Ginea

Gineako Errepublika République de Guinée
Ereserkia: Liberté (en)
Goiburua: Travail, Justice, Solidarité (Lana, Justizia, Solidaritatea)
flag of Guinea (en) coat of arms of Guinea (en)
Location Guinea AU Africa.svg
Geografia
Hiriburua eta hiri handiena	Konakry 9°30′33″N 13°42′44″W
Azalera	245.857 (78.)
Punturik altuena	Nimba mendia
Punturik sakonena	Ozeano Atlantikoa (0 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Boli Kosta, Ginea-Bissau, Liberia, Mali, Senegal eta Sierra Leona
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika presidentziala
Presidentea	Alpha Condé
Gineako lehen ministroa	Amadou Bah Oury (en)
Legebiltzarra	National Assembly (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi AFRISTAT (en) Aduanen Mundu Erakundea Afrika Mendebaldeko Estatuen Ekonomia Erkidegoa Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak Afrikar Batasuna Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Batzar Islamikoko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Frankofonia Garapeneko Afrikako Bankua Group on Earth Observations (en) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) International Civil Defence Organisation (en) Interpol Mano River Union (en) Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea OHADA (en) Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	12.717.176 (2017) (81.) 1.088.204 (2014)
Dentsitatea	51,73 bizt/km² (113.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi frantses
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Bainouk-Gunyuño (en) , Pular (en) , NKo (en) , frantses, Northern Kissi (en) , Pulaar (en) , Dan (en) , Mixifore (en) , Mano (en) , Jahanka (en) , Kakabe (en) , Kuranko (en) , Lele (en) , Bassari (en) , Badyara (en) , Pukur (en) , Landoma (en) , Yalunka (en) , Nalu (en) , Mbulungish (en) , Wamey (en) , Zialo (en) , susu, Kono (en) , Baga Kaloum (en) , Baga Sobané (en) , Eastern Maninkaka (en) , East Limba (en) , Sankaran Maninka (en) , Toma (en) , Manya (en) , Guinea Kpelle (en) , Konyanka Maninka (en) , Guinean Sign Language (en) , Kla-Dan (en) , Baga Sitemu (en) , Baga Manduri (en) , Baga Koga (en) eta Manding (en)
Emankortasun-tasa	5,013 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	1.490.614 (2014)
Bizi-itxaropena	60,015 (2016)
Giniren koefizientea	29,6 (2018)
Giza garapen indizea	0,465 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	10.496.056.732,546 $ (2017) 1.220.170.615,1156 (2016)
BPG per capita	823 $ (2017) 122 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	28.575.753.357 nazioarteko dolar (2017) 3.221.658.887 (2016)
BPG per capita EAPn	2.247,02 nazioarteko dolar (2017) 201,663 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	5,2 % (2016)
Erreserbak	942.834.196 $ (2017) 138.933.232 (2016)
Inflazioa	8,7 % (2016) 1,4 (2015)
Historia
Sorrera data: 1958ko urriaren 2a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+224
ISO 3166-1 alpha-2	GN
ISO 3166-1 alpha-3	GIN
Ordu eremua	ikusi UTC±00:00 : Africa/Conakry (en)
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.Europlug (en) , Schuko (en) eta Type K (en)
Internet domeinua	.gn
presidence.gov.gn

Artikulu hau Afrikako estatuari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Ginea (argipena)».

Gineako Errepublika (frantsesez: République de Guinée) Afrika mendebaldeko estatua da, batzuetan Ginea-Konakry izena ere hartzen duena. Izan ere, Konakry herrialdeko hiriburua eta hiri nagusia da. Ginea-Bissau eta Senegalekin dago mugan iparraldetik, ipar-mendebaldetik Malirekin, hego-ekialdetik Boli Kostaekin, hegoaldetik Liberiarekin eta mendebaldetik Sierra Leonarekin.

Historia

Pigmeoak, Gineako lehendabiziko biztanleak, mendialdeetara eta kostaldera baztertu zituzten Nigerretik etorri ziren sussu leinukoek. Inperio asko eraiki eta erori ziren. Sundiata Keitak sortutako Maliko Inperioa, Soumaoro Kanték 1235. urtean Kirinako guduan amaitu zuen. XVI. mendean, fulaniak, Fouta Djallon-en jarri ziren bizitzen eta malinkeek, Maliko inperiokoek, Niger ibaiaren goi partea hartu zuten. Eskualdea Mansa izeneko agintariek gobernatu zuten. Famatuena Kankan Musa I.a izan zen, Mekara erromesaldi bat egin zuena 1324. urtean. 1591. urtean Maliko inperioa erori zen. Europarrak, portugaldarrak, XIV. mendean heldu ziren lehendabiziko aldiz Gineara, esklaboen eta Sudango urrearen salerosketarako lantegiak ezartzera. XVII. mendean heldu ziren frantsesak baina XIX. mendea arte ez zuten bizileku egonkorrik ezartzerik izan. 1890. urtean Ginea Senegaletik banandu zen eta geroago Frantziako kolonia bihurtu (Frantziako Ginea, frantsesez: Guinée française). 1946. urtean Frantziako herritartzat hartu zituzten ginearrak, baina 1958. urtean bertako biztanleek Frantziako konstituzioaren kontrako botoa eman zuten eta independentzia lortu. Ahmed Sékou Touré-k, lehendabiziko lehendakariak, erregimen sozialista ezarri zuen eta Sobietar Batasunarekin eta Txinarekin hasi zen harremanetan. 1960. urtean ordea, bizi zuten egoera ekonomiko larriak Estatu Batuekin, Frantziarekin eta ondoko herrialdeekin harremanetan sartzera bultzatu zuen. 1984ko martxoaren 26an, Sékou Touré bat-batean hil zen Estatu Batuetan. Berehala, militar talde batek estatu kolpe bat jo eta agintea hartu zuen; apirilaren 3an, Nazio Zuzenketarako Batzorde militar bat osatu zen (C.M.R.N.), Lansana Conté koronelaren buruzagitzapean. Conték Gineako Alderdi Demokratikoa eta estatu-alderdiaren erakundeak desegin zituen, preso politiko asko askatu eta ondasunak itzuli zitzaizkien, nekazariek gaitan ordaindu beharreko zergak ezabatu zituen. Alabaina, ez zen demokraziarik ezarri, eta alderdi politikoak debekatu ziren. 1985eko uztailaren 5ean, Traoré koronelak, L. Contéren Lehen Ministro izanak, estatu kolpe bat jo zuen; ez zuen arrakastarik izan ordea, eta zapalkuntza latza izan zen. Gobernuaren egitekoa izugarri handia zen: herritarrek ez dute esperientziarik batere demokrazian, bortizkeria oso handia da, eta administrazioa ez dago behar bezala prestatua. L. Conték bideratzen duen aldaketa oso motela iruditzen zaie Konakryko biztanleei; izan ere, baldintza negargarrietan bizi dira, eta sarritan sortzen dira istiluak. Horrez gainera, Liberiatik eta Sierra Leonatik 600.000 bat erbesteratu iritsi zirelarik, 1997an bereziki, areago larritu zen berez txarra zen egoera. 1990. urtearen bukaeran konstituzio bat onartu zen, aski estua hala ere; urtebete geroago aldarrikatu zen. Bitartean, alderdi aniztasuna onartu zen, eta, azkenean, 1993ko abenduan, lehendakaritzarako hauteskundeak egin ziren; L. Conté izan zen garaile, alde txikiarekin ordea. Protestak izan ziren bestalde, hauteskunde garbiak ez zirelakoan. Hauteskunde kanpaina eta hauteskundeak berak ere bortizkeria giroan egin ziren, eta Konakryn hil asko izan zen. 1995ean egin ziren legebiltzarrerako hauteskundeak. Presidentearen alderdia irten zen garaile (Batasunaren eta Aurrerapenaren Alderdia, PUP), baina oposizioak, emaitzarekin ez baitzegoen ados, boikota egin zien gero Legebiltzarreko egitekoei. 1996ko otsailean, kolpe militar baten saioak gerra zibilaren arriskuan jarri zuen Konakry berriz ere. 1998an, istilu handiak izan ziren ostera ere hiriburuan: Konakryko auzo handi baten berrikuntza zela-eta, bertako biztanleak indarrez irtenarazi zituzten, eta matxinada bat gertatu zen; oposizioko liderrak atxilotu zituzten, eta boikota nagusitu zen berriz ere Legebiltzarrean. 1998ko abenduko lehendakaritzarako hauteskundeetan, aurrekoan bezala, L. Conté izan zen garaile, eta orobat aurrekoan bezala emaitzen kontra agertu zen oposizioa. Oposizioko buruzagi baten atxiloketak (Alpha Condé, Gineako Herriaren Elkartea alderdikoa), manifestazioak eragin zituen zenbait hiritan. 2003ko hauteskundeetan ere Conté hautatu zuten lehendakari hirugarren aldiz. 2004an Lounseny Fall izendatu zuten Lehen Ministro baina urte horretan bertan uko egin zion karguari, Estatu Batuetan zela, Conték ez ziolako behar adina aukerarik ematen herrialdeko ekonomia salbatzeko. 2007an, greba ugariren eta manifestazioen ondoren, Conték Lansana Kouyate izendatu zuen Lehen Ministro. Kouyatek sindikatuen eta gizarte zibilaren babesa lortu zuen.

Geografia

Ginea-Bissau eta Senegalekin dago mugan iparraldetik, ipar-mendebaldetik Malirekin, hego-ekialdetik Boli Kostarekin, hegoaldetik Liberiarekin eta mendebaldetik Sierra Leonarekin. Konakry kapitala dagoen lekuan, kosta zati bat du lurralde honek. Garaiera hartzen doa mendi batzuei esker, Fouta Djalon, adibidez. Horrek Konakry eta Kankan banatzen ditu. Kankan eta Nzérékoré artean lurraldea askoz ere lauagoa da. Boli Kostako mugan, Nzérékorén, Nimba mendigunea dago.

245.857 kilometro koadro ditu, hau da, Espainiaren erdia edota Ekuador baino pixka bat txikiagoa. Ekuatoretik hurbil dagoenez Gineako klima bero hezea da; barnealdean kostaldean baino euri gutxiago egin ohi du. Landaredia: tropikoko oihanak dira nagusi itsasertzean, eta sabana barnealdean. Animaliak: tximuak, lehoiak, elefanteak, krokodiloak, sugeak eta intsektuak ugari dira

Eskualdeak eta prefekturak

Gineako eskualdeak

Ginea lau eskualde naturaletan banaturik dago, bakoitzak bere ezaugarri demografiko, geografiko eta klimatikoak dituenak:

• Ginea Beherea edo Itsas Ginea (La Guinée Maritime) herrialdearen %18a osatzen duena eta itsasertza eta kostako ordokiak hartzen dituena.
• Fouta Djallon edo Erdialdeko Ginea (La Moyenne-Guinée) herrialdearen %20a osatzen duena. Kostatik bat batean bereizten den goi-ordokia ekialdean (Loura mendia, 1.538 m), eta Afrikako mendebaleko hiru ibai nagusien sorlekua dena (Niger, Senegal eta Gambia ibaiak).
• Ginea Garaia edo Goi Ginea (La Haute-Guinée) herrialdearen %38a osatzen duena, Niger inguruko ordokiek osatua.
• Baso Ginea (Guinée forestière) herrialdearen %23a osatzen duena. Goi-ordoki batean dagoen oihan bakartua hego-ekialdeko eskualdean; bertan dago lurraldeko mendirik garaiena (Nimba mendia, 1752 m)

Ginea zortzi eskualde administratibotan eta hogeita hamahiru prefeturatan banaturik dago. Conakry (1.667.864 bizt.) hiriburu politiko eta ekonomikoa izateaz gain, hiri handiena ere bada. Hegoaldean dagoen Nzérékoré bigarren hiri handiena da. Bestetik, Kankan, Kindia, Labé, Guéckédou, Boké, Mamou edota Kissidougou hiriek 100.000 biztanle baino gehiago dituzte.

Hona hemen eskualde administratiboak:

Eskualdea	Hiriburua	Biztanleria (2014ko errolda)
Konakryko eskualdea	Konakry	1.667.864
Nzérékoréko eskualdea	Nzérékoré	1.663.582
Kankango eskualdea	Kankan	1.986.329
Kindiako eskualdea	Kindia	1.559.185
Bokéko eskualdea	Boké	1.081.445
Labéko eskualdea	Labé	995.717
Faranahko eskualdea	Faranah	942.733
Mamouko eskualdea	Mamou	732.117

Ekologia

WWFren arabera, Guinea 5 eskualdetan banatzen da

Ekonomia

Afrika Mendebaldean, Ginea da berez herri aberatsenetako bat: lurrak eta klimak anitzak izanik, era askotako gaiak landu daitezke, eta orobat dira lur egokiak azienda eta basogintzarako, nahiz eta ingurumena hondatu samarra dagoen, nekazaritza sistema estentsiboegiak erabili direlako. Itsaso nahiz ibaietan arrain asko dago. Lurrean mea hobi garrantzitsuak daude: burdina eta bauxita batez ere, baina baita kobaltoa, urrea eta diamanteak ere. Sare hidrografikoa ere guztiz egokia da, bai energia lortzeko, bai lursailak ureztatzeko. Baina baliabide horiek guztiak, Afrikako inguru honetan salbuespen direnak, ez dira inondik inora behar bezala ustiatzen. Ahmed Sékou Touré lehendabiziko lehendakariaren agintaldian (1959-1984 urteetan lehendakari), diktadurapean, Ginea bakartua egon zen, kanpoko harremanik gabe ia. Nekazarientzat guztiz kaltegarria izan zen hori, eta zapalkuntza politikoa zela-eta teknikari askok alde egin zuen. Esportazioak oso nabarmen egin du behera, aluminio eta bauxitarenak izan ezik. Finantza bitartekorik ez dagoenez, eta ez baitago atzerritar inbertsiorik, ekonomia eta gizarte azpiegiturak oso txarrak dira (komunikazio bideak, eskolak, osasun egiturak). 1990eko hamarraldiaren bukaeran, ez da ikusten hobekuntza nabarmenik. Diktaduraren garaian hartutako ohiturak ez dira aldatu: inork ez du erantzukizunik nahi, eta ustelkeria bizitza ateratzeko modu arrunta da. Gobernuak, ahalegina eginda ere, eta kanpoko laguntza hartu arren, ez du lortu eskubideko estatu bat sendotzerik. Zergarik ez da ia biltzen, eta, hortaz, baliabide publikoak aluminioaren salmentaren eta kanpoko laguntzaren mende daude. Alabaina, badira hobekuntza batzuk: Konakry-Kankan burdinbidearen konponketa, garestiegia, ezin egin izan da, baina errepide asfaltodun bat egin da zentroa eta ekialdea lotzen dituena. Ospitale asko berriztatu da. Esportazio gai berriak sortu dira (tipulak, sagarrak…), eta baita enpresa txiki batzuk ere. Urre eta diamanteen erauzketa asko indartu da, eta inflazioa asko jaitsi da. Hala eta guztiz ere, oso hobekuntza txikiak dira, eta ez dira aski Gineak atzerrian duen irudi txarra hobetzeko.

Guinea munduko lurralderik txiroenetarikoa da eta laguntza internazionalaren dependentzia du. Barne produktu gordina % 16 jaitsi zen 1980ko hamarkadan. Nekazaritzan egiten dute lan bertako gehienek, % 80 gutxi gorabehera, eta produktu printzipalak cajú gaztaina eta kotoia dira.

Demografia

Etnia eta hizkuntza ugari dago Ginean, baina sarritan banatzen da Gineako biztanleria hiru etnia nagusitan: Fouta-Djalon inguruko peulak edo fulak (Ginea erdialdean), malinkeak (mandingo taldeak, goi Ginean) eta susuak (kostaldeko eskualdean, Ginea beherean); Gineako oihaneko talde desberdinak erantsi behar zaizkie talde nagusi horiei. Biztanle hazkundea, urteko % 3 ia, oso handia da (emakumeko 6,6 haur jaiotzen da), haur hilkortasuna izugarria bada ere (140 haur hiltzen da 1.000 jaioberriko). Oso biztanleria gaztea da: % 44 dira 14 urtetik beherakoak, % 54 15-64 bitartekoak, eta % 2 bakarrik 65 urtetik gorakoak, 1999ko estimazioen arabera. Hezkuntza nahitaezkoa eta doan da 7-12 urte bitarteko haurrentzat. Osasun egoera txarra da, ahalegin asko egin bada ere hobetzeko. Bizi itxaropena izugarri apala da, 46 bat urtekoa, emakume nahiz gizonentzat, eta 15 sendagile baino ez dago 100.000 laguneko (Frantzian, adibidez, 280 dira). Alfabetizazioari dagokionez, biztanleria osoaren % 35,9 dago alfabetatua, askoz gehiago, gehienetan gertatzen den bezala, gizonezkoak (% 49,9), emakumezkoak baino (% 21,9). Migrazioaren balantza negatiboa da, –15,12 milako, 1999ko estimazioen arabera. Azken datu hori dela-eta, kontuan izan behar da urteetan milaka erbesteratu iritsi direla Gineara Liberiatik eta Sierra Leonatik, eta haietako asko itzuli dela bere herrira.

Biztanleen urbanizazio maila ez da oraindik garaia (% 30 inguru), baina badira, hiriburuaz gainera, hirigune batzuk ere. Batez besteko dentsitatea ez da handia (30 bizt./km2), Konakryko barrutian izan ezik, eta eskualdeen arteko aldeak ez dira gainerako herrialdeetan bezain nabarmenak. Izan ere, Konakryko barruti hori, penintsula batean baztertua bezala baitago, berezia da, eta oso jendeztatua dago. Era berean, inguruko herrialdeen ondoan askoz indar handiagoa du hemen islamak (% 80tik gora), haietan askoz hedatuagoak baitaude kristautasuna eta bertako erlijioak.

Hizkuntzak

Frantsesa da herrialdeko hizkuntza ofiziala. Bestalde herritarrek fulaz (peul ere esaten diote), malinkera (mandinkeraz ere deitua), susueraz, kisieraz, kpellez eta lomeraz ere egiten dute.

Kanpo estekak

• Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
• "Miñan" liburua on-line (Ibrahima Balde eta Amets Arzallus, Susa): Ginear baten migrazioaren kronika.
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

• Datuak: Q1006
• Multimedia: Guinea / Q1006