Afrika Erdiko Errepublika: berrikuspenen arteko aldeak
t clean up, replaced: Herrialde infotaula berria → Herrialde infotaula using AWB |
|||
9. lerroa: | 9. lerroa: | ||
| lema_nazional = Unité, Dignité, Travail<br />(Batasuna, duintasuna, lana) |
| lema_nazional = Unité, Dignité, Travail<br />(Batasuna, duintasuna, lana) |
||
| mapa_irudi = LocationCentralAfricanRepublic.svg |
| mapa_irudi = LocationCentralAfricanRepublic.svg |
||
| hizkuntza_ofizialak = [[ |
| hizkuntza_ofizialak = [[frantses]]a, [[sango]]a |
||
| ereserki_nazional = [[La Renaissance]] |
| ereserki_nazional = [[La Renaissance]] |
||
| hiriburu = [[Bangi]] |
| hiriburu = [[Bangi]] |
||
49. lerroa: | 49. lerroa: | ||
=== Mugak === |
=== Mugak === |
||
Afrika Erdiko Errepublikak |
Afrika Erdiko Errepublikak mugakideok ditu: iparraldean, [[Txad]]; ekialdean, [[Sudan]]; hegoaldean, [[Kongoko Errepublika]] eta [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]; eta mendebaldean, [[Kamerun]]. |
||
=== Orografia === |
=== Orografia === |
||
58. lerroa: | 58. lerroa: | ||
=== Klima eta landaredia === |
=== Klima eta landaredia === |
||
[[Klima]] tropikal-ekuatoriala da, [[euri]] ugarikoa, eta [[tenperatura]] 18 |
[[Klima]] tropikal-ekuatoriala da, [[euri]] ugarikoa, eta [[tenperatura]] 18 eta 40 °C artekoa. Landaredia (eta, hortaz, [[ekosistema]] osoa) arrisku bizian dago, [[basamortu]]tze aurreratua dela-eta. |
||
== Historia == |
== Historia == |
||
Behin [[oihan]]ez estalitako lurralde |
Behin [[oihan]]ez estalitako lurralde haietako lehen biztanleak [[pigmeo]] babingak eta gero [[bantu]]ak izan ziren. [[XIX. mendea]] arte, [[Islam]]iar mugatik haratago bizi izan ziren, erljio abrahamikoen eraginetik at ([[Judaismo]]aa, [[Kristautasun]]a eta [[Islam]]a). Garai horretan hasi ziren merkatari musulmanak gutxinaka eskualdean sartzen, merkataritza errazteko asmotan, baina mende erdialdetik aurrera, soldadu armatuz lagundutako [[esklabotza|esklabo]]-merkatariak eskualdean sartu ziren. [[1860]]-[[1910]] artean, Afrika erdialdeko esklabo-merkatariek ([[Sudan]], [[Txad]], [[Kamerun]], AEE iparraldeko Dar al-Kuti eta AEE hegoaldeko Nzakara eta Zande eskualdekoak) ekialdeko eskualdeetako gizon-emakume gehienak esportatu zituzten, gaur egun biztanle gutxi dituzten lekuetatik, hain zuzen. |
||
[[Frantzia]]rrek XIX. mende amaieran [[Kolonialismo|kolonizatu]] zuten |
[[Frantzia]]rrek XIX. mende amaieran eskualde osoa [[Kolonialismo|kolonizatu]] zuten eta [[Oubangui-Chari]] izenpean administratu. [[Bigarren Mundu Gerra]]n [[Frantziar Ekuatore-Afrika|kolonia]]<nowiki/>k Aliatuekin bat egin zuen. Herrialdea [[1958]]ko [[abenduaren 1]]ean Afrika Erdiko Errepublika bihurtu zen eta [[1960]]ko [[abuztuaren 13]]an, [[independentzia]] aldarrikatu zuen. |
||
Independentziaren ondoko 30 urteetan, estatuaren agintea presidente ez-demokratikoen esku egon zen, sarri [[estatu-kolpe|estatu kolpez]] bereganatua. Biztanleen nahigabea handituz joan zen, batez ere [[Gerra Hotza]] amaitzean. Lehenengo egiazko hauteskunde demokratikoak [[1993]]an izan ziren. [[Ange-Félix Patassé]]-k irabazi zuen, baina herriaren babesa galduz joan zen eta [[François Bozizé]] jeneralak kargutik bota zuen. Bozizé jeneralak 2005eko maiatzeko hauteskundeak irabazi zituen eta agintean da orain. |
|||
[[2014]]ko [[uztailaren 24]]ean, [[Kongoko Errepublika]]n eginiko negoziazioetan, [[Seleka]] eta [[Anti-balaka]] Afrika Erdiko Errepublikako miliziek su-etena ezartzea adostu zuten. Haatik, [[BBC]] |
[[2014]]ko [[uztailaren 24]]ean, [[Kongoko Errepublika]]n eginiko negoziazioetan, [[Seleka]] eta [[Anti-balaka]] Afrika Erdiko Errepublikako miliziek su-etena ezartzea adostu zuten. Haatik, [[BBC]] hedabide britainiarrak zabaldu zuenez, hainbat hiritan borrokak izan ziren. Gobernuko eta milizietako 170 ordezkarik hiru egunez parte hartu zuten elkarrizketetan<ref>http://www.berria.eus/paperekoa/5004327/013/003/2014-07-25/borrokak_ez_dira_amaitu_afrika_erdian_menia_ezarri_arren.htm ''Berria'', 2014-07-25</ref>. |
||
[[Abenduaren 11]] |
[[Abenduaren 11|Abenduaren 11n]], urtea bete zen Afrika Erdiko Errepublikako milizia kristauek [[Bangi]] hiriburuan musulmanen aurkako sarraskia egin zutenetik eta horrek eragina gerra sektarioa hasi zenetik<ref>[http://www.berria.eus/paperekoa/5201866/014/006/2014-12-12/1.htm «1»], ''Berria'', 2014-12-12</ref>. |
||
[[2015]]eko [[urtarrilaren 19]]an, GKE bateko bi kide bahitu zituzten<ref>[http://www.berria.eus/albisteak/107290/gke_bateko_bi_kide_bahitu_dituzte_ekintzaileek_afrika_erdiko_errepublikan.htm «GKE bateko bi kide bahitu dituzte ekintzaileek Afrika Erdiko Errepublikan»], ''Berria'', 2015-01-20</ref>. |
[[2015]]eko [[urtarrilaren 19]]an, GKE bateko bi kide bahitu zituzten<ref>[http://www.berria.eus/albisteak/107290/gke_bateko_bi_kide_bahitu_dituzte_ekintzaileek_afrika_erdiko_errepublikan.htm «GKE bateko bi kide bahitu dituzte ekintzaileek Afrika Erdiko Errepublikan»], ''Berria'', 2015-01-20</ref>. |
||
77. lerroa: | 77. lerroa: | ||
{{Sakontzeko|Afrika Erdiko Errepublikaren banaketa administratiboa}} |
{{Sakontzeko|Afrika Erdiko Errepublikaren banaketa administratiboa}} |
||
Afrika Erdiko Errepublika 14 prefektura administratibotan (''préfectures''), 2 prefektura ekonomikotan (''préfectures economique'') eta autonomia udalerri baten |
Afrika Erdiko Errepublika 14 prefektura administratibotan (''préfectures''), 2 prefektura ekonomikotan (''préfectures economique'') eta autonomia udalerri baten banatuta dago. Prefekturak azpiprefekturetan (''sous-préfectures'') banatuta daude. |
||
Hamalau prefekturak:: |
|||
{| |
{| |
10:56, 6 apirila 2016ko berrikusketa
Afrika Erdiko Errepublika | |||
---|---|---|---|
République Centrafricaine Ködörösêse tî Bêafrîka | |||
Ereserkia: La Renaissance (en) | |||
Goiburua: Unité, Dignité, Travail (Batasuna, duintasuna, lana) | |||
| |||
LocationCentralAfricanRepublic.svg | |||
Geografia | |||
Hiriburua eta hiri handiena | Bangi 4°22′24″N 18°33′46″E | ||
Azalera | 240,534 (43) | ||
Punturik altuena | Mont Ngaoui (en) (1.410 m) | ||
Punturik sakonena | Ubangi (335 m) | ||
Kontinentea | Afrika | ||
Mugakideak | Txad, Sudan, Kamerun, Kongoko Errepublika, Hego Sudan, Kongoko Errepublika Demokratikoa eta Arabiar Liga | ||
Administrazioa | |||
Gobernu-sistema | Errepublika | ||
Presidentea | François Bozizé | ||
Afrika Erdiko Errepublikako lehen ministroa | Firmin Ngrébada (en) | ||
Legebiltzarra | National Assembly (en) | ||
Harreman diplomatikoak | Ikusi mapa Wikidatan | ||
Zeren kide | ikusi
| ||
Demografia | |||
Biztanleria | 4.659.080 (2017) (124) 42.663 (2013) | ||
Dentsitatea | 7,48 bizt/km² (191) | ||
Hizkuntza ofizialak | |||
Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
Ezkontzeko adina | gizonezko: 22 emakumezko: 18 | ||
Emankortasun-tasa | 4,286 (2014) | ||
Eskolaratu gabeko umeak | 693.467 (2012) | ||
Bizi-itxaropena | 52,171 (2016) | ||
Giniren koefizientea | 56,2 (2008) | ||
Giza garapen indizea | 0,404 (2021) | ||
Ekonomia | |||
BPG nominala | 1.949.411.659,2045 $ (2017) 193.943.522,33897 (2016) | ||
BPG per capita | 323,2 $ (2015) | ||
BPG erosketa botere paritarioa | 3.389.415.337 nazioarteko dolar (2017) 200.351.180 (2016) | ||
BPG per capita EAPn | 727,486 nazioarteko dolar (2017) 33,4 (2016) | ||
BPGaren hazkuntza erreala | 4,5 % (2016) | ||
Inflazioa | 4,7 % (2016) −0,1 (2015) | ||
Historia | |||
Sorrera data: 1960 | |||
Bestelako informazioa | |||
Aurrezenbakia | +236 | ||
ISO 3166-1 alpha-2 | CF | ||
ISO 3166-1 alpha-3 | CAF | ||
Ordu eremua | ikusi
| ||
Elektrizitatea | 220 V. 50 Hz.Europlug (en) eta Type E (en) | ||
Internet domeinua | .cf |
Afrika Erdiko Errepublika[1] (sangoz: Ködörösêse tî Bêafrîka; frantsesez: République centrafricaine, ʁepyblik sɑ̃tʁafʁikɛn ahoskatua, edo Centrafrique sɑ̃tʀafʀik ahoskatua), izenak berak dioenez, Afrikaren erdialdean dagoen estatua da, eta, hortaz, itsasgabea. Afrika Erdiko Errepublika munduko herrialde txiroenetarikoa da, Afrikako hamar txiroenen artean.
Geografia
Mugak
Afrika Erdiko Errepublikak mugakideok ditu: iparraldean, Txad; ekialdean, Sudan; hegoaldean, Kongoko Errepublika eta Kongoko Errepublika Demokratikoa; eta mendebaldean, Kamerun.
Orografia
Afrika Erdiko Errepublika guztiz estatu itsasgabea da, kontinentearen erdi-erdian kokatua. Herrialdearen zatirik handiena goi-ordoki zabalak hartzen du, 500 m garai dena. Ipar-ekialdean Fertit mendixkak daude, eta hegoaldean mendi sakabanatu batzuk. Ipar-mendebaldean Yade mendigunea dago, granitozko goi-ordokia (1.143 m).
Ibai nagusiak Ubangi, Chari eta Lobaye dira.
Klima eta landaredia
Klima tropikal-ekuatoriala da, euri ugarikoa, eta tenperatura 18 eta 40 °C artekoa. Landaredia (eta, hortaz, ekosistema osoa) arrisku bizian dago, basamortutze aurreratua dela-eta.
Historia
Behin oihanez estalitako lurralde haietako lehen biztanleak pigmeo babingak eta gero bantuak izan ziren. XIX. mendea arte, Islamiar mugatik haratago bizi izan ziren, erljio abrahamikoen eraginetik at (Judaismoaa, Kristautasuna eta Islama). Garai horretan hasi ziren merkatari musulmanak gutxinaka eskualdean sartzen, merkataritza errazteko asmotan, baina mende erdialdetik aurrera, soldadu armatuz lagundutako esklabo-merkatariak eskualdean sartu ziren. 1860-1910 artean, Afrika erdialdeko esklabo-merkatariek (Sudan, Txad, Kamerun, AEE iparraldeko Dar al-Kuti eta AEE hegoaldeko Nzakara eta Zande eskualdekoak) ekialdeko eskualdeetako gizon-emakume gehienak esportatu zituzten, gaur egun biztanle gutxi dituzten lekuetatik, hain zuzen.
Frantziarrek XIX. mende amaieran eskualde osoa kolonizatu zuten eta Oubangui-Chari izenpean administratu. Bigarren Mundu Gerran koloniak Aliatuekin bat egin zuen. Herrialdea 1958ko abenduaren 1ean Afrika Erdiko Errepublika bihurtu zen eta 1960ko abuztuaren 13an, independentzia aldarrikatu zuen.
Independentziaren ondoko 30 urteetan, estatuaren agintea presidente ez-demokratikoen esku egon zen, sarri estatu kolpez bereganatua. Biztanleen nahigabea handituz joan zen, batez ere Gerra Hotza amaitzean. Lehenengo egiazko hauteskunde demokratikoak 1993an izan ziren. Ange-Félix Patassé-k irabazi zuen, baina herriaren babesa galduz joan zen eta François Bozizé jeneralak kargutik bota zuen. Bozizé jeneralak 2005eko maiatzeko hauteskundeak irabazi zituen eta agintean da orain.
2014ko uztailaren 24ean, Kongoko Errepublikan eginiko negoziazioetan, Seleka eta Anti-balaka Afrika Erdiko Errepublikako miliziek su-etena ezartzea adostu zuten. Haatik, BBC hedabide britainiarrak zabaldu zuenez, hainbat hiritan borrokak izan ziren. Gobernuko eta milizietako 170 ordezkarik hiru egunez parte hartu zuten elkarrizketetan[2].
Abenduaren 11n, urtea bete zen Afrika Erdiko Errepublikako milizia kristauek Bangi hiriburuan musulmanen aurkako sarraskia egin zutenetik eta horrek eragina gerra sektarioa hasi zenetik[3].
2015eko urtarrilaren 19an, GKE bateko bi kide bahitu zituzten[4].
Banaketa administratiboa
Afrika Erdiko Errepublika 14 prefektura administratibotan (préfectures), 2 prefektura ekonomikotan (préfectures economique) eta autonomia udalerri baten banatuta dago. Prefekturak azpiprefekturetan (sous-préfectures) banatuta daude.
Hamalau prefekturak::
Bi prefektura ekonomikoak Nana-Grébizi eta Sangha-Mbaéré dira. Autonomia udalerria hiriburua da: Bangi.
Erreferentziak
- ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ http://www.berria.eus/paperekoa/5004327/013/003/2014-07-25/borrokak_ez_dira_amaitu_afrika_erdian_menia_ezarri_arren.htm Berria, 2014-07-25
- ↑ «1», Berria, 2014-12-12
- ↑ «GKE bateko bi kide bahitu dituzte ekintzaileek Afrika Erdiko Errepublikan», Berria, 2015-01-20
Kanpo loturak
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Afrika Erdiko Errepublika |
- Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.