Edukira joan

Zirkulazio-aparatu

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Aparatu kardiobaskular» orritik birbideratua)

Zirkulazio-aparatu
Xehetasunak
Konponenteakcardiovascular system (en) Itzuli
arnas aparatua
Identifikadoreak
MeSHA07
TAA12.0.00.000
FMA7161
Terminologia anatomikoa

Zirkulazio-aparatua, zirkulazio-sistema, sistema kardiobaskularra edo sistema baskularra ere deitua, odolak elikagaiak (aminoazidoak eta elektrolitoak, adibidez), oxigenoa, karbono dioxidoa, hormonak eta odol-zelulak gorputzeko zeluletarantz eta zeluletatik zirkulatzea ahalbidetzen duen organo-sistema da, nutrizioa emateko, gaixotasunei aurre egiten laguntzeko, tenperatura eta pH-a egonkortzeko eta homeostasia mantentzeko.

Zirkulazio-aparatuak sistema linfatikoa barne hartzen du, linfa zirkularazten duena[1]. Linfaren iragaiteak odolarenak baino askoz denbora gehiago hartzen du[2]. Odola odol-plasmaz, globulu gorriz, globulu zuriz eta plaketaz osatutako likidoa da. Sistema baskular egituratuan barrena zirkulatzen du bihotzetik, gorputzeko ehun guztietako oxigenoa, mantenugaiak eta hondakinak eramanez:) Funtsean, linfa gehiegi birziklatutako odol-plasma da, likido interstizialetik (zelulen artean) iragazi eta sistema linfatikora itzuli ondoren. Sistema kardiobaskularrak ("bihotza" eta "zain" esan nahi duten latinezko hitzekin) odola, bihotza eta odol-hodiak hartzen ditu[3]. Linfak, gongoil linfatikoek eta zain linfatikoek sistema linfatikoa osatzen dute, eta likido interstizialetik (zelulen artean) iragazitako odol-plasma linfa gisa itzultzen du. Odolaren zirkulazio-sistemak bi osagai ditu: zirkulazio sistemikoa eta biriketako zirkulazioa[4].

Gizakiek eta beste ornodun batzuek sistema kardiobaskular itxia duten bitartean (horrek esan nahi du odola ez dela inoiz ateratzen arteria, zain eta kapilarren saretik), ornogabe talde batzuek sistema kardiobaskular irekia dute. Sistema linfatikoa, bestalde, bide osagarri bat eskaintzen duen sistema irekia da, gehiegizko likido interstiziala odolera itzul dadin[5]. Animalia-talderik primitiboenak, diploblastikoak, ez du zirkulazio-sistemarik.

Gaixotasun askok zirkulazio-sistemari eragiten diote. Horrek barne hartzen ditu sistema kardiobaskularrari eragiten dioten gaixotasun kardiobaskularrak eta sistema linfatikoari eragiten dioten gaixotasun linfatikoak. Kardiologoak bihotzean espezializatutako mediku profesionalak dira, eta kirurgialari kardiotorazikoak bihotza eta haren inguruko eremuak operatzen espezializatzen dira. Zirujau baskularrak zirkulazio-sistemaren beste alde batzuetan zentratzen dira.

Eboluzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Animalia guztiek bizirauteko eta ugaltzeko eboluzionatu dute, eta, horretarako, zeregin komunak partekatzen dituzte: nutrienteak eskuratzea, irenstea, xurgatzea eta banatzea; oxigenoa eskuratzea eta banatzea, arnas zelularrerako; eta hondakin metabolikoak eta digeritu gabeko materialak iraiztea[6]. Espezieek estrategia desberdinak erabiltzen dituzte helburu horiek lortzeko. Estrategia horien arteko alde nagusia gorputzaren tamaina eta konplexutasuna izan ohi da. Hala ere, gorputz-plan identifikagarrien kopurua (sistema kardiobaskularren egiturazko diseinua barne) garapen-mugek eta muga-genetikoek eta kimikaren zein fisikaren legeek mugatzen dute. Diseinu horiek kontuan hartzeak odol-sistema baskularraren eta endotelioaren historia ebolutiboari buruzko ezagutza garrantzitsuak ematen ditu[7]. Animalia txikiek difusioz garraia ditzakete bai behar dituzten elikagaiak edo oxigenoa, eta kanporatu behar dituzten substantziak, baina handitu ahala sistema egituratu bat beharrezkoa da[8].

Azelomatuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Animalia triploblastiko txiki eta lau batzuek (platelmintoak, adibidez) ez dute fluidoen barne-euskarriko sistemarik (hau da, ez dute zelomarik edo odol-sistema baskularrik). Azelomatuak esaten zaie. Bere ektodermoaren eta endodermoaren geruzen arteko espazioa, parenkimoak izeneko zelula mesodermikoen sare batez beteta dago. Izaki horiek oxigeno eta janari guztia lortzen dute azalaren, hesteen eta zelula arteko ingurunearen bidez. Sare honetan likidoz betetako arraildurak badaude, animalia pseudokoelomatua deitzen da[6].

Zelomatuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zeloma animalia gehienen gorputzeko barrunbe nagusia da, eta gorputzaren barruan dago digestio-aparatua eta beste organo batzuk inguratu eta eusteko. Animalia batzuetan, mesotelioz estalita dago. Beste animalia batzuetan, moluskuetan adibidez, bereizi gabe dago[9]. Animalia triploblastiko gehienek likidoz betetako gorputz-barrunbe bat dute gorputzaren kanpoko hormaren (ektodermoa) eta hodi digestiboaren (endodermoa) artean, zeloma izenekoa. Barrunbea likido zelomatikoz beteta dago, kasu batzuetan zelulak dituena (zelomozitoak). Barrunbe zelomikoek ez dute inoiz ponpaketa-sistemarik garatu. Horren ordez, fluidoaren garraioa zelula mesotelialen gainazalean dauden zilioek, zelula mesotelialen uzkurdurak edo gorputzeko hormako muskuluaren uzkurdurak sortzen dute[7]. Zeloma, septo eta mesenterioetan, konpartimentu ugaritan zatituta egon ohi da. Gasen, mantenugaien eta hondakinen fluxu konbektiboa emateaz gain, zelomaren itxurak organoak askatasunez mugitzea ahalbidetzen du, ehun mesodermiko solidoan txertatuta egon beharrean.

Sistema baskularra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Anelido baten ebakidura, sistema-baskularra duen ornogabe bat.

Odol-sistema baskularra odolez betetako espazioak dira (odol-hodiak, sinuak, hemozelomak eta/edo ponpaketa-organoak) ehun konektiboko konpartimentuaren barruan. Konpartimentu hori jarraitua da gorputzeko ehun-geruza guztien artean eta inguruan. Ornogabeetan, espazioak matrizeak bakarrik estaltzen ditu. Ornodunek bigarren mailako estaldura zelularra garatu dute, endotelio izenekoa. Fluidoen garraioa zelula mesotelial espezializatuak (zelula mioepitelialak) eta ponpa muskularrak uzkurtuz gertatzen da. Animalietan sistema-baskularrak hainbat funtzio betetzen ditu: substantziak garraiatzen ditu alde batetik bestera (izan nutrienteak, oxigenoa edo karbono dioxidoa), indar hidraulikoa sortzen du (adibidez, moluskuek oina edo burua handitu dezakete, eta ornodunetan zakilaren[10] eta klitoriaren[11] erekzioa gertatzen da), gorputzaren tenperatura erregulatzen du, giltzurrunen bidez iragazten da, defentsarako erabiltzen da (immunitatea zein zauriak sendatzea) eta hormonen erregulazioaren bidez gorputza integratzen da[7]. Normalean, sistema baskularrak irekiak edo itxiak izan daitezke, baina bien arteko muga ez da guztiz argia.

Irekia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zirkulazio-sistema irekiak artropodoetan (adibidez, intsektuetan eta krustazeoetan) eta zefalopodoak ez diren soinberetan (adibidez, txirlak, barraskiloak eta bareak) gertatzen dira. Animalia horietan, mesodermoak barrunbe zelomikoak eratzen ditu enbrioia sortzen denean. Hala ere, barrunbeek eta zelulen estaldurak gutxitzen dira helduengan. Zelula mesodermikoen populazio batzuk berriz elkartzen dira eta odol-hodiak eratzen dituzte (adibidez, bizkar-hodia intsektuetan). Sistema irekia dela esaten da odola (hemolinfa deitua) bihotz batetik husten delako eta gorputzeko barrunbean (hemozelo deitua) husten dira, organoak zuzenean bustiz. Behin, odola hodi bakoitzaren argitik pasa ostean, ez dago bereizketarik hemolinfaren eta likido interstizialaren artean. Hemolinfa bihotzera itzultzen da, bentrikuluko ostiaren[oh 1] bidez (artropodoak) edo aurikularen bidez (moluskuak). Ornogabe sinpleenen zirkulazio itxiarekin alderatuta (anelidoak, adibidez), irekitako zirkulazioa ponpa eraginkorragoa da. Anelidoak odol-hodi peristaltikoen mende daude odola bultzatzeko, baina zirkulazio irekia duten animaliek benetako bihotzak garatu dituzte (muskulu-ildaskak eta z bandak dituztenak), taupada automatiko eta sinkronizatuak erakusten dituztenak[7].

Hala ere, sistema itxi aurreratuenekin alderatuta (adibidez, zefalopodoetan eta ornodunetan), zirkulazio-sistema irekiek odol-bolumen handiagoa eta fluxu/presio tasa txikiagoak dituzte. Izan ere, odolaren abiadura eta presioa modu nabarmenean gutxitzen dira odola bihotzetik eta hodietatik irten eta hemozeloan sartzen denean. Konparazioaren azken puntu gisa, sistema irekiek fluxua ematen diete serieko organoei, eta, beraz, bihotzetik beherago dauden ehunek oxigeno gutxiago jasotzen dute organo hurbilenekin alderatuta. Aldiz, itxitako zirkulazio-sistemen hodi-sareak paraleloan jarrita daude, eta horrek ehunen arteko banaketa berdina (eta arautua) ahalbidetzen du[7].

Intsektuetan, zirkulazio irekia ez da oxigenoa ematearen erantzule. Oxigenoa trakea-sistema landu eta adarkatu baten bidez entregatzen da, gorputzeko zelula guzti-guztiak hedatzea errazten duena. Ondorioz, intsektuek metabolismo aerobiko ahalmen handiagoa dute zirkulazio irekiko beste ornogabe batzuekin alderatuta[7].

Itxia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zirkulazio-aparatuen eskema.

Zirkulazio-sistema itxiak ornogabe mota askotan ematen dira, anelidoak, zefalopodoak (adibidez, olagarroa eta txibia) eta ornodunak ez diren kordatuetan, bai eta ornodunetan ere. Sistema itxietan, odola kanal edo ganbera ezberdinen barruan egoten da, non fisikoki zelularteko likidotik, gorputzeko zeluletatik eta zelomatik banatzen den. Sistema itxiak odol-hodiak biltzean eta banatzean datza, normalean ponpa propultsatzaile batean erdiko elkargune batekin, bihotza. Zelularteko jariakinarekin eta gorputzeko zelulekin trukea eremu berezietan gertatzen da, hala nola, kapilaretan edo plexuetan, non hormak meheak diren hedapena optimizatzeko[7].

Ornogabeen sistema itxia zelula epitelialen arteko zelulaz-kanpoko matrizean dagoen espazio sare bat da. Sare horretan zelomaren arteko kontaktua dago (adibidez, mesenterioan) edo zeloma endodermo eta ektodermoarekin kontaktuan jartzen den. Kasu batzuetan (anelidoak, adibidez), odola odol-hodien ponpatze-ekintzak bultzatzen du, eta hori, aldi berean, zelula mesotelial espezializatu eta bereizien uzkurdurak (zelula mioepitelialak) edo uhin peristaltikoetan uzkurtzen diren odol-hodi muskularrek baldintzatzen dute. Beste kasu batzuetan (adibidez, zefalopodoetan), ganbaradun bihotzak eboluzionatu egin dira fluidoen mugimendua sustatzeko[7]. Teorian sistema irekiak dituzten izaki batzuek (misera kasu) arteria sistema oso adarkatu bat dute[12]. Ozpin-euliarekin egindako ikerketek erakutsi dute hemolinfak ohitura duela beti bide berdinetatik joateko[13]. Ornodunetan, sistema baskular itxia, estaldura endotelial batekin itxitako hodi batzuk dira, muskulu lisoko zelulez estaliak. Ornodunen odol-hodiek, uzkurtzeko aukera dauden arren, ez dute odola bultzatzen. Aitzitik, garraioa muskulu-ponpa zentral batek egiten du. Ornodun gehienek sistema linfatikoa dute, zirkulaziora itzultzeko likido interstiziala bildu eta birziklatzen duena. Ornodunen plan komunean ezberdintasunak daude, eta horietako asko uretan edo lurrean bizitzeko eskakizun desberdinekin lotuta daude. Adibidez, arrainek zirkulazio-sistema bakarra dute, aurikula bakarreko bihotz zatiezina eta oxigenoa trukatzen duten zakatzekin serieko bentrikulu bakarra. Hegazti eta ugaztun helduek, aldiz, zirkulazio-sistema bikoitza dute, non bihotza erabat banatuta dagoen eskuineko eta ezkerreko aldean, eta horrek odol desoxigenatua eta oxigenatua bereiztea eragiten du. Arrain pulmonatuek, anfibioen eta narrastien zirkulazio-sistemek tarteko diseinu ugari dituzte, eta horietako bakoitzaren ezaugarria arnasketa-organoa airetik partzialki bereiztea eta zirkulazio sistemikoa da, eta, beraz, ezkerretik eskuinera eta eskuinetik ezkerrera deribatzeko aukera dago[7][14].

Sistema itxi bikoitzen eboluzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gizakiek, gainontzeko ugaztunek eta hegaztiek bezala, sistema itxi bikoitza dute. Sistemetako batek odol oxigenatua ponpatzen du gorputz osoan zehar, aortatik, eta zainen bidez bihotzera bueltatzen da kaba zainetik; ondoren, karbono dioxidoz beteriko odola berriro ateratzen da bihotzetik eta biriketara joaten da, birika-arteriatik. Birikan karbono dioxidoa utzi eta oxigenoz kargatzen da berriro, bihotzera itzuliz birika-zainetik. Zirkulazio sistema itxi bikoitz honi esker, odol oxigenatua ez da inoiz nahasten odol ez-oxigenatuarekin. Sistema bikoitz hau bi aldiz garatu da, hegaztien eta ugaztunen arbasoak ziren narrastiek ez baitute sistema bera[14].

Aurretik aipatu ditugun sistema itxiak garatu zuten lehen ornodunetako batzuk arrainak dira. Birikak dituzten arrainak kenduta, beste guztiek zakatzetatik arnasten dute, eta beraz euren sisteman odola bihotzetik ateratzen da oxigenorik gabe eta zakatzetatik pasatzen da gorputzeko beste eremuetara joan aurretik. Lurreko anfibioek tarteko sistema bat dute: odola biriketara joaten da, baina bihotzak ez ditu guztiz ezberdintzen. Sistema bikoitza da, baina ez da perfektua, bihotzak ez baitu sistema bikoitz hori garatzeko aukerarik. Hala ere, anfibioek larruazaletik har dezakete arnasa, eta horregatik sistema osoan zehar lortzen dute oxigenazioa. Narrastietan sistema oso ezberdinak daude. Dortoka, musker eta sugeek septo bat dute bihotzaren sarreran, eta odola ez dute guztiz ezberdintzen; krokodiloek sistema bikoitza garatzeko aukera dute, baina tarte bat dago bi zirkuituen artean, beraz odolaren atal bat nahasten da[14].

Giza zirkulazio-aparatua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zirkulazio aparatuaren irudia.

Giza sistema kardiobaskularraren funtsezko osagaiak bihotza, odola eta odol-hodiak dira[15]. Biriketako zirkulazioa, odola oxigenatzen den biriketan zeharreko "begizta" bat da; eta zirkulazio sistemikoa, gainerako gorputzean zeharreko "begizta" bat, odol oxigenatua eramateko. Zirkulazio sistemikoak ere bi zatitan funtzionatzen duela ikus daiteke: makrozirkulazio bat eta mikrozirkulazio bat. Batez besteko heldu batek 4,7-5,7 litro odol ditu gutxi gorabehera, hau da, gorputzaren guztizko pisuaren % 7[16]. Odola plasma, globulu gorriak, globulu zuriak eta plaketak dira. Gainera, digestio-sistemak zirkulazio-sistemarekin lan egiten du sistemak bihotza ponpatzen mantentzeko behar dituen mantenugaiak emateko[17].

Gizakien sistema kardiobaskularrak itxita daude, eta horrek esan nahi du odola ez dela inoiz odol-hodien saretik ateratzen. Oxigenoa eta mantenugaiak, berriz, odol-hodien geruzen bidez hedatzen dira, eta likido interstizialean sartzen dira. Likido horrek oxigenoa eta mantenugaiak xede-zeluletara eramaten ditu, eta karbono dioxidoa eta hondakinak kontrako norabidean. Zirkulazio-sistemaren beste osagaia, sistema linfatikoa, irekita dago.

Odola

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Odol»
Arteria eta zainetako odola, kolore ezberdintasun nabarmenarekin.

Odola aparatu kardiobaskularrean zehar zirkulatzen den ehun likatsua da. Bi osagai nagusi ditu: odol-plasma alde batetik eta elementu formeak bestetik: leukozitoak (globulu zuriak), eritrozitoak (globulu gorriak) eta plaketak. Zeregin asko ditu: elikagaiak ehunetara eramatea, gasak (oxigeno eta karbono dioxidoa) garraiatzea —hemoglobina bezalako arnasketa pigmentuen bidez—, hondakinak eta hormonak garraiatzea, defentsarako behar diren zelulak eta substantziak (antigorputzak...) behar diren tokietara eramatea, gorputzaren tenperaturari aldagabe eustea eta barne pH zein oreka osmotikoari egonkor eustea.

Giza gorputzean, plasmak eta jalkinek odol-bolumenaren % 55 eta % 45 hartzen dute, hurrenez hurren. Bi atalek batera, hau da odolak berak, giza gorputzaren pisu totalaren % 7[18] eta % 8[19] artean hartzen dute. Gizaki heldu batek 5 litro odol ditu gorputzean[20]. Hematologia da odolarekin loturiko eritasunez arduratzen den espezialitate medikoa.

Odol-zelulak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Globulu gorri, plaketa eta globulu zuri baten mikrografia elektronikoa.

Odol ehun berezi bat da, izan ere ehun likatsua da. Bere bolumenaren % 55 plasma da, odolaren atal likidoa. Beste % 45 eritrozitoak (globulu-gorriak), leukozitoak (globulu-zuriak) eta plaketak dira, odola osatzen duten ehun-zelulak[21]. Ornodunen globulu-gorriek hemoglobina dute[oh 2], oxigenoa eta karbono dioxidoa garraiatzen laguntzen duen proteina gorria. Ugaztunen kasuan, globulu gorri baten pisu lehorraren % 96 hemoglobina da, eta bere eduki osoaren % 35[22]. Ugaztunen kasuan globulu gorriek nukleoa galtzen dute hemoglobina egin ahala, baina ez da gertatzen hegaztietan edo beste animalia batzuetan[23].

Leukozitoak sistema-immunologikoaren parte dira. Hauek hezur-muinean sortzen dira eta odolean zein sistema-linfatikoan zehar mugitu daitezke. Bi taldetan banatzen dira: granulozitoak eta agranulozitoak, zitoplasman dituzten granuluek bereizgarri gisa erabilita. Granulozitoen artean neutrofiloak, basofiloak eta eosinofiloak daude. Agranulozitoen artean linfozitoak eta monozitoak. Globulu zuri hauetako batzuk fagozitoak dira, hau da, behar ez diren sustantzien fagozitosiaz arduratzen dira. Fagozitosiaren bidez zahartutako globulu gorriak ere kentzen dira zirkulazio-aparatutik, eriptosi deitzen den prozesuan (beste zelula mota batzuetan apoptosi deitzen da). Globulu gorriak zahartzen direnean euren zelula mintzan aldaketak ematen dira, eta fagozitoek identifika ditzakete. Prozesu hau bereziki barean, gibelean eta nodulu linfatikoetan gertatzen da[24].

Azken odol-zelula mota plaketak edo tronbozitoak dira. Haien funtzio nagusia odolaren koagulazioa da. Gatzapen edo koagulazio horrek odolaren galera ekiditen du. Bi modutan parte hartzen dute plaketek aipatutako prozesuan: alde batetik, zauriaren tokian pilatu egiten dira, ebakia estaliz eta odolaren galera oztopatuz. Beste aldetik, tronbokinasa izeneko entzima askatzen dute, tronbina sortzen duena; tronbina horrek fibrinaren agerpena katalizatzen du, odolbilduak sortuz. Plaketak megakariozito izeneko zelulen zitoplasmaren zatiak dira, eta ez dute nukleorik. Megakariozito bakoitzak 1.000 eta 3.000 plaketa artean sortzen ditu bere bizi-zikloan zehar. Plaketa bakoitzak 8-9 egun artean irauten du odol-fluxuan[25]. Hezur-muinean dauden megakariozitoek plaketak sortzeko tronbopoietina izeneko proteina beharrezkoa da, gibelak eta giltzurrunek jariatzen eta erregulatzen dutena[26].

Odolaren sorrera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Odolaren zelulak etengabe sortzen dira hematopoiesi deritzon prozesuaren bidez. Prozesu hau ezberdindu gabeko zelula ama hematopoietiko pluripotentzialetik abiatzen da. Odol-zelula guztiak ehun hematopoietikotik sortzen dira. Ehun hematopoietikoa gorputzeko hainbat lekutan dago: barean, gongoil linfatikoetan, timoan eta, batez ere, hezur-muin gorrian, organismoaren zentro hematopoietiko garrantzitsuena. Jaiotzean, hezur-muin guztia gorria da. Izaki helduetan, muin gorriak hezur arolen zirrikituetan irauten du, tartean hezur luzeenean. Ehun biguna da, zuntz saretuez eta zelula ugariz osatua: adiposoak, makrofagoak, saretuak eta zelula linfoideen aitzindariak.

Zelula-ama hematopoietikoek odoleko zelula guztiak sor ditzakete, bi bideren bidez: mielopoiesia eta linfopoiesia. Sortzen diren bi bideak, mieloide eta linfoidea, zelula dendritikoen formazioaren parte dira. Zelula mieloideen barruan daude monozitoak, makrofagoak, neutrofiloak, basofiloak, eosinofiloak, eritrozitoak, megakariozitoak eta plaketak. Bide linfoideren bidez sortzen dira T linfozitoak, B linfozitoak, NK zelulak eta berezko zelula linfoideak[27].

Ehun hematopoietikoak birsorkuntza labur eta luzea duten zelulak dituzte, eta zelula multipotente, oligopotente eta unipotenteak. Ehun mieloidean dauden 10.000 zelulatik bat hematopoietikoa da.

Bihotza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Bihotz»
Bihotzaren funtzionamendua, ordenagailuz sortutako animazio batean.

Bihotza muskuluz osatutako organoa da, uzkurdura erritmikoen bidez odola arteria eta benetan barrena zirkulatzea eragiten duena[28]. Animalia gehienetan aurkitzen da[29]. Bihotzak oxigenoz eta elikagaiz hornitzen du gorputz osoa, eta metabolismoaren hondakinak kanporatzen ditu[30]. Gizakietan biriken artean kokatuta dagoen organoa da, bularraren erdiko konpartimentuan zehazki[31].

Gizakietan, baita beste ugaztun batzuetan eta hegaztietan ere, bihotza lau ganberatan banatuta dago. Goiko eskuineko eta ezkerreko aurikulak eta beheko eskumako eta ezkerreko bentrikuluak[32][33]. Oro har, eskuineko aurikula-bentrikuluei eskuineko bihotz esaten zaie eta, ezkerreko homologoei, berriz, ezkerreko bihotz[34]. Arrainek aldiz, bi ganbera dituzte, aurikula bakarra eta bentrikulu bakarra, eta narrastiek hiru ganbera[32]. Bihotz osasuntsuetan odola noranzko bakarrean mugitzen da bihotzeko balbulei esker. Izan ere, balbulok atzeranzko mugimendua galarazten dute[31]. Bihotza perikardio deritzon poltsa babesle batez inguratuta dago, zeinek likido pixka bat ere daukan. Bihotzaren pareta hiru geruzaz osatuta dago: epikardioa, miokardioa eta endokardioa[35].

Muskulu-organo honek nodulu sinoaurikularrean dauden zelula taupada-markatzaile talde baten bidez odola ponpatzen du erritmo jakin batean. Zelula horiek bihotzaren uzkurketa eragiten dute eta, gainera, korrontea sortzen dute nodulu atriobentrikularrean zehar eta bihotzaren garraio-sisteman zehar. Bihotzak zirkulazio-sistematik oxigeno gutxi duen odola jasotzen du. Odol hori goiko eta beheko kaba zainetatik eskumako aurikulara sartzen da eta eskumako bentrikulura igarotzen da. Hortik, biriketara ponpatzen da, eta bertan oxigenoa jaso, eta karbono dioxidoa askatzen du. Ondoren, oxigenoa duen odola ezkerreko aurikulara itzultzen da, ezkerreko bentrikulutik igarotzen da eta, aortaren bitartez, zirkulazio-sistemara ponpatzen da. Hor oxigenoa erabiltzen da eta karbono dioxidoa metabolizatzen da[36]. Bihotzak atsedenaldi egoeran minutuko 72 taupada inguru egiten ditu[37]. Ariketak maiztasuna denbora-tarte batean handitzen du, baina atsedenaldian tarte luzea emanez gero, maiztasun kardiakoa txikitu egiten da. Maiztasun-aldaketa horiek onak dira bihotzaren osasunerako[38].

Odol-hodiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Odol-hodi»

Ornodunen zirkulazio sistemak hiru eratako hodiak ditu: arteriak, arteria sistema eratzen dutenak; zainak, zain sistema osatzen dutenak, eta kapilarrak, mikrozirkulazioa ahalbidetzen dutenak. Hodi horien egitura aldakorra da, duten zabaleraren arabera. Arteriek eta zainek hiru mintza dituzte argiaren inguruan. Barnealdean hodiek epitelio-zelula oso mehez osaturiko geruza bakarra dute, endotelio edo tunica intima deitua. Kanpoaldean tunica adventitia edo abdentizioa dago, batez ere ehun konektiboz osatua. Bien artean dagoen tarteari tunica media muskulu lisoz osatua. Egitura orokor horretan, tarteko gihar geruzan izan daitezke, batez ere, desberdintasunak. Izan ere, kapilarretan, adibidez, ez dago tarteko gihar geruzarik, eta bihotzekoa, aldiz, oso handia da. Arterietan muskulu liso pixka bat egoten da lamina elastikoen artean, baina zain handietan muskulu lisoa da nagusi. Zain eta arteria txikiak benula eta arteriolak deitzen dira, eta tunica adventitia fina dute, erdiko eremua batez ere muskulu lisoz osatuak dauden bitartean; zentzu honetan, benulak eta arteriolak oso antzekoak dira egituran[39].

Arteria eta zainen inguruan dauden muskulu liso horiek nerbio-kinada zein hormonei erantzuten diete, eta aukera ematen dute eskualde batera odol gehiago eramateko beste batera baino. Muskuluek odol-hodiak estutzen dituztenean basokonstrikzio deitzen zaio, eta estutze hori amaitzen denean basodilatazioa[39]. Hodi handietan, ehunak ez dira elikatzen odolaren zirkulazioak bideratzen duen difusio hutsaren bidez. Hori dela eta, baskularizazio edo hodi sare propioa dute, vasa vasorum (hodien hodiak) deritzen arteria txikiez osatua[40]: Hodi txiki horiek kapilar sare bat osatzen dute kanpoko tunikan edo adbentizioan[41].

Odol-hodien eskema
Odol-hodien eskema

Arteria-sistema

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Arteria»
Arteria baten mozketa

Arteria sistemak odola bihotzetik kapilarretara eramaten du. Beraz, arteriak eramaile zentrifugoak dira bihotzari buruz. Bihotzaren uzkurdurek pultsu moduko odol jario bat sortzen dute. Pultsu edo taupada bakoitzean arterietako paretak zabaldu egiten dira bihotzaren bentrikuluen uzkurduren ondorioz, eta ondoren lehengo egoerara itzultzen dira. Zabaltze-lehengoratze mekanismo hori arterietako paretetako ehun elastikozko geruza bati esker gertatzen da. Zuntz elastiko horiek eta hustu-gune txiki bat uzten duen muskulu lisozko geruza lodi bat dira arteria sistemaren ezaugarri berezienak[41]. Sistema horretan odolaren presioa oso handia da, eta arterien elastikotasunari esker pixkanaka eta etengabe iristen da odola kapilarretara, nahiz eta bihotzaren jardueraren ondorioz pultsu moduan edo taupadaka sartzen den. Muskulu lisoz osaturiko geruzak odol jarioa erregulatzen du, hark mugatzen du organo eta ehun bakoitzera zenbat odol iritsi behar den, hormonen edo nerbio-sistema sinpatikoaren kitzikadurarekin hodien diametroa aldaraziz.

Arteria sisteman ondoko hiru hodi mota hauek bereizten dira:

  • Arteria elastikoak. Banaketa bideratzen duten hodi handiak dira. Era honetakoak dira karotida, subklabioak, biriketako arteriak eta izenik gabeko arteria gehienak. Tarteko tunika oso zabala eta zuntz elastiko ugariz osatua dute, eta barneko tunika berriz oso mehea dute. Urteekin elastikotasun hori galduz joaten dira.
  • Gihar arteriak. Arteria sistemaren banaketa adar nagusiak dira, adibidez arteria erradialak. Ehun elastikozko geruza bakarra dago barneko tunikan, barneko lamina elastikoa, eta beste bat kanpoaldeko geruzan, kanpoaldeko lamina elastikoa. Tarteko tunika gihar geruza sendo batek osatua da.
  • Arteriolak. Odola kapilarretara daramaten amaierako adarrak dira[42]. 0,3 mm diametroko hustu-gunea duten arteria sistemako hodi gisa defini daitezke. Barnealdeko tunika oso mehea da, eta barne lamina elastiko mehe bat du. Tarteko tunika, berriz, muskulu lisozkoa da, ia osorik. Arteriolek garrantzi handiko zeregina dute ehun edo organo bakoitzera bidaltzen den odol bolumenaren eta arteria presioaren kontrolean. Odola kapilarretara bidaltzen dute eta beren diametroa handi eta txiki dezakete, odol jarioari erresistentzia gehiago ala gutxiago egin behar zaion. Arteriolen eta kapilarren artean metarteriola izeneko hodiak daude; kapilarra metarteriola batetik sortzen den guneetan gihar zelula leun bat dago kapilar aurreko esfinter bat eratzen duena, eta uzkurtzean, odol jarioa ehunak dituen beharrei egokitzeko, odolaren garraioa geldiarazten edo eteten duena.

Hodi hauetan egituraren araberako mailaketa bat antzematen da: zenbat eta txikiagoak izan hodiak orduan eta ehun elastiko gutxiago dute. Gero eta garrantzi handiagoa hartzen dute gihar osagaiek. Horrela, arteria elastikoen osagai elastikoak arteriolenak baino ugariagoak dira.

Kapilarrak: mikrozirkulazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mikroskopio elektronikoa erabiliz egindako argazki honetan pankreako hodi-kapilar bat ageri da eta, honen barnean, eritrozito bat.

Mikrozirkulazio esaten zaio gas, elikagai, likido eta metabolismoaren hondakin trukean parte hartzen duen zirkulazio sistemaren parteari. Kapilarretan egiten da zirkulazio mota hau, kapilarren eta likido interstizialaren artean. Kapilarrak oso txikiak dira, 1 mm luze ere ez askotan, baina oso ugariak direnez, gorputzeko zelula bakoitza kapilar batetik 2-3 zelulara gelditzen da. Horrela, oxigenoa eta elikagaiak zelula guztietara iristeko moduan daude. Gune edo organo jakin bateko kapilarren multzoari geruza kapilar esaten zaio.

Giza gorputzak 96.500 kilometro inguru kapilar ditu[39]. Kapilar horietatik oso odol gutxi sartzen da: ordubete inguru behar da horietako bakoitzetik odol tanta gutxi batzuk pasatzeko. Hala ere, kapilar guztiak aldi berean odolez beteko balira, gorputzeko beste eremuetan presioa gehiegi jaitsi eta iskemia bat egongo litzateke. Horregatik, kapilarretarako sarrera esfinter batekin kontrolatzen da, gorputzeko ehun bakoitzak dituen beharren arabera ireki eta ixten direnak. Ariketa egiterakoan, adibidez, muskulu batzuen odol jario handiagoa beharko dute, eta horietara bideratzen da; digestioa egiterakoan, digestio-aparatura bideratzen da odola[39].

Mikrozirkulazio honi esker ere gorputzaren postura aldaketek ez dute eraginik presioan. Pentsa, adibidez, edateko burua jaisten duen jirafa batek bere buruan jasaten duen presio aldaketa zirkulazioa moldatu ezin izango balitz. Gorputzaren mikrozirkulazioa[39].

Zain-sistema

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mikrozirkulazioan parte hartzen duten zainak alde batera utzita, zain sistemak sistema biltzaile baten gisa dihardu, oro har: kapilarretako odola bildu eta bihotzera eramaten du berriro. Gorputzeko odolaren % 70 zainetan egoten da, itzultzeko zain[39]. Odola benula izeneko hodi batzuen bidez igarotzen da kapilarretatik zain sistemara. Benulak elkartu egiten dira eta gero eta hodi handiagoak eratzen dituzte, odola bihotzera daramaten zain handiak eratzeraino. Zainen egitura zirkulazio aparatuarenaren antzekoa da, baina osagai elastikoak eta gihar osagaiak askoz ere txikiagoak dira. Zainen paretak arterienak baino meheagoak eta zurrunagoak dira.

Zain gehienek ilargi erdiaren itxurako balbula batzuk dituzte, odola bihotzerantz higiarazteko eta ez kontrako norabidean –grabitateari aurre egiten laguntzen dute–. Balbulen aurretik, zainak dilatazio edo poltsa bat du. Balbulak bereziki ugariak dira gorputz adarretako zainetan eta urriak sabelalde eta bularraldeetan. Oro har, zain adar bat beste zain handiago bati lotzen zaion gunea baino lehentxeago egoten dira. Hanka eta besoetako muskuluen kontrakzioak laguntzen du odola bihotzera bueltatzen[39]. Zain txikietan, burmuinetako zainetan eta kabetan, ez dago balbularik. Balbulak zainaren paretatik hustu-gunera doazen bi luzakin edo erpinez osatuta egon ohi dira. Batzuek erpin bakarra dute. Erpinak barneko tunikaren tolesturak dira, eta erdialdea ehun konjuntiboz sendotua dute. Hodiaren hustu-gunera begira dagoen balbularen partean zuntz elastiko batzuk daude.

Porta zainak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Animalien zirkulazio-sisteman, porta zain esaten zaio kapilar sistema batetik beste batera soilik benen bidez joaten denean odola, bihotzetik lehenengo igaro gabe. Bi kapilar sistemak eta horiek konektatzen dituzten odol-hodiak porta zain-sistemaren zatitzat hartzen dira. Erlatiboki ez dira oso ohikoak, kapilako ohe gehienek, ondoren, bihotzean amaitzen diren zainetan drainatzen baitute, ez beste kapilako ohe batean.

Sistema horien adibide dira gibeleko porta-sistema, hipofisiko porta-sistema eta (ugaztun ez direnen kasuan) giltzurruneko porta-sistema. Gehienetan, porta-zain sistema esaten denean gibeleko atari-sistemari buruz ari gara.

Sistema horren garrantzia funtzionala da eskualde bateko produktuak zuzenean beste eskualde batera garraiatzen dituela kontzentrazio altu samarretan. Bihotzak bi eskualde horien arteko odolaren zirkulazioan parte hartuko balu, produktu horiek gorputzean zehar barreiatuko lirateke.

Zirkulazio-koronarioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ezkerreko (gorri) eta eskumako (hori) arteria koronarioek elikatzen duten bihotz eremuaren eredua.

Bihotza bera odolez elikatu behar den organo bat da. Miokardioa (bihotzaren giharra) elikatzen duen bideari zirkulazio koronarioa deitzen zaio. Arteria koronarioek odol oxigenatua ematen diote bihotzeko muskuluari, eta zain koronarioek odola drainatzen dute behin desoxigenatu ondoren. Gainerako organoek, eta batez ere burmuinak, etenaldi guztietatik aske egongo den odol oxigenatuaren hornidura etengabea behar duenez, bihotzak etengabe funtzionatu behar du. Beraz, haien zirkulazioa oso garrantzitsua da, ez bakarrik beren ehunentzat, baita gorputz osoarentzat eta burmuinaren kontzientzia-mailarentzat ere uneoro[43]. Odol hau zuzenean doa aorta arteriatik, bi bidetik: ezkerreko arteria koronarioa eta eskumako arteria koronarioa. Zirkulazio koronarioaren etenek berehala eragiten dituzte bihotz-infartuak (miokardio-infartuak), eta bihotz-muskulua kaltetu egiten da oxigeno faltagatik. Etenaldi horiek bihotzeko gaixotasun iskemikoak eragiten ditu (arteria koronarioen gaixotasuna), eta, batzuetan, enboliak, beste arrazoi batzuengatik, hala nola odol-fluxuaren buxadura hodietan zehar.

Biriketako zirkulazio bikoitza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen aipatu den bezala, gizakiek, gainontzeko ugaztunek bezala, eta hegaztiek bezala, zirkulazio bikoitza dute. Oxigenogabetutako odola bihotzera iristen denean kaba zainetatik eskuineko aurikulara iristen da, eta hortik balbula-trikuspidearen bidez, eskuineko bentrikuluraino. Bertan, odola berriro ponpatzen da birika-balbulatik ezker eta eskuin birika-arteriatara. Horietako bakoitza birika batera doa, eta birikako bronkio eta albeoloetan banatu eta gero odola berriro oxigenatzen da, arnasketaren bidez. Berriro oxigenatutako odola birika-zainetik itzultzen da bihotzera eta berriro dago prest aortatik punpatua izateko. Ohartu, bihotzetik ateratzen diren odol-hodi guztiak arteriak direla, euren odola oxigenatua egon edo ez.

Biriketako zirkulazioko begizta birtualki desbideratuta dago fetuaren zirkulazioan. Fetuaren birikak kolapsatuta daude, eta odola eskuineko aurikulatik ezkerreko aurikulara pasatzen da zuzenean foramen obalaren bidez: enparatutako aurikulen artean irekitako hodi bat, edo arteria-hodiaren bidez: biriketako arteriaren eta aortaren arteko deribazio bat. Birikak jaiotzean hedatzen direnean, biriketako presioa jaitsi egiten da eta odola eskuineko aurikulatik eskuineko bentrikulurantz eta biriketako zirkuituan zehar ateratzen da. Zenbait hilabetetan zehar, foramen obala itxi egiten da, sakonune ez oso sakon bat utziz, hobi obala bezala ezagutzen dena[44].

Burmuina

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Burmuinak etengabe izan behar du odol-zirkulazioa, gorputzak funtziona dezan. Gizaki heldu baten odol zirkulazioaren % 15 burmuinera doa, 750 milimetro minutuero, gutxi gora behera. Burmuinera odola eramaten duten bi arteria nagusiak ezkerreko karotida arteria (burmuinaren atzealdea odoleztatzen du) eta orno arteria dira (enbor entzefalikoa eta burmuinaren aurrealdea elikatzen duena). Odolaren drainatzea nagusiki zain jugularraren bidez egiten da.

Burmuina odolik gabe geratu balitz gorputzak kalte larriak izango lituzke, eta hori ekiditeko odol-hodien autoerregulazio sistema bat dauka. Autoerregulazio horrek akatsik balu, buruko isuri bat gerta daiteke.

Giltzurrunak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Giltzurrun» eta «Gernu-aparatu»
Giltzurrun-glomeruluaren eskema. Odola arteriola aferentetik (eskuineko gezia) iritsi eta arteriola eferentetik irteten da.

Zirkulazio-aparatua gernu-aparatuarekin lotua dago giltzurrunetan. Giltzurrunek hainbat eginkizun dituzte, tartean azido-base balantzea mantentzea, fluidoen erregulazioa, sodioaren, potasioaren eta beste elektrolito batzuen balantzea, toxinak kanporatzea, glukosa[45], aminoazido eta beste molekula batzuk berriro ere xurgatzea[46], odol-presioa erregulatzea[47], hainbat hormona sortzea, tartean eritropoietina eta D bitaminaren aktibazioa. Giltzurrunek hau egiteko duten unitate funtzionala nefrona da. Nefrona bakoitzak iragazte osagaiak ditu, giltzurrunean sartzen den odola iragazten duena. Nefrona bakoitza tutu egitura bat da, kapilarrez inguratutako geruza bakarreko egitura espezializatua. Ura eta molekula txikiak zirkulaziora bueltatzen dituzte eta toxinak kendu gernura bidaliz.

Ekintza hau egiteko maila mikroskopikoan lan egiten duten ehunka mila filtrazio aparatu daude, giltzurrun-korpuskulu deituak. Horietako bakoitzak glomerulo bat eta Bowmanen kapsula bat du. Giltzurrunak txikiak badira ere, gorputzeko odolaren % 20 bertara bideratzen da[48].

Sistema linfatikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Sistema linfatiko»
Linfa likido zuria da.

Sistema linfatikoa zirkulazio-aparatuaren parte da, eta honen bezala antzekoa da elkarri loturiko hodiz osatua den aldetik; hartan ez bezala, ordea, sistema linfatikoko hodiak ehunetan itsu hasten dira, eta ez dute zirkuitu jarraitu bat osatzen. Sistema linfatikoaren osagaiak hauek dira: kapilar eta hodi linfatikoak (garraioa) eta organo linfoideetan –gongoil linfatikoak, timoa, barea– antolaturiko isurkari linfatikoak; organo linfoideetan bereizten edo kontzentratzen dira infekzioak deuseztatzeko eta immunologia erantzuna emateko zeregina betetzen duten zelulak[49]. Sistema-linfatikoaren eginkizun nagusia soberan dagoen zelulen-arteko likidoa eta proteinak berriro ere sistema kardiobaskularrera itzultzea da[50].

Timoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Timo»

Timoa toraxaren goiko aurrealdean kokatuta dago. Zehazki, biriken artean eta bihotzaren gainean dago, eta gehienez 5 zentimetroko luzera eta 20-40 gramoko pisua ditu. Garapen handiena haurtzaro eta gaztaroa artean dauka; hortik aurrera, fisikoki murrizten hasten da. Fisiologikoki, funtzio nagusia immunitate-sistemarekin lotuta dago, T linfozitoak organo honetan heldutasunera iristen baitira[51].

Gongoil linfatikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Gongoil linfatiko»

Egitura txiki biribil edo obalatuak dira, hodien ibilbidean zehar gune askotan, hodi txikiek bat egin eta hodi handiagoak eratzen dituzten lekuan batez ere, agertzen direnak. Gorputz guztian zehar barreiatuta daude, baina ugariagoak dira gune jakin batzuetan, lepoan, galtzarbeetan edo izterrondoan adibidez. Ehun harrozko masa txiki batzuk dira, ataletan zatituak eta makrofagoez eta linfozitoez beteak. Gongoil horietara hodi linfatiko aferenteak iristen dira eta hodi linfatiko eferenteak ateratzen dira horietatik. Gongoil bakoitzak erdigune edo muin bat, linfa noduluez osaturiko gune kortikal bat eta sinu linfatiko batzuk ditu; ehun konektiboz inguraturik dago. Gorputzean dauden 800 bat gongoil linfatikoetatik 300 buruan eta lepoan daude[52].

Hodi aferenteetatik sartzen da gongoilera linfa, eta sinu linfatiko suprakapsularrean husten da; barrunbe horretan linfa garbitzen duten zelula fagozitario asko daude. Hemendik aurrera, linfak gongoilean zehar aurrera egiten du, eta barrunbeetan zehar igaro ahala gero eta linfozito gehiago eransten zaizkio. Azkenik, hodi aferenteek muin sinuekin bat egiten dute, eta barrunbe horietatik irteten da linfa hodi linfatiko eferenteetara. Fagozitosi jarduera oso bizia da, gongoileko makrofagoei eta zirkulazioaren bidez iristen direnei esker.

Hodiek beren edukia zainetan hustu aurretik gongoiletan zenbait zatiki arrotz, zelula hil eta zelula hondakin zirkulaziotik baztertzen direnez, edozein zirkuitu linfatikok gongoil horietako batetik igaro behar du odolera isuri aurretik, linfa behar bezain garbi irits dadin.

Barea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Bare (organoa)»

Barea organo linfoide handiena da. Iraizketa gune oso eraginkorra da linfozitoekin. Urdailaren atzean dago, diafragmaren azpian. Noduluak bezala, mami gorriz eta zuriz beteriko barrunbeetan banatuta dago.

Gorriak odol zelulak eta zelula makrofagoak ditu; giza umekietan odol zelulak sortzeko gune bat osatzen du.Timoa: guruin endokrinoa da, linfozitoen jarduerarekin zerikusia duten hormonak jariatzen dituen aldetik; horrez gainera, organo horretan ugaltzen, bereizten eta heltzen dira linfozito batzuk eta garrantzi handia du erantzun immunologikoan. Beste atal batzuetan sakonago aztertuko da, baina aipagarria da antigeno arrotzetatik babestua dagoela, eta gainerako linfa organoak, aldiz, haien erasoaren mende daudela beren eremu ia guztian.

Kapilarrak eta hodiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Organoen ehunetako zelula arteko gune gehienetan sortzen diren pareta meheko hodiez osaturiko sare bat da[53]; zelula arteko guneetan jaiotzen dira, kapilar linfatiko oso-oso txikien modura, odoleko kapilarrarena baino diametro apur bat handiagoa edo paretsukoa dute, eta harreman estua dute bai kapilarrekin eta bai zein ehunetan dauden ehun horretako gainerako zelulekin ere.

Kapilar linfatikoak oso iragazkorrak dira eta zatiki handiei eta proteinei barnera sartzen uzten diete; isurkari betegarriaren eta plasmaren antzeko osaera duen isurkari batez beteta daude. Kapilar hauek beste kapilar handiago batzuekin bat egiten dute, eta horrela hodi linfatiko gero eta handiagoak eratzen dituzte. Bi hodi handitan biltzen dira azkenik: eskuineko hodi linfatikoa, gorputzaren goiko koadranteko linfa drainatzen duena eta hodi torazikoa, Pequeten zisterna deituriko sabelaldeko gongoil handi batetik abiatzen dena eta gorputzeko gainerako ataletako linfa drainatzeko zeregina duena. Hodi horiek odol zirkulazioan husten dira jugular barneko zainak eta subklabia zainak gorputzaren alde banatan (ezker-eskuin) bat egiten duten gunean.

Linfa hodien egitura zainen egituraren antzekoa da, baina linfa hodien paretak askoz ere meheagoak dira, eta balbula gehiago dituzte. Hodi handiek hiru geruza dituzte: ehun konektibozko kanpoaldeko geruza, gihar ehun leun batzuekin; muskulu lisozko tarteko geruza, eta muskulu elastikozko endoteliozko barne geruza. Balbula sail batek isurkariari atzera egitea eragozten dio, linfa ez dadin lehengo lekura itzuli[54].

Gaixotasun kardiobaskularrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Gaixotasun kardiobaskular»

Gaixotasun kardiobaskularra [55] terminoa arteria koronarioetako gaixotasun mota guztiei deitzeko erabiltzen dugu; gaixotasun horiek bihotzarekin edo odol-hodiekin (arteriak eta zainak) lotzen ditugu. Termino honek sistema kardiobaskularrari eragiten dion edozein gaixotasun deskribatzen du (MeSH-n arabera), normalean arteriosklerosiarekin (arterietako gaixotasunak) zerikusia dutenak aipatzeko erabiltzen da. Guztiek kausak, mekanismoak eta antzeko tratamenduak dituzte. Praktikan, kardiologoek, zirujau kardiotorazikoek (zirujau baskularrak), neurologoek eta esku hartzeko erradiologoek gaixotasun hauen aurkako tratamendua ematen dituzte, tratatutako sistemaren eta organoaren arabera. Lotura handia dago espezialitate guzti horien artean, eta ohikoa da ospitale berean espezialista desberdinak behartzea.[56]

Herrialde gehienek gaixotasun kardiobaskularren gero eta tasa handiagoak dituzte. Gero eta estatubatuar gehiago hiltzen dira bihotzeko gaixotasunez minbiziaz baino.

Gaixotasun kardiobaskularrak Estatu Batuetan eta Europako herrialde gehienetan heriotza eta desgaitasunaren lehen kausa dira (2005era arteko datuak). Azterketa historiko zabal batek kalte baskularrak nerabezarotik pilatzen direla adierazten du, lehen mailako ahaleginak haurtzarotik beharrezkoak izanda. Duela gutxi egindako ikerketa baten arabera, 2011n munduan gaixotasun kardiobaskularren ondorioz 17 milioi pertsona baino gehiago hil ziren.

Arrisku-faktore nagusien artean adina, tabakismoa, ariketa fisikorik eza, dieta desorekatuak (gantz-azido aseetan, gantz-azido trans eta gatzetan altuak, eta fruta, barazki eta arrainetan baxuak) eta diagnostikatu gabeko gaixotasun zeliakoa (edozein organori eragin diezaioke eta digestio-sintomarik gabe egin dezake) daude.[57]

Ikerketaren historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Vesalioren testuaren irudi bat.

Zirkulazio sistemari buruzko lehen idatzi ezagunak, Ebers Papiroan daude (K.a. XVI. mendea), 700etik gora errezeta eta erremedio fisiko eta espiritual dituen antzinako papiro mediku egiptoar bat da. Papiroan bihotzak arteriekin duen lotura ezagutzen da. Egiptoarrek airea ahotik sartu eta biriketara eta bihotzera iristen zela uste zuten. Bihotzetik, aireak atal bakoitzera bidaiatzen zuen arterietan zehar. Zirkulazio-sistemaren kontzeptu hau partzialki zuzena den arren, pentsamendu zientifikoaren lehen kontakizunetako bat da.

Esaten denez, Bian Que mediku txinatarrak gaixotasunen diagnostikoak eta pronostikoak egin zituen haztatutako pultsuaren arabera[58]. Garai horretan ere, Sushruta mediku ayurvedikoak ezagutzen zuen gorputzean zehar bizi jariakinen zirkulazioa, antzinako Indian. Dirudienez, arterien ezagutza ere izan zuen, "kanal" bezala deskribatuak[59]. Bihotzeko balbulak, eskola hipokratikoko mediku batek aurkitu zituen K.a. IV. mendean. Hala ere, bere funtzioa ez zen ondo ulertzen. Hil ondoren odola zainetan pilatzen denez, arteriek hutsik dirudite. Antzinako anatomistek, airez beteta zeudela eta airea garraiatzeko zirela onartu zuten.

Herofilo Kaltzedoniakoak, jada, zainak eta arteriak bereizten zituen, baina pultsua, azken hauek modu independentean sortzen zutela uste zuen. Erasistratok, bizidunetan, moztutako arteriak odoletan daudela ikusi zuen. Ihes egiten zuen airea, zainen eta arterien arteko loturazko zain txikietatik zerion odolak ordezkatuko zuela susmatzen zuen. Horrela, kapilarrak postulatu zituen lehena izan zen, baina kontrako odol jarioarekin[60].

II. mendean, Galenok bazekien odol-hodiek odola garraiatzen zutela, eta zainetako odolik ilunena eta arteriala bereizten zituen, argiagoa eta finagoa. Biei zeregin ezberdinak eman zizkien. Hazkuntza eta energia behazunak gibelean osatzen zuen odoletik zetozen, zainetan zehar gorputzeko ehunetara eramana, eta bihotzeko odol arterialak, berriz, bizitasuna zekarren airearekin barruan. Bere ideien arabera, odola, bi organoetatik, gorputzeko atal guztietara isurtzen zen, non kontsumitzen zen, bihotz edo gibelaren arteko inongo loturarik gabe. Bihotzak berez ez zuen ponpaketa funtziorik, diastolean odola xurgatzen zuela pentsatzen zuen. Odola bera arterien pultsazioetan zehar garraiatzen da. Galenok uste zuen odol arteriala zainetako odoletik sortzen dela, eskuineko bentrikulutik bihotzaren ezkerreko bentrikulura "poroen" bidez iragazten dena kameren arteko trenkadan. Aristotelesek bere aurretik eta Avicenak ondoren ez bezala[61], Galenok ez zuen onartu hiru zeudela, bi bentrikulu baizik.

1025ean, Avicenak Medikuntzaren Kanona idatzi zuen. Bertan "oker onartu zuen tabike bentrikularrean odola bentrikuluen artean zihoan zulo baten existentziaren greziar nozioa". Hala eta guztiz ere, Avicenak "zuzen idatzi zuen bihotz-zikloei eta funtzio balbularrari buruz", eta "odolaren zirkulazioaren ikuspegia izan zuen" pultsuari buruzko lanean[62]. Galenok pultsuari buruz zuen teoria okerra fintzen zuen bitartean, Avicenak pultsazioaren lehen azalpen zuzena eman zuen: "Pultsuaren taupada bakoitzak bi mugimendu eta bi etenaldi hartzen ditu. Beraz, hedapena: etenaldia: uzkurdura: geldiunea. [...] Pultsua bihotzaren eta arterien mugimendua da, eta hedapen eta uzkurdura txandakatuaren forma hartzen du."[63]

XIII. mendean, Ibn Nafis, mediku eta anatomista arabiarra lehena izan zen odola biriketara zirkulazio bikoitzaren bidez iristen dela jakiten[64]. Bere aurkikuntzak, gaur arte marrazki moduan transmititu direnak, ez ziren, hala ere, Europara iritsi eta horregatik Miguel Serveti eta William Harveyri egozten zaie aurkikuntza hau. Ifn Nafisek hala idatzi zuen:

« ...bihotzaren eskuineko ganberako odola ezkerreko ganberara iritsi behar da, baina ez dago bide zuzenik bien artean. Bihotzeko septu lodia ez dago zulatuta, eta ez dauka poro ikusgarririk, Galenok uste zuen bezala. Eskuineko ganberako odola arteria-zainetik [biriketako arteria] biriketaraino joaten da, non bere parenkiman zehar banatzen baita, airearekin nahasten da, zain-arteriara pasatzen da [biriketako zain] eta bihotzaren ezkerreko ganberara iristen da, eta han osatzen du bizi-izpiritua »


1546an Miguel Servetek (1511-1553) Ibn Nafisen fenomeno bera deskribatu zuen[65], Realdo Colombok frogatu zuena. Baina emaitza horiek ere ez zituzten onartu publiko orokorrak. Gainera, gehienek uste zuten odola bihotzean sortzen dela eta handik ehunera iragazten dela[58].

1628an William Harveyk odolaren zirkulazioa deskribatu zuen lehen aldiz, Galenoren hamalau mendeko irakaskuntzak iritzi medikoa zehaztu ondoren. Harveyk, bere gogoetak, bere maisu Girolamo Fabriziok balbula benosoen funtzio hidraulikoa aurkitzean oinarritu zituen, bihotzaren funtzioarekin lotura bat bilatzen baitzuen. Zirkulazioaren teorian aurkitu zuen, 1628an argitaratu zuena. Lan hau adituak konbentzitzen hasi zen. Hala ere, 1661 arte ez zen Marcello Malpighik odola arteriatik zainetara nola iristen den azaldu ahal izan.

1956an, André Frédéric Cournand, Werner Forssmann eta Dickinson W. Richardsek Medikuntzako Nobel Saria jaso zuten "bihotzeko kateterismoari eta zirkulazio sistemaren aldaketa patologikoei buruz egindako aurkikuntzengatik"[66]. Nobel sariaren hitzaldian, Forssmannek 1628an Harvey kardiologo izendatu zuen[67].

1970eko hamarkadan, Diana McSherryk sistema konputarizatuak garatu zituen zirkulazio-sistemaren eta bihotzaren irudiak sortzeko kirurgiaren beharrik gabe[68].

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Poro txikiak bihotzean.
  2. ↑ Channichthyidae arrain familia izan ezik.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «Zirkulazio-aparatua» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  2. ↑ (Ingelesez) «Cancer Research UK» Cancer Research UK (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  3. ↑ web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  4. ↑ (Ingelesez) Information, National Center for Biotechnology; Pike, U. S. National Library of Medicine 8600 Rockville; MD, Bethesda; Usa, 20894. (2019-01-31). How does the blood circulatory system work?. Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG) (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  5. ↑ Sherwood, Lauralee.. (2013). Human physiology : from cells to systems. (8th ed. argitaraldia) Brooks/Cole, Cengage Learning ISBN 978-1-111-57743-8. PMC 772532933. (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  6. ↑ a b Wilson, Herbert; Brusca, Richard C.; Brusca, Gary J.. (1993). «Invertebrates» Maine Naturalist 1 (3): 172.  doi:10.2307/3858242. ISSN 1063-3626. (Noiz kontsultatua: 2020-06-11).
  7. ↑ a b c d e f g h i Monahan-Earley, Rita; Dvorak, Ann M.; Aird, William C.. (2013-6). «Evolutionary origins of the blood vascular system and endothelium» Journal of thrombosis and haemostasis : JTH 11 (Suppl 1): 46–66.  doi:10.1111/jth.12253. ISSN 1538-7933. PMID 23809110. PMC 5378490. (Noiz kontsultatua: 2020-06-11).
  8. ↑ LaBarbera, M. (1990-08-31). «Principles of design of fluid transport systems in zoology» Science 249 (4972): 992–1000.  doi:10.1126/science.2396104. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2020-06-11).
  9. ↑ «ZT Hiztegi Berria» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2020-06-11).
  10. ↑ Lierse, Werner.. (1987). Applied Anatomy of the Pelvis. Springer Berlin Heidelberg ISBN 978-3-642-71368-2. PMC 851786111. (Noiz kontsultatua: 2020-06-11).
  11. ↑ Yang, Claire C.; Cold, Christopher J.; Yilmaz, Ugur; Maravilla, Kenneth R.. (2006-04-01). «Sexually responsive vascular tissue of the vulva» BJU International 97 (4): 766–772.  doi:10.1111/j.1464-410X.2005.05961.x. ISSN 1464-4096. (Noiz kontsultatua: 2020-06-11).
  12. ↑ Bourne, G. B.; Redmond, J. R.; Jorgensen, D. D.. (1990-01). «Dynamics of the Molluscan Circulatory System: Open versus Closed» Physiological Zoology 63 (1): 140–166.  doi:10.1086/physzool.63.1.30158158. ISSN 0031-935X. (Noiz kontsultatua: 2020-06-12).
  13. ↑ Choma, M. A.; Suter, M. J.; Vakoc, B. J.; Bouma, B. E.; Tearney, G. J.. (2010-12-23). «Physiological homology between Drosophila melanogaster and vertebrate cardiovascular systems» Disease Models & Mechanisms 4 (3): 411–420.  doi:10.1242/dmm.005231. ISSN 1754-8403. (Noiz kontsultatua: 2020-06-12).
  14. ↑ a b c Romer, Thomas S.; Parsons. (1977). The vertebrate body. (5th ed. argitaraldia) Saunders ISBN 0-7216-7668-5. PMC 3003870. (Noiz kontsultatua: 2020-06-12).
  15. ↑ «MeSH Browser» meshb.nlm.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  16. ↑ web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  17. ↑ Guyton, Arthur C.. (2000). Textbook of medical physiology. (10th ed. argitaraldia) Saunders ISBN 0-7216-8677-X. PMC 43701921. (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  18. ↑ (Ingelesez) Alberts, Bruce; Johnson, Alexander; Lewis, Julian; Raff, Martin; Roberts, Keith; Walter, Peter. (2002). «Table 22-1, Blood Cells» www.ncbi.nlm.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2018-12-17).
  19. ↑ «ZT Hiztegi Berria» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-12-17).
  20. ↑ «WebCite query result» www.webcitation.org (Noiz kontsultatua: 2018-12-17).
  21. ↑ Human biology and health. (1st ed. argitaraldia) Prentice Hall 1993 ISBN 0-13-981176-1. PMC 32308337. (Noiz kontsultatua: 2020-06-12).
  22. ↑ (Ingelesez) Weed, Robert I.; Reed, Claude F.; Berg, George. (1963-04-01). «IS HEMOGLOBIN AN ESSENTIAL STRUCTURAL COMPONENT OF HUMAN ERYTHROCYTE MEMBRANES?» The Journal of Clinical Investigation 42 (4): 581–588.  doi:10.1172/JCI104747. ISSN 0021-9738. PMID 13999462. PMC PMC289318. (Noiz kontsultatua: 2020-06-12).
  23. ↑ (Ingelesez) Burka, Edward R.. (1969-07-01). «Characteristics of RNA degradation in the erythroid cell» The Journal of Clinical Investigation 48 (7): 1266–1272.  doi:10.1172/JCI106092. ISSN 0021-9738. PMID 5794250. PMC PMC322349. (Noiz kontsultatua: 2020-06-12).
  24. ↑ (Ingelesez) Lang, Florian; Lang, Elisabeth; Föller, Michael. (2012). «Physiology and Pathophysiology of Eryptosis» Transfusion Medicine and Hemotherapy 39 (5): 308–314.  doi:10.1159/000342534. ISSN 1660-3796. PMID 23801921. PMC PMC3678267. (Noiz kontsultatua: 2020-06-13).
  25. ↑ (Ingelesez) Harker, Laurence A.; Roskos, Lorin K.; Marzec, Ulla M.; Carter, Richard A.; Cherry, Judith K.; Sundell, Birgitta; Cheung, Ellen N.; Terry, Dixon et al.. (2000-04-15). «Effects of megakaryocyte growth and development factor on platelet production, platelet life span, and platelet function in healthy human volunteers» Blood 95 (8): 2514–2522.  doi:10.1182/blood.V95.8.2514. ISSN 0006-4971. (Noiz kontsultatua: 2020-06-13).
  26. ↑ Kaushansky, Kenneth. (2006-05-11). «Lineage-Specific Hematopoietic Growth Factors» New England Journal of Medicine 354 (19): 2034–2045.  doi:10.1056/NEJMra052706. ISSN 0028-4793. PMID 16687716. (Noiz kontsultatua: 2020-06-13).
  27. ↑ (Ingelesez) «Hematopoiesis from Pluripotent Stem Cells - US» www.thermofisher.com (Noiz kontsultatua: 2020-06-14).
  28. ↑ «Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa» www1.euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2018-10-19).
  29. ↑ Taber's cyclopedic medical dictionary.. (Ed. 21, illustrated in full color. argitaraldia) F.A. Davis Co 2009 ISBN 9780803615601. PMC 244418259. (Noiz kontsultatua: 2018-10-19).
  30. ↑ 1946-, Hall, John E. (John Edward),. Guyton and Hall textbook of medical physiology. (Twelfth edition. argitaraldia) ISBN 9781416045748. PMC 434319356. (Noiz kontsultatua: 2018-10-19).
  31. ↑ a b L., Moore, Keith. (2010). Clinically oriented anatomy. (6th ed. argitaraldia) Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins ISBN 9780781775250. PMC 216940468. (Noiz kontsultatua: 2018-10-19).
  32. ↑ a b Cecie., Starr,. (2010). Biology : today and tomorrow : with physiology. (3rd ed. argitaraldia) Brooks/Cole Cengage Learning ISBN 9780495827535. PMC 236316261. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
  33. ↑ Roebuck), Reed, C. Roebuck (Celia. (2008). CSET : California Subject Examinations for Teachers. (3rd ed. argitaraldia) Kaplan Pub ISBN 9781419552816. PMC 233788480. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
  34. ↑ «A Gray Area: Anatomy—How Well Should Doctors Know It?» Orthopedics 31 (6): 537–537. 2008-06-01  doi:10.3928/01477447-20080601-03. ISSN 0147-7447. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
  35. ↑ 1954-, Betts, J. Gordon,. Anatomy & physiology. ISBN 9781947172043. PMC 898069394. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
  36. ↑ Hall, John E.; Guyton, Arthur C.. (2011). «Blood cells, immunity, and blood coagulation» Guyton and Hall Physiology Review (Elsevier): 101–112. ISBN 9781416054528. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
  37. ↑ Hall, John E.; Guyton, Arthur C.. (2011). «Respiration» Guyton and Hall Physiology Review (Elsevier): 113–138. ISBN 9781416054528. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
  38. ↑ Hall, John E.; Guyton, Arthur C.. (2011). «The circulation» Guyton and Hall Physiology Review (Elsevier): 41–70. ISBN 9781416054528. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
  39. ↑ a b c d e f g Kardong, Kenneth V. Verfasser.. Vertebrates : comparative anatomy, function, evolution. ISBN 978-1-260-09204-2. PMC 1065999476. (Noiz kontsultatua: 2020-06-14).
  40. ↑ (Ingelesez) Gössl, Mario; Rosol, Michael; Malyar, Nasser M.; Fitzpatrick, Lorraine A.; Beighley, Patricia E.; Zamir, Mair; Ritman, Erik L.. (2003). «Functional anatomy and hemodynamic characteristics of vasa vasorum in the walls of porcine coronary arteries» The Anatomical Record Part A: Discoveries in Molecular, Cellular, and Evolutionary Biology 272A (2): 526–537.  doi:10.1002/ar.a.10060. ISSN 1552-4892. (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  41. ↑ a b (Ingelesez) Paxton, Steve; Peckham, Michelle; Knibbs, Adele. (2003). The Leeds Histology Guide. (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  42. ↑ Human biology and health. (1st ed. argitaraldia) Prentice Hall 1993 ISBN 0-13-981176-1. PMC 32308337. (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  43. ↑ (Ingelesez) «19.1 Heart Anatomy - Anatomy and Physiology | OpenStax» openstax.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-14).
  44. ↑ (Ingelesez) Hara, Hidehiko; Virmani, Renu; Ladich, Elena; Mackey-Bojack, Shannon; Titus, Jack; Reisman, Mark; Gray, William; Nakamura, Masato et al.. (2005-11-01). «Patent Foramen Ovale: Current Pathology, Pathophysiology, and Clinical Status» Journal of the American College of Cardiology 46 (9): 1768–1776.  doi:10.1016/j.jacc.2005.08.038. ISSN 0735-1097. (Noiz kontsultatua: 2020-06-14).
  45. ↑ «Sect. 7, Ch. 6: Characteristics of Proximal Glucose Reabsorption» web.archive.org 2007-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  46. ↑ «Sect. 7, Ch. 6: Proximal Reabsorption of Amino Acids: Site of Reabsorption» web.archive.org 2007-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  47. ↑ Fountain, John H.; Lappin, Sarah L.. (2020). «Physiology, Renin Angiotensin System» StatPearls (StatPearls Publishing) PMID 29261862. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  48. ↑ Boron, Walter F.. (2005). Medical physiology : a cellular and molecular approach. (Updated ed. argitaraldia) Elsevier Saunders ISBN 1-4160-2328-3. PMC 56191776. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  49. ↑ «Sistema linfatikoa» www.euskadi.eus 2011-07-13 (Noiz kontsultatua: 2020-06-08).
  50. ↑ (Ingelesez) Natale, Gianfranco; Bocci, Guido; Ribatti, Domenico. (2017-06-14). «Scholars and scientists in the history of the lymphatic system» Journal of Anatomy 231 (3): 417–429.  doi:10.1111/joa.12644. ISSN 0021-8782. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  51. ↑ Hall, John E. (John Edward), 1946-. Guyton and Hall textbook of medical physiology. (13th edition. argitaraldia) ISBN 978-1-4557-7005-2. PMC 900869748. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  52. ↑ Singh, Vishram,. Textbook of Anatomy Head, Neck, and Brain ; Volume III. (2nd. argitaraldia) ISBN 81-312-3627-7. PMC 1052445550. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  53. ↑ Robbins basic pathology. (Tenth edition. argitaraldia) ISBN 978-0-323-35317-5. PMC 960844656. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  54. ↑ (Ingelesez) Vittet, Daniel. (2014-11-01). «Lymphatic collecting vessel maturation and valve morphogenesis» Microvascular Research 96: 31–37.  doi:10.1016/j.mvr.2014.07.001. ISSN 0026-2862. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  55. ↑ Euskalterm: [Kardiologia Hiztegia] [2015]
  56. ↑ Maton, Anthea. (1993). Human Biology and Health. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall ISBN 0-13-981176-1..
  57. ↑ (Ingelesez) Global atlas on cardiovascular disease prevention and control. Policies, strategies and interventions. .
  58. ↑ a b Enzyklopädie Medizingeschichte. Walter de Gruyter 2005 ISBN 3-11-015714-4. PMC 57964854. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  59. ↑ (Ingelesez) Circulatory system. 2020-06-06 (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  60. ↑ «Anatomy - body, used, process, plants, characteristics, form, animals, system, air» www.scienceclarified.com (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  61. ↑ Strohmaier, Gotthard.. (1999). Avicenna. Beck ISBN 3-406-41946-1. PMC 42577747. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  62. ↑ Shoja, Mohammadali M.; Tubbs, R. Shane; Loukas, Marios; Khalili, Majid; Alakbarli, Farid; Cohen-Gadol, Aaron A.. (2009-05). «Vasovagal syncope in the Canon of Avicenna: The first mention of carotid artery hypersensitivity» International Journal of Cardiology 134 (3): 297–301.  doi:10.1016/j.ijcard.2009.02.035. ISSN 0167-5273. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  63. ↑ «Arab Repository:: > THE GRECO - ISLAMIC PULSE::Journal Article Page» web.archive.org 2014-01-09 (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  64. ↑ (Ingelesez) Majeed, Azeem. (2005-12-22). «How Islam changed medicine» BMJ 331 (7531): 1486–1487.  doi:10.1136/bmj.331.7531.1486. ISSN 0959-8138. PMID 16373721. PMC PMC1322233. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  65. ↑ (Ingelesez) «Situs King4D Agen Togel - Indo Togel Online | Link Alternatif» Indo Togel Online (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  66. ↑ (Ingelesez) «The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1956» NobelPrize.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  67. ↑ (Ingelesez) «The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1956» NobelPrize.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).
  68. ↑ Wayne, Tiffany K., 1968-. (2011). American women of science since 1900. ABC-CLIO ISBN 978-1-59884-159-6. PMC 702118874. (Noiz kontsultatua: 2020-06-15).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Zirkulazio-aparatu&oldid=9887992"(e)tik eskuratuta