraginetik at (Judaismoaa, Kristautasuna eta Islama). Garai horretan hasi ziren merkatari musulmanak gutxinaka eskualdean sartzen, merkataritza errazteko asmotan. Baina mende erdialdetik aurrera, soldadu armatuz lagundutako esklabo-merkatariak eskualdean sartu ziren. 1860-1910 artean, Afrika erdialdeko esklabo-merkatariek (Sudan, Txad, Kamerun, AEE iparraldeko Dar al-Kuti eta AEE hegoaldeko Nzakara eta Zande eskualdekoak) ekialdeko eskualdeetako biztanleriaren gehiengoa esportatu zuten, gaur egun biztanle gutxi dutenak.
Frantziarrek XIX. mende amaieran kolonizatu zuten eskualde osoa eta Oubangui-Chari izenpean administratu. Bigarren Mundu Gerran kolonia aliatuekin bat egin zuen. Herrialdea 1958ko abenduaren 1ean bihurtu zen Afrika Erdiko Errepublika eta 1960ko abuztuaren 13an independentzia aldarrikatu zuen.
Independentzia osteko 30 urtetan, estatuaren agintea presidente ez-demokratikoen esku zegoen, sarri estatu kolpez bereganatua. Biztanleen nahigabea handitzen joan zen, batez ere Gerra Hotza amaitzean. Lehenengo egiazko hauteskunde demokratikoak 1993an izan ziren. Ange-Félix Patassé-k irabazi zuen, baina herriaren babesa galtzen joan zen eta François Bozizé jeneralak kargutik bota zuen. Bozizé jeneralak 2005eko maiatzeko hauteskundeak irabazi zituen eta agintean da orain.
2014ko uztailaren 24ean, Kongoko Errepublikan eginiko negoziazioetan, Seleka eta Anti-balaka Afrika Erdiko Errepublikako miliziek su-etena ezartzea adostu zuten. Haatik, BBC Erresuma Batuko hedabideak zabaldu zuenez, hainbat hiritan borrokak izan ziren. Gobernuko eta milizietako 170 ordezkarik hiru egunez parte hartu zuten elkarrizketetan[2].
Abenduaren 11ean, urtebete bete zen Afrika Erdiko Errepublikako milizia kristauek Bangi hiriburuan musulmanen aurkako sarraskia egin zutenetik eta horrek eragina gerra sektarioa hasi zenetik[3].
2015eko urtarrilaren 19an, GKE bateko bi kide bahitu zituzten[4].
Banaketa administratiboa
Afrika Erdiko Errepublika 14 prefektura administratibotan (préfectures), 2 prefektura ekonomikotan (préfectures economique) eta autonomia udalerri baten banatua dago. Prefekturak azpiprefekturatan (sous-préfectures) banatuak daude.
14 prefekturak::
Bi prefektura ekonomikoak Nana-Grébizi eta Sangha-Mbaéré dira. Autonomia udalerria hiriburua da: Bangi.
Erreferentziak
- ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ http://www.berria.eus/paperekoa/5004327/013/003/2014-07-25/borrokak_ez_dira_amaitu_afrika_erdian_menia_ezarri_arren.htm Berria, 2014-07-25
- ↑ «1», Berria, 2014-12-12
- ↑ «GKE bateko bi kide bahitu dituzte ekintzaileek Afrika Erdiko Errepublikan», Berria, 2015-01-20
Kanpo loturak
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Afrika Erdiko Errepublika |
- Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.