Edukira joan

Samoa

Aldatu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
Samoako Estatu Burujabea
Malo Sa'oloto Tuto'atasi o Sāmoa
Independent State of Samoa
Ereserkia: The Banner of Freedom (en) Itzuli
Goiburua: Fa'avae i le Atua Samoa
("Samoa Jainkoarengan oinarritzen da")

flag of Samoa (en) Itzuli
coat of arms of Samoa (en) Itzuli
Geografia
HiriburuaApia
13°49′48″S 171°49′48″W
Azalera2.842 km² (167.)
Punturik altuenaSilisili
Punturik sakonenaOzeano Barea (0 m)
KontinenteaUharteetako Ozeania eta Ozeania
MugakideakAmeriketako Estatu Batuak
Administrazioa
O le Ao o le Malo (en) ItzuliVa'aletoa Sualauvi II.a
Samoako Lehen MinistroaTuila'epa Sa'ilele Malielegaoi (en) Itzuli
LegebiltzarraLegislative Assembly of Samoa (en) Itzuli
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria200.010
DentsitateaAdierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea bizt/km²
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Ezkontzeko adinagizonezko: 21
emakumezko: 19
Emankortasun-tasa4,086 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak5.074 (2015)
Bizi-itxaropena75,013 (2016)
Giniren koefizientea38,7 (2013)
Giza garapen indizea0,707 (2021)
Ekonomia
BPG nominala856.626.506,0241 $ (2017)
BPG per capita4.280 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa1.304.499.154 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn6.640,7 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala6,6 % (2016)
Erreserbak130.979.553 $ (2017)
Inflazioa2,3 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1962
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+685
ISO 3166-1 alpha-2WS
ISO 3166-1 alpha-3WSM
Ordu eremua
Elektrizitatea230 V. 50 Hz.AS/NZS 3112 (en) Itzuli
Internet domeinua.ws
samoagovt.ws

Samoa (samoeraz: Sāmoa),[1] ofizialki Samoako Estatu Burujabea (samoeraz: Malo Sa'oloto Tuto'atasi o Sāmoa; ingelesez: Independent State of Samoa),[1] Ozeaniako uharte-estatu burujabea da, Polinesiako Samoa uhartediko mendebaldeko uharteek osatua. 2.842 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 195.843 biztanle zituen.[2]

1962. urtean lortu zuen independentzia; ordura arte, Zeelanda Berriaren kolonia zen. Samoarren ekonomiaren ardatza nekazaritza da, biztanleen bi herenek nekazaritzan egiten baitute lan. Biztanleriaren %20k, berriz, turismoan dihardu.

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Samoa Ozeano Barean dago, Hego hemisferioan, Zeelanda Berritik 2.900 kilometro ipar-ekialdera. Samoa uhartediko mendebaldeko uharteak hartzen ditu: bi handi (Upolu eta Savai'i) eta zortzi txiki. Denak jatorri bolkanikokoak dira, baina sumendi aktibo bakarrak Savai'in daude: Matavanu (erupzioak 1905–1911 bitartean), Mata o le Afi (1902) eta Mauga Afi (1725). Mendirik garaiena Silisili da (1858 metro).

Klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Klima montzonikoa da, epela eta euritsua. Urteko batez besteko tenperatura 26,5 °C da, eta gorabehera gutxi ditu urtean zehar. Urtaro euritsuak azarotik apirilera arte irauten du. Urtean 7.600 milimetro inguruko prezipitazioa jasotzen da barnealdean, eta 2.540 milimetro iparraldeko eta mendebaldeko kostaldeetan. Noizbehinka, tifoiek kalte handiak eragiten dituzte.[3]

    Datu klimatikoak (Apia)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 30.4 30.6 30.6 30.7 30.4 30.0 29.5 29.6 29.9 30.1 30.3 30.5 30.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 23.9 24.2 24.0 23.8 23.4 23.2 22.6 22.8 23.1 23.4 23.6 23.8 23.5
Pilatutako prezipitazioa (mm) 489.0 368.0 352.1 211.2 192.6 120.8 120.7 113.2 153.9 224.3 261.7 357.5 2965
Iturria: World Meteorological Organization (UN)[4]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historia goiztiarra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Samoa lapita herriak aurkitu eta finkatu zuen (ozeanoar hizkuntza hitz egiten zuen austronesiar herria), Melanesia uhartetik zetozenak. Samoan aurkitutako lehen giza aztarnak duela 2.900 eta 3.500 urte artekoak dira. Aztarnak Mulifanuako Lapita aztarnategi batean aurkitu ziren, eta zientzialarien aurkikuntzak 1974an eman ziren argitara[5]. Samoarren jatorria genetika, aro modernoan, polinesiarraren, hizkuntzalaritzaren eta antropologiaren ikerketa zientifikoaren bidez aztertu da. Ikerketa hori martxan dagoen arren, dagoeneko teoria batzuk proposatu dira. Teoria batek dio jatorrizko samoarrak austronesiarrak zirela eta Asiako hego-ekialdetik eta Melanesiatik Lapita herrien ekialderanzko zabaltze batean iritsi zirela K.a. 2.500 eta 1.500 bitartean[6].

Samoa, Fiji eta Tongaren arteko lotura soziokultural eta genetiko estuak mantendu ziren, eta erregistro arkeologikoak ahozko tradizioa eta bertako genealogiak babesten ditu, eta uharteen arteko bidaiak eta samoar aurrekolonialen, fijiarren eta tongarren arteko ezkontzak adierazten dute. Samoar historiako pertsonaia aipagarrienak Tui Manu'a, Salamasina erregina, Fonoti erregea eta lau tama-aiga izan ziren: Malietoa, Tupua Tamasese, Mata'afa eta Tuimalealiifano. Nafanua emakume gerlari ospetsua izan zen, antzinako samoar erlijioan jainkotua eta ondorengo agintari samoarrek laguntza eskatzen ziotena[7].

Gaur egun, Samoa osoa bere bi errege-familia nagusien pean elkartuta dago: Malietoa, antzinako Malietoa leinukoa, XIII. mendean tongarrak garaitu zituena, eta Tupua, Salamasina erreginaren ondorengo eta oinordekoak, Samoa bere erregealdiaren ondorengo mendeetan gobernatu zutenak. Bi leinu nagusi horien artean, Samoako lau titulu nagusiak daude: Antzinateko Malietoa eta Tupua Tamasesena eta berriagoak diren Mata'afa eta Tuimalealiifanorena, XIX. mendeko garai kolonialaren aurreko gerretan nabarmendu zirenak[7]. Lau titulu horiek osatzen dute gaur egun samoar matai sistemaren erpina dagoen bezala.

Europarrekin harremana XVIII. mendearen hasieran hasi zen. Jacob Roggeveen, herbeheretarra, samoar uharteak ikusi zituen lehen ez polinesiarra izan zen, 1722an. Bisitaren ondoren, Louis-Antoine de Bougainville esploratzaile frantsesa etorri zen, 1768an Nabigatzaile uharteak izendatu zituena. 1830ak baino lehen, kontaktua mugatua izan zen, hau da, misiolari, baleazale eta merkatari ingelesak iristen hasi zirenean[8].

XIX. mendea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

AEBko merkataritza eta balea ontzien bisitak garrantzitsuak izan ziren Samoaren garapen ekonomiko goiztiarrean. Salem brig Roscoe (Benjamin Vanderford kapitaina) deitutako merkataritza-itsasontzi estatubatuarra izan zen lehena, 1821eko urrian, eta Maro, Nantucketekoa (Richard Macy kapitaina), Samoan oroitutako lehen baleontzia izan zen[9]. Baleazaleak ur fresko, egur eta jaki bila etorri ziren, eta, geroago, bertako gizonak errekrutatu zituzten beren ontzietako tripulatzaile izateko. Azken baleontzia Morton Gobernadorea izan zen, 1870ean[10].

Samoako misiolari kristauak 1830ean hasi ziren iristen Londresko Misiolari Elkarteko John Williams Sapapaliʻi-ra iritsi zenean Cook uharteetatik eta Tahititik[11]. Barbara A. West-en arabera: Samoarrak buru ehizan ere aritzen ziren, gerra-erritual bat, non gerlariak bere arerio hilaren burua hartzen zuen bere buruzagiari emateko bere ausardia erakutsiz[12].

Eight Years of Trouble in Samoa (1892) liburuaren oinaren ohar batean, Robert Louis Stevensonek zehazten ditu Samoan eragina izateko borrokan ari ziren potentzia handien jarduerak (Estatu Batuak, Alemania eta Britainia Handia) eta Samoako fakzio ezberdinek beren sistema politiko indigenaren barruan egindako makurkeria politikoak[13][14]. Klan arteko gerra gero eta handiagoan sartu zirenean ere, samoarren tolesgabetasun ekonomikoak larritzen zuen gehien Stevenson. 1894an, hil baino hilabete batzuk lehenago, uharteko buruzagiei zuzendu zitzaien:

« Samoa defendatzeko modu bakarra dago. Entzun berandu baino lehen. Errepideak eta lorategiak egitea da, eta bere zuhaitzak zaintzea, eta haien produktuak zuhurtziaz saltzea, eta, hitz batez, zuen herrialdea okupatzea eta erabiltzea... ez baduzu zuen herria okupatzen eta erabiltzen, beste batzuek egingo dute. Ez da zuena izango, ezta zuen seme-alabena ere ezertarako erabiltzen ez baduzue. Hala bada, zuek eta zuen seme-alabak kanpoko iluntasunera egotziak izango zarete. »

Hawaiin ikusi zituen Jainkoaren epai horiek, non eliza indigena abandonatuak zeuden hilarriak hilobi baten gainean baleude bezala, gizon zurien azukre-soroen erdian[15].

Samoako 'ava zeremonia prestatzen duen estudioko argazkia, 1911
Samoako etxearen barrualdea, Apia, Urville 1842
Robert Louis Stevenson-ren urtebetetze jaia Vailima-n, 1894

Alemaniarrak, bereziki, interes komertzial handia erakusten hasi ziren Samoa uharteetan, batez ere Upolu uhartean, non alemaniar enpresek kopra eta kakao babarrunaren prozesamendua monopolizatu zuten. Estatu Batuek bere erreklamazioa aurkeztu zuten Pearl Harbor (Hawaii) eta Pago Pago badian (Samoa ekialdea) nabigazio interes komertzialetan oinarrituta, eta aliantzak egitera behartu zituzten, nabarmenenak Tutuila eta Manu'a uharteetan, Samoa amerikarrak bihurtu zirenak.

Britainia Handiak ere tropak bidali zituen Britainia Handiko enpresa, portu-eskubideak eta kontsulatu-bulegoa babestera. Horren ondoren, zortzi urteko gerra zibila izan zen, non hiru potentzietako bakoitzak armak, prestakuntza eta, kasu batzuetan, borroka-tropak eman zien samoarrei. Samoako krisia 1889ko martxoan gertatu zen hiru borrokalari kolonialek Apiako portura gerraontziak bidali zituztenean eta maila handiagoko gerra begi-bistan zegoenean. 1889ko martxoaren 15eko ekaitz gogor batek gerraontziak hondatu edo suntsitu zituen gatazka militarrari amaiera emanez[16].

Samoako Bigarren Gerra Zibila 1898an iritsi zen burura Alemania, Erresuma Batua eta Estatu Batuak Samoa uharteak nork kontrolatu behar zituen eztabaidatzen hasi zirenean. Apiako setioa 1899ko martxoan gertatu zen. Mata'afa Iosefori leial zitzaizkion samoar matxinatuen indar handiago batek setiatu zituen Tanu printzeari leial zitzaizkion samoar indarrak. Tanu printzeari lagunduz, lau gerraontzi britainiar eta amerikarretatik laguntza-tropak lehorreratu ziren. Zenbait egunez borrokan aritu ondoren, samoar matxinoak garaituak izan ziren[17].

Mata'afa Iosefo (1832–1912), Samoako erregetzarako nagusi eta arerioa
The joint commission of Alemania, Estatu Batuek eta Britainia Handiak samoako erregetza deuseztatu zuten 1899ko ekainean.
Lauaki Namulau'ulu Mamoe erbesteratutako hizlaria (hirugarren zutik ezkerretik hizlari-makilarekin) eta beste buruzagi batzuk Alemaniako gerraontzian Saipanera erbestera eraman zituzten, 1909.

AEBko eta Erresuma Batuko gerraontziek Apia bonbardatu zuten 1899ko martxoaren 15ean, USS Filadelfia barne. Alemaniak, Erresuma Batuak eta Estatu Batuek berehala erabaki zuten liskarrak amaitzea, eta uharte-katea banatu zuten 1899ko Hiruko Hitzarmenean, Washingtonen 1899ko abenduaren 2an sinatua eta 1900eko otsailaren 16an trukatutako berresteekin[18][19].

Ekialdeko uharte-multzoa Estatu Batuetako lurralde bihurtu zen (Tutuila uharteak 1900. urtean eta, ofizialki, Manu'a 1904. urtean) eta Samoa amerikarra bezala ezagutu zen. Mendebaldeko uharteak, askoz ere lur-masa handiagoa, Samoa alemaniar bihurtu ziren. Erresuma Batuak Samoako erreklamazio guztiak bertan behera utzi zituen, eta, ordainetan jaso zuen: (1) Tongako alemaniarren eskubideak, (2) Bougainvilletik hegoaldera dauden Salomon uharte guztiak, eta (3) Mendebaldeko Afrikako lurralde-lerrokadurak[20].

Samoa alemaniarra (1900-1917)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Samoa osoko buruzagiek 1929an Mau Mugimenduko buruzagiaren, Tupua Tamesese Lealofi III.a hil izana deitoratzen, NZ soldaduek Larunbat Beltzeko hilketen ostean.

Germaniar Inperioak samoar artxipelagoaren mendebaldeko zatia gobernatu zuen 1900etik 1914ra. Wilhelm Solf izendatu zuten koloniaren lehen gobernadore. 1908an, indarkeriarik gabeko Mau a Pule erresistentzia mugimendua sortu zenean, Solfek ez zuen zalantzarik izan Lauaki Namulau'ulu Mamoe buruzagia Saipanera erbesteratzeko, iparraldeko Mariana uharte alemaniarretara[21].

Alemaniako administrazio kolonialak[22] uhartean gobernu bakarra dago printzipioarekin gobernatu zuen. Horrela, Samoan, ez zen Tupu (errege), ezta Alii Sili (gobernadorearen antzekoa), baina fautu (aholkulari) bi izendatu zituen gobernu kolonialak. Tumua eta Pule (Upolu eta Savai'i gobernu tradizionalak) isildu ziren aldi batez; Lurrei eta tituluen eragina zuten gaiei buruzko erabaki guztiak gobernadore kolonialaren kontrolpean zeuden.

Lehen Mundu Gerrako lehen hilabetean, 1914ko abuztuaren 29an, Zeelanda Berriko espedizio-indar tropak Upolun lehorreratu ziren kontrakorik gabe, eta alemaniar agintarien kontrola hartu zuten Britainia Handiak Zeelanda Berriari zerbitzu inperial handi eta premiazko hori egiteko eskatu ondoren[23].

Zeelanda Berriko araua (1914-1961)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen Mundu Gerraren amaieratik 1962ra arte, Zeelanda Berriak Mendebaldeko Samoa kontrolatu zuen C klaseko mandatu gisa, fideikomisoan Nazioen Ligaren bidez eta gero Nazio Batuen bidez[19][24]. 1919 eta 1962 artean, Kanpo Arazoetako Departamentuak administratu zuen Samoa, Zeelanda Berriko uharte-lurraldeak eta Samoa gainbegiratzeko bereziki sortua izan zen gobernu-sailak[25]. 1943an, sail horri Uharteetako Lurraldeen Departamendua izena eman zioten, Zeelanda Berriko kanpo-arazoak zuzentzeko aparteko Kanpo Arazoetarako Departamentua sortu ondoren[26]. Zeelanda Berriko agintaldian, administratzaileak bi gertakari larriren erantzule izan ziren.

Gripe pandemia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen gertakarian, samoarren bosten bat inguru hil zen 1918-1919ko gripe epidemian[27][19].

1918an, Lehen Mundu Gerraren azken garaietan, espainiar gripeak bere bidesaria hartu zuen, herrialde batetik bestera azkar zabalduz. Mendebaldeko Samoan ez zen gripe pneumonikoaren izurriterik izan SS Talune Aucklandetik iritsi aurretik, 1918ko azaroaren 7an. ZBko administrazioak ontzia atrakatzeko baimena eman zuen berrogeialdia bete gabe; ontzia iritsi eta zazpi egunera, gripea epidemia bihurtu zen Upolun, eta, ondoren, azkar hedatu zen gainerako lurralde osora[28]. Samoa izan zen Pazifikoko uharte guztietatik gehien sufritu zuena, populazioaren % 90 kutsatu baitzen; gizon helduen % 30, emakume helduen % 22 eta haurren % 10 hil ziren[29]. Epidemiaren arrazoia, 1919an, Epidemia Ikertzeko Errege Batzorde batek baieztatu zuen, eta ondorioztatu zuen Mendebaldeko Samoan ez zela gripe pneumonikoaren izurriterik izan 1918ko azaroaren 7an Aucklandetik Talune iritsi aurretik[28].

Pandemiak samoarren konfiantza galarazi zuen Zeelanda Berriaren gaitasun administratiboan[19], eta samoar batzuek uharteen agintea amerikarrei edo britainiarrei transferitzeko eskatu zuten[19].

Mau mugimendua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bigarren gertakari nagusia hasieran baketsua etorri zen Mau (hitzez hitz iritzi sendo gisa itzultzen dena) 1900. urtean Savai 'i-n sortutako herri mugimendu baketsuaren aldetik. Mau mugimendua Lauaki Namulauulu Mamoe-k gidatzen zuen; Solfek kargutik kendu, eta Saipanera erbesteratu zuen, eta Samoarako itzuli bidean hil zen, 1915ean.

1918an, Mendebaldeko Samoan, 38.000 samoar eta 1.500 europar bizi ziren[30].

Hala ere, Zeelanda Berriaren erregimen kolonialak asko mindu zituen samoar natiboek, eta inflazioa eta 1918ko gripearen izurrite katastrofikoa haren gobernu txarrari egotzi zizkioten[31]. 1920ko hamarkadaren amaieran, koloniaren aurkako erresistentzia-mugimenduak babes zabala bildu zuen. Mau buruzagietako bat Olaf Frederick Nelson zen, erdi samoarra eta erdi komertziante suediarra[32]. Nelson 1920ko hamarkadaren amaieran eta 1930eko hamarkadaren hasieran erbesteratu zuten, baina erakundea diruz eta politikoki laguntzen jarraitu zuen. Mauren indarkeriarik gabeko filosofiari jarraiki, buruzagi hautatu berriak, Tupua Tamasese Lealofi buruzagi gorenak, Mau uniformedun talde bat gidatu zuen manifestazio baketsu batean, Apia erdialdean, 1929ko abenduaren 28an[33].

Zeelanda Berriko polizia manifestazioko buruzagietako bat atxilotzen saiatu zen. Aurre egin zionean, borroka bat sortu zen poliziaren eta Mauren artean. Polizia jendetzari tiro egiten hasi zen, eta Lewis metrailadore bat erabili zuten manifestariak sakabanatzeko[34]. Mauren burua eta Tupua Tamasese Lealofi III.a buruzagia atzetik tirokatu, eta hil zituzten Mau manifestariei lasaitasuna eta ordena eskatzen saiatzen ari zirela. Egun hartan, beste hamar lagun hil zituzten, eta 50 inguru zaurituak gertatu ziren poliziaren tiro eta borren zaurien ondorioz[35]. Egun hura Larunbat Beltza bezala ezagutuko zen Samoan.

1930eko urtarrilaren 13an, zeelandaberritarrek erakundea debekatu zuten. 1.500 gizon mau oihanera eraman zituzten HMS Dunedin gurutzaontzi arineko 150 marinelek eta 50 polizia militarrek jazarrita. Herrixketan, sarekadak egin zituzten, maiz gauez eta baioneta finkoekin. Martxoan, bertako europarren eta misiolarien bitartekaritzaz, Mau buruzagiak Zeelanda Berriko Defentsa ministroarekin bildu ziren, eta sakabanatzea onartu zuten[36].

Mau-ren aldekoek atxilotzen jarraitu zuten, eta, orduan, emakumeak agertu ziren aldekoak bildu eta manifestazioak egiten. Geldialdi politikoa Zeelanda Berriko 1935eko hauteskunde orokorretan Alderdi Laboristaren garaipenaren ostean hautsi zen. 1936ko ekainean, Apiara egindako borondate oneko misio batek Mau erakunde politiko zilegi gisa aitortu zuen, eta, Olaf Nelsoni, erbestetik itzultzeko baimena eman zion[36]. 1936ko irailean, samoarrek lehen aldiz baliatu zuten Faipuleko Fono aholkulariaren kideak hautatzeko eskubidea[37], eta Mau mugimenduko ordezkariek 39 eserlekuetatik, 31 irabazi zituzten[38].

Independentzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mendebaldeko Samoa bezala (1962–1997)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Samoako independentzia mugimenduak, behin eta berriz ahalegindu ondoren, 1961eko azaroaren 24ko Zeelanda Berriko Mendebaldeko Samoaren 1961eko Legeak Kudeaketa-hitzarmena amaitutzat eman zuen, eta, herrialdeari, independentzia eman zion Mendebaldeko Samoako Estatu Independente gisa, 1962ko urtarrilaren 1etik aurrera indarrean[39][40], Mendebaldeko Samoa, Ozeano Bareko uharte txikiko lehen herrialde independenteak, Zeelanda Berriarekin Adiskidetasun Ituna sinatu zuen geroago, 1962an. Mendebaldeko Samoa Commonwealth Nazioen Mankomunitatean sartu zen 1970eko abuztuaren 28an. Independentzia urtarrilaren hasieran lortu bazuen ere, Samoak urtero ekainaren 1ean ospatzen du bere independentzia eguna[41][42].

1976ko abenduaren 15ean, Mendebaldeko Samoa Nazio Batuen Erakundean onartu zuten 147. estatu kide gisa. Nazio Batuen Erakundean, Samoako Estatu Independentea izenaz aipatu izatea eskatu zuen[43].

Paul Theroux bidaia-idazleak. 1992an, Mendebaldeko Samoako eta Amerikako Samoako gizarteen arteko desberdintasun nabarmenak sumatu zituen[44].

Samoa bezala (1997z geroztik)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1997ko uztailaren 4an, gobernuak konstituzioa aldatu zuen herrialdearen izena Mendebaldeko Samoatik Samoa izatera[45], batu zenetik Nazio Batuen Erakundean izan zuen izena[58]. Amerikako Samoak izen aldaketaren aurka protesta egin zuen bere nortasuna gutxitzen zuela baieztatuz[46].

2002an, Helen Clark Zeelanda Berriko lehen ministroak barkamena eskatu zuen formalki Zeelanda Berriak 1918an Samoako biztanleriaren laurden bat baino gehiago hil zituen Espainiako gripearen agerraldian eta 1929ko Larunbat Beltzeko hilketetan izan zuen paperagatik[47][48].

2009ko irailaren 7an, gobernuak gidatzeko bide-araua aldatu zuen eskuinetik ezkerrera, Commonwealth-eko beste herrialde gehienek bezala, batez ere Australia eta Zelanda Berria bezalako eskualdeko herrialdeak, non samoar ugari bizi diren[49]. XXI. mendean, ezkerretik gidatzeko erabakia hartu zuen lehen herrialdea, Samoa izan zen[50].

2011ko abenduaren amaieran, Samoak ordu-eremuaren desplazamendua aldatu zuen UTC−11tik UTC+13ra, egun bateko jauzia eginez eta abenduaren 30eko ostirala tokiko egutegitik kenduz. Horrek Nazioarteko egun-aldaketa lerroaren forma aldatzea ere eragin zuen, lurraldearen ekialderantz mugituz[51]. Aldaketa horrek, nazioari, bere ekonomia suspertzen lagundu nahi zion Australia eta Zelanda Berriarekin negozioak egiteko. Aldaketa horren aurretik, Samoa 21 ordu atzetiko aldea zuen Sydneykin; orain, ordea, hiru ordu aurretik dago. Aurreko ordu-eremuak, 1892ko uztailaren 4an ezarria, Kalifornian kokatutako merkatari amerikarren ildotik funtzionatzen zuen[52]. 2021eko urrian, Samoak udako ordutegia erabiltzeari utzi zion[53].

2017an, Samoak NBEren Arma Nuklearrak Debekatzeko Ituna sinatu zuen[54].

2017ko ekainean, Parlamentuak Samoako Konstituzioaren 1. artikulua aldatu zuen kristautasuna estatuko erlijioa izan zedin[55][56].

2021eko maiatzean, Fiamē Naomi Mataʻafa Samoako lehen emakumea izan zen lehen ministroa izaten. Mataʻafaren FAST alderdiak gutxigatik irabazi zituen hauteskundeak, eta Giza Eskubideak Babesteko Alderdiko (HRPP) Tuila'epa Sa'ilele Malielegaoi epe luzeko lehen ministroaren agintearekin amaitu zuen[57], nahiz krisi konstituzionalak hori zaildu eta atzeratu. 2021eko maiatzaren 24an zin egin zuen lehen ministro berri gisa, uztailera arte Auzitegi Gorenak zin egitea legezkoa zela ebatzi ez bazuen ere; horrela, krisi konstituzionalari amaiera eman zitzaion, baita Tuila'eparen, lehen ministro gisa, 22 urteko iraupenari ere. FAST alderdiak 2021eko hauteskundeetan eta ondorengo epai judizialetan izandako arrakastak ere HRPPren agintearen ia lau hamarkadekin amaitu zuen[58].

2022ko abuztuan, Samoako Batzar Legegileak Tuimaleali'ifano Vaaletoa Sualauvi II.a estatuburu izendatu zuen, berriro bost urteko bigarren agintaldirako[59].

Gobernua eta administrazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Politika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gobernu eraikinak Apian.

Samoa demokrazia parlamentarioa da. 1990eko konstituzioaren arabera, o le Ao o le Malo da estatuburua, eta bera da, lehen ministroarekin batera, aginpide betearazlearen arduraduna. Legebiltzarrak (Fono) izendatzen du estatuburua, errepubliketako lehendakariarekin gertatu ohi den bezala. Estatuburuak lehen ministroa aukeratzen du, legebiltzarraren oniritziarekin. Lehen ministroa da gobernuburua, eta ministro-kontseiluaren laguntzaz agintzen du.

Banaketa administratiboa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurralde-antolaketari dagokionez, 11 administrazio-barruti (itūmālō) ditu.

Political Districts of Samoa
Barrutia Hiriburua Eremua
(km²)		 Biztanleria
(2016ko errolda)[60]
Upolu (uharte txikiak barne)
1 Tuamasaga Afega 479 90,787
2 A'ana Leulumoega 193 23,444
3 Aiga-i-le-Tai1 Mulifanua 27 4,939
4 Atua2 Lufilufi 413 22,694
5 Va'a-o-Fonoti Samamea 38 1,636
Savai'i
6 Fa'asaleleaga Safotulafai 266 13,403
7 Gaga'emauga Saleaula 223 7,844
8 Gaga'ifomauga Aopo 365 4,899
9 Vaisigano Asau 178 6,573
10 Satupa'itea Satupa'itea 127 5,467
11 Palauli Vailoa 523 9,317
  Samoa Apia 2,831 192,126
1) Manono, Apolima eta Nu'ulopa uharteak barne
2) Aleipata eta Nu'usafe'e uharteak barne

Demografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Biztanleria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Samoar familia.

2016an 195.843 biztanle zituen.[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %31,3 dira, 15-24 urte bitartekoak %19,8, 25-54 urte bitartekoak %36,3, 55-64 urte bitartekoak %6,8 eta 65 urtetik gorakoak %5,7. Bizi itxaropena 74 urtekoa da; 71,1 urtekoa gizonezkoena eta 77 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak). 2,7 haur emakumeko da ugalkortasun-tasa osoa.[61] Samoako lurraldea osatzen duten sei uharteetatik lautan bakarrik bizi da jendea: Savai'i eta Upolu (azken horretan bizi da biztanleen %60 inguru), dira handienak; Apolima eta Manono txikiagoak dira. Gehienak kostaldean bizi dira, 500 biztanlez beherako herrietan. Historian zehar garrantzi handiko zeregina bete dute lanera atzerrira, batez ere Estatu Batuetara eta Zeelanda Berrira, joandako samoarrek, uharteetara bidaltzen duten dirua laguntza handikoa gertatu delako.

Banaketa etnikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Samoako biztanle gehienak (%97,4) polinesiarrak dira jatorriz eta, Zeelanda Berriaren ondoren, bertan bizi da polinesiar jatorriko talderik handiena.

Hizkuntzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Samoako jatorrizko hizkuntza, samoera, Polinesiako hizkuntza zaharrena da. Ingelesa ere ofiziala da.[61]

Erlijioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Biztanle gehienak kristauak dira: %52,6 protestanteak, %18,8 katolikoak, %16,9 mormoiak eta %9,1 beste kristau elizetako jarraitzaileak.[61]

Hiri nagusiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Apia da Samoako hiriburu eta hiri nagusia (35.744 biztanle 2016an); Vaitelek 7.972 biztanle zituen 2016an, Faleasiuk 4.177, eta Le'auva'ak 3.274.[62]

Ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Taroa, Samoako uzta tradizionala.

Samoako ekonomiaren ardatzak, tradizioz, garapenerako laguntzak, atzerrira itsasoz haraindiko lurraldeetara emigraturiko familiek igorritako dirua eta nekazaritzako gaien esportazioa izan dira; atzerritik iristen zaion laguntzak betetzen du Barne Produktu Gordinaren erdia inguru. Nekazaritzan dihardute langileen %65ek, eta esportazioen %90 hartzen dute nekazaritzako gaiek, batez ere koko olioak eta kremak, kakaoak eta koprak; ñamea, ogi-arbola eta papaia lantzen dira bertako beharretarako. Baina hondamen natural gogorrek eraso ohi dute herrialdea, batez ere tifoiek eta landareen eritasunek, eta haien mende dago, hein handi batean, bertako nekazaritzaren ekoizpena. Industria ez da oso ugaria, eta dagoen apurra nekazaritzari eta automobilgintzari lotua dago, batez ere. Azken urteotan turismoa indarra hartzen ari da; 2013. urtean, esaterako, 132.000 turistatik gora hartu zituen herrialdeak.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
  2. ↑ a b Population & Demography Indicator Summary, Samoa Bureau of Statistics, sbs.gov.ws
  3. ↑ Samoa. britannica.com (Noiz kontsultatua: 2018-7-15).
  4. ↑ World Weather Information Service – Apia, World Meteorological Organization.
  5. ↑ Green, Roger C.; Leach, Helen M. (1989). "New Information for the Ferry Berth Site, Mulifanua, Western Samoa". Journal of the Polynesian Society. 98 (3): 319–330. Archived from the original on 4 July 2022. Retrieved 30 January 2011.
  6. ↑ The Political Economy of Ancient Samoa: Basalt Adze Production and Linkages to Social Status (Winterhoff 2007)
  7. ↑ a b (Ingelesez) «Su'esu'e manogi = in search of fragrance : Tui Atua Tupua Tamasese Ta'isi Efi and the Samoan indigenous reference | WorldCat.org» www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  8. ↑ Schellinger, Paul; Salkin, Robert, eds. (1996). International Dictionary of Historic Places, Volume 5: Asia and Oceania. Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers. 724. or. ISBN 1-884964-04-4.
  9. ↑ Rhys Richards, (1992), Samoa's forgotten whaling heritage; American whaling in Samoan waters 1824-1878, Wellington, Lithographic Services, 18-20 or.
  10. ↑ Langdon, Robert (1984) Where the whalers went; an index to the Pacific ports and islands visited by American whalers (and some other ships) in the 19th century, Canberra, Pacific Manuscripts Bureau, p.215. ISBN 086784471X
  11. ↑ «samoa.co.uk» www.samoa.co.uk (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  12. ↑ (Ingelesez) West, Barbara A.. (2010-05-19). Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. Infobase Publishing ISBN 978-1-4381-1913-7. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  13. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2015-01-09 (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  14. ↑ (Ingelesez) Stevenson, Robert Louis. (1996(e)ko mai. 1(a)). A Footnote to History: Eight Years of Trouble in Samoa. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  15. ↑ «The Works of Robert Louis Stevenson Vol 25 by Andrew Lang., Read free on ReadCentral.com» www.readcentral.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  16. ↑ (Ingelesez) A Footnote to History: Eight Years of Trouble in Samoa. 2022-04-19 (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  17. ↑ Mains, P. John; McCarty, Louis Philippe (1906). The Statistician and Economist: Volume 23. 249. or.
  18. ↑ Ryden, George Herbert. The Foreign Policy of the United States in Relation to Samoa. New York: Octagon Books, 1975. (Reprint by special arrangement with Yale University Press. Originally published at New Haven: Yale University Press, 1928), 574. or
  19. ↑ a b c d e (Ingelesez) Pedersen, Susan. (2015-07-09). The Guardians: The League of Nations and the Crisis of Empire. OUP Oxford ISBN 978-0-19-100940-2. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  20. ↑ Ryden, 571. or.
  21. ↑ «WHKMLA : History of Western Samoa, 1899-1918» www.zum.de (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  22. ↑ Lewthwaite, Gordon R. "Life, Land and Agriculture to Mid-Century," in Western Samoa. Edited by James W. Fox and Kenneth Brailey Cumberland. Christchurch, New Zealand: Whitcomb & Tombs Ltd. 1962, 148. or.
  23. ↑ (Ingelesez) New Zealand goes to war. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  24. ↑ "Imperialism as a Vocation: Class C Mandates". Archived from the original on 25 August 2007. Retrieved 27 November 2007.
  25. ↑ "External Affairs Bill", in New Zealand Parliamentary Debates, Vol. 185 (3 October–5 November 1919), 337. or.
  26. ↑ Templeton, Malcolm (1993). An Eye, An Ear, and a Voice: 50 Years in New Zealand's External Relations, 1943–1993. Wellington: Ministry of Foreign Affairs and Trade. 1. or..
  27. ↑ (Ingelesez) The 1918 flu pandemic. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  28. ↑ a b «CHAPTER I — EPIDEMICS | NZETC» nzetc.victoria.ac.nz (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  29. ↑ Tomkins, Sandra M.. (1992-11-01). «The influenza epidemic of 1918–19 in Western Samoa» The Journal of Pacific History 27 (2): 181–197.  doi:10.1080/00223349208572706. ISSN 0022-3344. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  30. ↑ (Ingelesez) Wartime administration. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  31. ↑ Hiery, Hermann. (1992-05-01). «West Samoans between Germany and New Zealand 1914–1921» War & Society 10 (1): 53–80.  doi:10.1179/072924792791198986. ISSN 0729-2473. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  32. ↑ (Ingelesez) Taonga, New Zealand Ministry for Culture and Heritage Te Manatu. Nelson, Olaf Frederick. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  33. ↑ The Mau Movement" (PDF). Archived from the original (PDF) on 27 November 2007. Retrieved 27 November 2007.
  34. ↑ Field, Michael (2006). Black Saturday: New Zealand's tragic blunders in Samoa. Auckland, N.Z.: Reed Publishing (NZ). ISBN 978-0-7900-1103-5.
  35. ↑ (Ingelesez) Taonga, New Zealand Ministry for Culture and Heritage Te Manatu. History and migration. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  36. ↑ a b (Ingelesez) New Zealand in Samoa. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  37. ↑ (Ingelesez) «Vol. VII, No. 3 ( Oct. 20, 1936)» Trove (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  38. ↑ (Ingelesez) «Vol. X, No. 2 ( Sep. 15, 1939)» Trove (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  39. ↑ Western Samoa Act 1961 Archived 5 January 2016 at the Wayback Machine (24 November 1961; 1961 No 68). Resolution 1626 (XVI) of 18 October 1961 Archived 7 January 2016 at the Wayback Machine of the United Nations General Assembly.
  40. ↑ Chapter XII. International Trusteeship System Archived 3 July 2017 at the Wayback Machine. Charter of the United Nations. legal.un.org
  41. ↑ (Ingelesez) Marshall, Geoff; Taonga, New Zealand Ministry for Culture and Heritage Te Manatu. Celebration of Samoa’s Independence Day. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  42. ↑ "Independence Day Archived 5 June 2014 at the Wayback Machine", United Nations. Retrieved 1 June 2014.
  43. ↑ "General Assembly admits Western Samoa as 147th United Nations member state" (PDF). United Nations. 15 December 1976. p. 2. Archived (PDF) from the original on 4 July 2022. Retrieved 3 June 2022.
  44. ↑ Theroux, Paul (1992). The Happy Isles of Oceania: Paddling the Pacific. New York, NY: G.P. Putnam's Sons (NZ). ISBN 978-0-618-65898-5.
  45. ↑ «Constitution Amendment Act (No 2) 1997» www.paclii.org (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  46. ↑ Samoan History". U.S. Embassy in Samoa. Archived from the original on 14 April 2021. Retrieved 17 January 2017.
  47. ↑ Txantiloi:En-NZ Full text: Helen Clark's apology to Samoa. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  48. ↑ "Prime Minister Helen Clark's Historic Apology".
  49. ↑ (Ingelesez) Press, Associated. (2009-09-08). «Samoa switches smoothly to driving on the left» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  50. ↑ (Ingelesez) Samoa switches to driving on left. 2009-09-08 (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  51. ↑ (Ingelesez) «Samoa to jump forward in time by one day» BBC News 2011-05-09 (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  52. ↑ (Ingelesez) Mydans, Seth. (2011-12-29). «Samoa Sacrifices a Day for Its Future» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  53. ↑ (Ingelesez) «Samoa Scraps Daylight Saving Time (DST)» www.timeanddate.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  54. ↑ (Ingelesez) «United Nations Treaty Collection» treaties.un.org (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  55. ↑ (Ingelesez) Wyeth, Grant. «Samoa Officially Becomes a Christian State» thediplomat.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  56. ↑ «Constitutional Amendment Passes; Samoa Officially Becomes 'Christian State' | Pacific Islands Report» web.archive.org 2020-11-11 (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  57. ↑ (Ingelesez) Reuters. (2021-05-17). «Samoa set to appoint first female prime minister» Reuters (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  58. ↑ (Ingelesez) Hollingsworth, Julia. (2021-05-24). «Pacific island swears in its first female PM in a tent after she is locked out of Parliament» CNN (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  59. ↑ (Ingelesez) Ligaiula, Pita. Tuimalealiifano reappointed as Samoa Head of State | PINA. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  60. ↑ Census 2016 Preliminary Count Report, Samoa Bureau of Statistics.
  61. ↑ a b c The World Factbook: Samoa. cia.gov (Noiz kontsultatua: 2018-7-16).
  62. ↑ Samoa. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2018-7-16).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Commonwealtheko estatu kideak
Antigua eta Barbuda • Australia • Bahamak • Bangladesh • Barbados • Belize • Botswana • Brunei • Dominika • Erresuma Batua • Fiji (baliogabetua) • Ghana • Grenada • Guyana • India • Jamaika • Kamerun • Kanada • Kenya • Kiribati • Lesotho • Malawi • Malaysia • Malta • Maurizio • Mozambike • Namibia • Nauru • Nigeria • Pakistan • Papua Ginea Berria • Ruanda • Saint Kitts eta Nevis • Santa Luzia • Saint Vincent eta Grenadinak • Samoa • Seychelleak • Sierra Leona • Singapur • Salomon Uharteak • Hegoafrika • Sri Lanka • Swazilandia • Tanzania • Tonga • Trinidad eta Tobago • Tuvalu • Uganda • Vanuatu • Zambia • Zeelanda Berria • Zipre
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Samoa&oldid=9625547"(e)tik eskuratuta