Alde Zaharra (Iruñea): berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Enekorga (eztabaida | ekarpenak)
50.340 edits
Enekorga (eztabaida | ekarpenak)
50.340 edits
361. lerroa: 361. lerroa:
|}
|}
|}
|}
== Garraioa ==
=== Autobusa ===
{{Nagusia|Eskualdeko Hiri Garraioa (Iruñerria)}}Auzo honetan [[Eskualdeko Hiri Garraioa (Iruñerria)|Eskualdeko Hiri Garraioaren]] 9 linea daude:{{EHG/Taula/Auzoa|auzoa=Nabarreria|e1=3|e2=5|e3=6|e4=11|e5=14|e6=21|g1=N3|g2=N7|g3=N8}}


== Ondarea ==
=== Bizikleta ===
{{Nagusia|Iruñeko Bidegorrien sarea}}Bizikletek galtzada erabiltzen dute, autoek eta oinezkoek bezala, azken horiek kale guztiak oinezkoentzat jarrita dauden auzo batean baitute lehentasuna.

=== Aparkalekua ===
{{Nagusia|Iruñeko Aparkaldi Mugatu eta Kontrolatu aldea}}Kale guztiak oinezkoentzat egokituta daudenez, debekatuta dago bertan aparkatzea. Gainera, [[Iruñeko Udala|Iruñeko Udalak]] kudeatutako sarbide-kontrol automatikoko sistema baten bidez baimendutako ibilgailuek baino ezin dute zirkulatu.

== Monumentu eta leku interesgarriak ==
[[Fitxategi:Catedral de Pamplona.jpg|thumb|250px|[[Iruñeko katedrala|Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala]]]]
[[Fitxategi:Catedral de Pamplona.jpg|thumb|250px|[[Iruñeko katedrala|Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala]]]]
[[Fitxategi:Pamplona - San Cernin o San Saturnino, exterior 04.jpg|thumb|371x371px|[[San Zernin eliza]]]]
[[Fitxategi:Pamplona - San Cernin o San Saturnino, exterior 04.jpg|thumb|371x371px|[[San Zernin eliza]]]]
372. lerroa: 381. lerroa:
Iruñeko Alde Zaharreko monumentu eta eraikin garrantzitsuenak honakoak dira:
Iruñeko Alde Zaharreko monumentu eta eraikin garrantzitsuenak honakoak dira:


* '''[[Iruñeko katedrala|Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala]]''': [[Arkitektura gotikoa|Gotiko]] estilokoa da ([[1387]]–[[1525]]). Sei ataldun hiru [[habearte|nabez]] eta [[deanbulatorio|girola]] batez inguratutako [[abside]] poligonal batez osatua dago. Aurrealde [[arkitektura neoklasikoa|neoklasikoa]] du, [[Ventura Rodríguez]] arkitektoaren lana ([[1783]]). [[Donejakue bidea|Donejakue Bideko]] lehenbiziko erromesen ezagutu zuten katedrala [[arkitektura erromaniko|erromanikoa]] zen, baina [[koru]]a erori ondoren, [[Karlos II.a Nafarroakoa|Karlos III.a Nobleak]] eraikin guztia garai hartan nagusi zen estiloan zaharberritzea erabaki zuen.
* '''[[Iruñeko katedrala|Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala]]''' : [[Arkitektura gotikoa|Gotiko]] estilokoa da ([[1387]] –[[1525]] ). Sei ataldun hiru [[habearte|nabez]] eta [[deanbulatorio|girola]] batez inguratutako [[abside]] poligonal batez osatua dago. Aurrealde [[arkitektura neoklasikoa|neoklasikoa]] du, [[Ventura Rodríguez]] arkitektoaren lana ([[1783]] ). [[Donejakue bidea|Donejakue Bideko]] lehenbiziko erromesen ezagutu zuten katedrala [[arkitektura erromaniko|erromanikoa]] zen, baina [[koru]]a erori ondoren, [[Karlos II.a Nafarroakoa|Karlos III.a Nobleak]] eraikin guztia garai hartan nagusi zen estiloan zaharberritzea erabaki zuen.
:Barnealdean, Karlos III.a Noblea bera eta bere emazte [[Leonor Trastamarakoa]]ren mausoleo bikaina dago ([[Jean Lomme de Tournai]]ren lana, [[1416]]), [[errezel]]pean dauden bi irudi jesarriez eta 28 iruditxo erregutzailez osatua, guztia [[polikromia]] eta [[metal]]ezko xehetasunekin apaindurik.
:Barnealdean, Karlos III.a Noblea bera eta bere emazte [[Leonor Trastamarakoa]]ren mausoleo bikaina dago ([[Jean Lomme de Tournai]]ren lana, [[1416]]), [[errezel]]pean dauden bi irudi jesarriez eta 28 iruditxo erregutzailez osatua, guztia [[polikromia]] eta [[metal]]ezko xehetasunekin apaindurik.
380. lerroa: 389. lerroa:
:[[Klaustro|Klaustro gotikoa]], [[gotiko (argipena)|gotiko]] estiloaren maisu lana da ([[XIV. mendea|XIV]]-[[XV. mendea]]). Zulodun trazeriazko arku laukoitz dotoreak ditu. Hainbat kapera eta '''[[Iruñeko Elizbarrutiko Museoa]]'''.
:[[Klaustro|Klaustro gotikoa]], [[gotiko (argipena)|gotiko]] estiloaren maisu lana da ([[XIV. mendea|XIV]]-[[XV. mendea]]). Zulodun trazeriazko arku laukoitz dotoreak ditu. Hainbat kapera eta '''[[Iruñeko Elizbarrutiko Museoa]]'''.


* '''[[Iruñeko Udala|Iruñeko udaletxea]]''': [[XVIII. mende]]ko aurrealde [[barrokoa]] du. Lehenbiziko udaletxea [[Batasun Pribilegioa]]ren bidez eraikia izan zen, honetan, [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a Nobleak]] [[Iruñeko burguak|Iruñeko burguen]] arteko borrokak ekidin eta alderdikeriaz jokatu zuela aipatu ez zezaten udaletxea inorena ez zen lursailetan eraiki zuelarik.
* '''[[Iruñeko Udala|Iruñeko udaletxea]]''' : [[XVIII. mende]]ko aurrealde [[barrokoa]] du. Lehenbiziko udaletxea [[Batasun Pribilegioa]]ren bidez eraikia izan zen, honetan, [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a Nobleak]] [[Iruñeko burguak|Iruñeko burguen]] arteko borrokak ekidin eta alderdikeriaz jokatu zuela aipatu ez zezaten udaletxea inorena ez zen lursailetan eraiki zuelarik.
* '''[[Gazteluko plaza]]''': [[Iruñea|Iruñeko]] erdialdean dago. Hiriko handienetakoa izanda, eta kokapen estrategikoarengatik, Iruñeko ekitaldi gehienak (manifestazioak, jaiak...) Gazteluko Plazan egiten dira. Izena [[Luis I.a Nafarroakoa|Luis I.aren]] garaian eraikitzen hasi zen gaztelutik datorkio.
* '''[[Gazteluko plaza]]''' : [[Iruñea|Iruñeko]] erdialdean dago. Hiriko handienetakoa izanda, eta kokapen estrategikoarengatik, Iruñeko ekitaldi gehienak (manifestazioak, jaiak...) Gazteluko Plazan egiten dira. Izena [[Luis I.a Nafarroakoa|Luis I.aren]] garaian eraikitzen hasi zen gaztelutik datorkio.
* '''[[San Zernin eliza|San Saturnino edo San Zernin eliza]]''': Hiriaren ebanjelizatzailearen izena darama. Hiriko elizen artean [[Donejakue bidea|Done Jakue Bideko]] usadio handiena duena da. [[XIII. mende]]koa da. Albo banatan [[dorre]] sendoak dituen [[gotorleku]] itxura du. Atariak [[Azken Epaia]]ren irudia duen tinpanoa du. Aurrealdean [[Santiago de Compostela|Donejakue]] eta haren oinetan dagoen haur erromes baten taila du. [[XVIII. mendea]]n eliza honetako antzinako klaustroaren lekuan Bideko Ama Birjinaren Kapera eraiki zen. [[Saturnino Tolosakoa]]ren taila bat du.
* '''[[San Zernin eliza|San Saturnino edo San Zernin eliza]]''' : Hiriaren ebanjelizatzailearen izena darama. Hiriko elizen artean [[Donejakue bidea|Done Jakue Bideko]] usadio handiena duena da. [[XIII. mende]]koa da. Albo banatan [[dorre]] sendoak dituen [[gotorleku]] itxura du. Atariak [[Azken Epaia]]ren irudia duen tinpanoa du. Aurrealdean [[Santiago de Compostela|Donejakue]] eta haren oinetan dagoen haur erromes baten taila du. [[XVIII. mendea]]n eliza honetako antzinako klaustroaren lekuan Bideko Ama Birjinaren Kapera eraiki zen. [[Saturnino Tolosakoa]]ren taila bat du.
* '''[[San Nikolas eliza (Iruñea)|San Nikolas eliza]]''': [[San Nikolas plaza (Iruñea)|San Nikolas plazan]] dago. [[Gotorleku]] [[gotiko (argipena)|gotiko]] itxura duen eliza da, arrosa-lehoia eta [[XV. mende]]ko [[dorre]] bat ditu. Mendeetan barna eraldaketa eta handitze ugari izan ditu.
* '''[[San Nikolas eliza (Iruñea)|San Nikolas eliza]]''' : [[San Nikolas plaza (Iruñea)|San Nikolas plazan]] dago. [[Gotorleku]] [[gotiko (argipena)|gotiko]] itxura duen eliza da, arrosa-lehoia eta [[XV. mende]]ko [[dorre]] bat ditu. Mendeetan barna eraldaketa eta handitze ugari izan ditu.
* '''[[Iruñeko harresiak]]''': Iruñeko Alde Zaharra ipar eta ekialdetik inguratzen duten [[harresi]]ak dira.
* '''[[Iruñeko harresiak]]''' : Iruñeko Alde Zaharra ipar eta ekialdetik inguratzen duten [[harresi]]ak dira.
*[[Atari Berria|'''Atari Berria''']]: [[Gipuzkoa etorbidea (Iruñea)|Gipuzkoako etorbideko]] azpian ate bat. [[Iruñea|Iruñeko]] sarbide nagusia iparraldetik da.
*[[Atari Berria|'''Atari Berria''']]: [[Gipuzkoa etorbidea (Iruñea)|Gipuzkoako etorbideko]] azpian ate bat. [[Iruñea|Iruñeko]] sarbide nagusia iparraldetik da.
* '''[[Frantziako atea|Frantziako atea edo Zumalakarregiren atea]]''': [[Iruñea|Iruñeko]] hiri zaharreko ate nagusia.
* '''[[Frantziako atea|Frantziako atea edo Zumalakarregiren atea]]''' : [[Iruñea|Iruñeko]] hiri zaharreko ate nagusia.
* '''[[Zaldi Zuria (Iruñea)|Zaldi Zuriaren zokoa]]''': [[Iruñeko harresiak|Iruñeko harresietan]] dagoen leku honetako ikuspegiak zoragarriak dira, bertatik [[Arrotxapea]], [[Txantrea]] eta [[Sanduzelai]] auzoak ikus daitezkeelarik, eta, atzealdean berriz, [[Ezkaba (mendia)|Ezkaba]] mendia. Bertan jatetxe bat egoteaz gain, maiz, musika emanaldi eta ikuskizunen kokaleku izan ohi da.
* '''[[Zaldi Zuria (Iruñea)|Zaldi Zuriaren zokoa]]''' : [[Iruñeko harresiak|Iruñeko harresietan]] dagoen leku honetako ikuspegiak zoragarriak dira, bertatik [[Arrotxapea]] , [[Txantrea]] eta [[Sanduzelai]] auzoak ikus daitezkeelarik, eta, atzealdean berriz, [[Ezkaba (mendia)|Ezkaba]] mendia. Bertan jatetxe bat egoteaz gain, maiz, musika emanaldi eta ikuskizunen kokaleku izan ohi da.
* '''[[Nafarroako Kontuen Ganbera (egoitza)|Kontuen ganbera]]''' (Kontu Auzitegia): [[Florencio Ansoleaga kalea]]ren 10. zenbakian dago. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] eraikina da.
* '''[[Nafarroako Kontuen Ganbera (egoitza)|Kontuen ganbera]]''' (Kontu Auzitegia): [[Florencio Ansoleaga kalea]]ren 10. zenbakian dago. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] eraikina da.
* '''[[Nafarroako errege-erreginen jauregia|Nafarroako Erregeen jauregia]]''' (gaur egun '''Nafarroako Artxibo Nagusia''')
* '''[[Nafarroako errege-erreginen jauregia|Nafarroako Erregeen jauregia]]''' (gaur egun '''Nafarroako Artxibo Nagusia''' )
* '''[[San Fermin Aldapakoaren eliza]]''': [[Maiatzaren Bia kalea (Iruñea)|Maiatzaren Bia kalean]].
* '''[[San Fermin Aldapakoaren eliza]]''' : [[Maiatzaren Bia kalea (Iruñea)|Maiatzaren Bia kalean]] .
* '''[[Nafarroako museoa]]''': [[Nafarroako Gobernua]]k [[1956]]an [[Iruñea]]n eraikitako [[museo]]a da, Alde Zaharreko Santo Domingo aldapan kokatuta. Bertan, [[Nafarroako historia]]ren gertakariak, artelan eta objektuak ikusgai daude. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] aurrealde eta kapera ditu.
* '''[[Nafarroako museoa]]''' : [[Nafarroako Gobernua]]k [[1956]]an [[Iruñea]]n eraikitako [[museo]]a da, Alde Zaharreko Santo Domingo aldapan kokatuta. Bertan, [[Nafarroako historia]]ren gertakariak, artelan eta objektuak ikusgai daude. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] aurrealde eta kapera ditu.
* '''[[Navarro Tafallatarren jauregia]]''': Zapateria kaleko [[rokoko|rococo]] estiloko jauregia. [[1752]]an Santiago ordenako zalduna eta Indietako merkataria zen On Juan Francisco Adán y Pérezek eraikitzea agindu zuen, gaur egun [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren egoitza da.
* '''[[Navarro Tafallatarren jauregia]]''' : Zapateria kaleko [[rokoko|rococo]] estiloko jauregia. [[1752]]an Santiago ordenako zalduna eta Indietako merkataria zen On Juan Francisco Adán y Pérezek eraikitzea agindu zuen, gaur egun [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren egoitza da.
* '''[[Goienetxe jauregia (Iruñea)|Goienetxe jauregia]]''': [[Estafeta kalea]] eta [[Gazteluko plaza]]ren arteko Xabierko kalean dagoen [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] jauregia da.
* '''[[Goienetxe jauregia (Iruñea)|Goienetxe jauregia]]''' : [[Estafeta kalea]] eta [[Gazteluko plaza]]ren arteko Xabierko kalean dagoen [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] jauregia da.
* '''[[Iruñeko Gotzain Jauregia]]''': [[Iruñeko katedrala]]rekin parez-pare eta [[Iruñeko harresiak|Iruñeko harresien]] mendebaldeko pasabidea edo hormaren aldamenean dago. [[XVIII. mende]]ko [[jauregi]] [[barrokoa]] eta denbora luzez [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko gotzainaren]] egoitza izan zen.
* '''[[Iruñeko Gotzain Jauregia]]''' : [[Iruñeko katedrala]]rekin parez-pare eta [[Iruñeko harresiak|Iruñeko harresien]] mendebaldeko pasabidea edo hormaren aldamenean dago. [[XVIII. mende]]ko [[jauregi]] [[barrokoa]] eta denbora luzez [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko gotzainaren]] egoitza izan zen.
* '''[[Neptunoren iturria (Iruñea)|Neptunoren iturria]]''': [[Kontseiluko plaza]]n dago. [[1788]]an [[Luis Paret y Alcázar|Luis Paretek]] diseinatu zuen, [[neoklasizismo|neoklasiko]] erakoa delarik. Garai batean [[Iruñeko Sanferminak|Sanfermin jaietan]] atzerritar edo ''giriak'', normalean alkohola edo drogen efektupean, iturri honen goialdera igo eta beren buruak beheko jendartera bota ohi zituzten.
* '''[[Neptunoren iturria (Iruñea)|Neptunoren iturria]]''' : [[Kontseiluko plaza]]n dago. [[1788]]an [[Luis Paret y Alcázar|Luis Paretek]] diseinatu zuen, [[neoklasizismo|neoklasiko]] erakoa delarik. Garai batean [[Iruñeko Sanferminak|Sanfermin jaietan]] atzerritar edo ''giriak'' , normalean alkohola edo drogen efektupean, iturri honen goialdera igo eta beren buruak beheko jendartera bota ohi zituzten.
* '''[[Nabarreriako iturria]]''': [[Nabarreria plaza]]n dago.
* '''[[Nabarreriako iturria]]''' : [[Nabarreria plaza]]n dago.
* '''[[Javier Zigaren jaiotetxea]]''': [[Javier Ziga|Javier Ziga Etxandi]] (1877-1959) iruindar margolari eta politikariaren jaiotetxea da eta [[Nabarreria kalea]]ren 25. zenbakian dago.
* '''[[Javier Zigaren jaiotetxea]]''' : [[Javier Ziga|Javier Ziga Etxandi]] (1877-1959) iruindar margolari eta politikariaren jaiotetxea da eta [[Nabarreria kalea]]ren 25. zenbakian dago.
* '''[[Ezpeleta jauregia]]''': Aurrealde ikusgarria duen [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] [[jauregi]] [[barrokoa]]. [[Kale Nagusia (Iruñea)|Kale Nagusian]] dago. Bere balkoietako batean [[1875]]. urtean [[Hirugarren Karlistaldia]]n [[San Kristobal gotorlekua|San Kristobal gotorlekutik]] tiro eginiriko bala ikus daiteke. Bere atzealdean arkupe areto ederra du.
* '''[[Ezpeleta jauregia]]''' : Aurrealde ikusgarria duen [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] [[jauregi]] [[barrokoa]] . [[Kale Nagusia (Iruñea)|Kale Nagusian]] dago. Bere balkoietako batean [[1875]] . urtean [[Hirugarren Karlistaldia]]n [[San Kristobal gotorlekua|San Kristobal gotorlekutik]] tiro eginiriko bala ikus daiteke. Bere atzealdean arkupe areto ederra du.
* '''[[Frantzisko Deuna Ikastetxe Publikoa (Iruñea)|Frantzisko Deuna Ikastetxe Publikoa]]''': [[1905]]an [[Julian Arteaga]]k eraikia, [[Kale Berria (Iruñea)|Kale Berria]] eta [[San Frantzisko plaza (Iruñea)|San Frantzisko plazaren]] artean dafo.
* '''[[Frantzisko Deuna Ikastetxe Publikoa (Iruñea)|Frantzisko Deuna Ikastetxe Publikoa]]''' : [[1905]]an [[Julian Arteaga]]k eraikia, [[Kale Berria (Iruñea)|Kale Berria]] eta [[San Frantzisko plaza (Iruñea)|San Frantzisko plazaren]] artean dafo.
* '''[[Kondestablearen jauregia]]''': [[Kale Nagusia (Iruñea)|Kale Nagusia]] eta [[Jarauta kalea]]ren arteko elkargunean dagoen [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] jauregia da.
* '''[[Kondestablearen jauregia]]''' : [[Kale Nagusia (Iruñea)|Kale Nagusia]] eta [[Jarauta kalea]]ren arteko elkargunean dagoen [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] jauregia da.
* '''[[Gendulain jauregia]]''': [[Kontseiluko plaza]]n dago.
* '''[[Gendulain jauregia]]''' : [[Kontseiluko plaza]]n dago.
* '''[[Iruña Kafetegia|Iruña kafetegia]]''': [[Gazteluko plaza]]n dagoen [[kafetegi]] dotorea da. [[1888]]an [[Iruñea|iruindar]] talde batek sortu zuen, Iruñean elektrizitate argiztaketa izan zuen lehenbiziko edaritegi edo komertzio-etxea izan zelarik. [[Ernest Hemingway]] estatubatuar idazle ospetsua bertako ohiko bezeroa izateaz gain kafetegi hau mundu osoan zehar ospetsu bilakatu zuen.
* '''[[Iruña Kafetegia|Iruña kafetegia]]''' : [[Gazteluko plaza]]n dagoen [[kafetegi]] dotorea da. [[1888]]an [[Iruñea|iruindar]] talde batek sortu zuen, Iruñean elektrizitate argiztaketa izan zuen lehenbiziko edaritegi edo komertzio-etxea izan zelarik. [[Ernest Hemingway]] estatubatuar idazle ospetsua bertako ohiko bezeroa izateaz gain kafetegi hau mundu osoan zehar ospetsu bilakatu zuen.
* '''[[La Agrícola eraikina]]''': Gaur egun [[Iruñeko liburutegia]]ren egoitza. [[San Frantzisko plaza (Iruñea)|San Frantzisko plazan]] dago eta [[1910]]an [[Francisco Urkola]] arkitektoak diseinatu eta eraiki zuen.
* '''[[La Agrícola eraikina]]''' : Gaur egun [[Iruñeko liburutegia]]ren egoitza. [[San Frantzisko plaza (Iruñea)|San Frantzisko plazan]] dago eta [[1910]]an [[Francisco Urkola]] arkitektoak diseinatu eta eraiki zuen.
* '''[[Redin eta Kruzat jauregia]]''': [[XVIII. mendea]]n eraikitako jauregia, [[Kale Nagusia (Iruñea)|Kale Nagusiaren]] 31. zenbakian dago.
* '''[[Redin eta Kruzat jauregia]]''' : [[XVIII. mendea]]n eraikitako jauregia, [[Kale Nagusia (Iruñea)|Kale Nagusiaren]] 31. zenbakian dago.
* '''[[Rozalejoko markesaren jauregia]]''': [[Nabarreria kalea]]n dagoen XVIII. mendeko jauretxe barrokoa.
* '''[[Rozalejoko markesaren jauregia]]''' : [[Nabarreria kalea]]n dagoen XVIII. mendeko jauretxe barrokoa.
* '''[[San Lorentzo eliza (Iruñea)|San Lorentzo eliza]]''': [[XIV. mende]]ko eliza da, bertan [[Fermin Amienskoa|San Ferminen]] kapera eta irudia daude.
* '''[[San Lorentzo eliza (Iruñea)|San Lorentzo eliza]]''' : [[XIV. mende]]ko eliza da, bertan [[Fermin Amienskoa|San Ferminen]] kapera eta irudia daude.
* '''[[Santo Domingoko merkatua]]''': [[Iruñeko Udala|Iruñeko udaletxearen]] atzealdean dagoen udal-merkatua da. [[1876]]an lehenbizikoz ireki zen.
* '''[[Santo Domingoko merkatua]]''' : [[Iruñeko Udala|Iruñeko udaletxearen]] atzealdean dagoen udal-merkatua da. [[1876]]an lehenbizikoz ireki zen.
* '''[[Santo Domingo eliza (Iruñea)|Santo Domingoko eliza]]''': [[XVI. mende]]ko eliza da. [[Santo Domingoko aldapa]]ren alboan dagoen Done Jakue plazan dago, [[Santo Domingoko merkatua]]ren alboan eta [[Iruñeko Udala|Iruñeko udaletxearen]] atzealdean.
* '''[[Santo Domingo eliza (Iruñea)|Santo Domingoko eliza]]''' : [[XVI. mende]]ko eliza da. [[Santo Domingoko aldapa]]ren alboan dagoen Done Jakue plazan dago, [[Santo Domingoko merkatua]]ren alboan eta [[Iruñeko Udala|Iruñeko udaletxearen]] atzealdean.
* '''[[San Agustin eliza (Iruñea)|San Agustin eliza]]''': [[San Agustin kalea (Iruñea)|San Agustin kalean]] dagoen [[XVI. mende]]ko eliza da, bertan, [[1523]]an [[Garcilaso de la Vega]] olerkaria [[San Jakueren ordena|Done Jakueren Zaldun]] izendatu zuten.
* '''[[San Agustin eliza (Iruñea)|San Agustin eliza]]''' : [[San Agustin kalea (Iruñea)|San Agustin kalean]] dagoen [[XVI. mende]]ko eliza da, bertan, [[1523]]an [[Garcilaso de la Vega]] olerkaria [[San Jakueren ordena|Done Jakueren Zaldun]] izendatu zuten.
* '''[[San Martin Tourskoaren kapera (Iruñea)|San Martin Tourskoaren kapera]]''': [[1317]]an eraikia, [[Caldereria kalea (Iruñea)|Caldereria kalean]] dago.
* '''[[San Martin Tourskoaren kapera (Iruñea)|San Martin Tourskoaren kapera]]''' : [[1317]]an eraikia, [[Caldereria kalea (Iruñea)|Caldereria kalean]] dago.
* '''[[San Filipe Neri kapera (Iruñea)|San Filipe Neri kapera]]''': [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] portada [[barroko]] ederra du eta [[Florencio Ansoleaga kalea]]n dago.
* '''[[San Filipe Neri kapera (Iruñea)|San Filipe Neri kapera]]''' : [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] portada [[barroko]] ederra du eta [[Florencio Ansoleaga kalea]]n dago.
* '''[[Vessollako markesaren jauregia]]''': [[Takonera plaza]] eta [[Kale Berria (Iruñea)|Kale Berriaren]] arteko izkinan dago.
* '''[[Vessollako markesaren jauregia]]''' : [[Takonera plaza]] eta [[Kale Berria (Iruñea)|Kale Berriaren]] arteko izkinan dago.


== Plazak ==
== Plazak ==

19:19, 21 azaroa 2020ko berrikusketa

Alde Zaharra
Iruñea,  Nafarroa Garaia

Bandera


Armarria

Map
Izen ofiziala Alde Zaharra/Casco Viejo[1]
SorreraK.a. 74
Kokapena
UdalerriaIruñea
Probintzia Nafarroa Garaia
Herrialdea Euskal Herria
Altuera450 m
Azalera0,65 km²
Demografia
Biztanleria11.532 (2020)
5.574 (48%)
5.958 (52%)
Dentsitatea17 741,54 bizt/km2
AuzotarraIruindar
Posta kodea31001

Alde Zaharra (Alde Zarra lehen; Casco Viejo, gaztelaniaz eta Alde Zaharra/Casco Viejo, ofizialki) Iruñeko auzoa bat da, hiriaren erdialdean dago. Hiriko lehen auzoa izan zen. Izan ere, Iruña hiria zen I. Zabalgunea eraiki zen arte, XX. mendean.

Iparraldean Arrotxapea auzoko artean dago, ekialdean I. Zabalguneko artean, hegoaldean II. Zabalguneen eta mendebaldean Txantrea auzoen artean.

2020ko maiatzean 11 532 biztanle erregistratu zituen, horietatik 5 574 gizonak eta 5 958 emakumeak.

Burguak

Iruñeko hiriak hiru burgo izan ohi ditu:

1423ko Batasun Pribilegioaren ondoren, gaur egun Alde Zaharra bezala ezagutzen dugun horretan batu ziren hiru hauek, Karlos III.a Noblearen aginduz.

Hala ere, laugarren burgu bat egon zen, San Migel burgua, Nabarreriako Gerran suntsitua eta Nabarreria burguari erantsia izan zena. Era berean, judutegi bat egon zen Iruñean, Auzo Berria izenez ezaguna juduak Nafarroako erresumatik kanporatu ondoren bezala ere ezaguna eta Nabarrerian ere sartua.

Kokapena

Alde Zaharra hiriaren erdigunean eta hiria beraren zati handi bat dagoen ordokia eta Iruñerriaren gain kokatua dago. Gainontzeko auzo berriekin ongi komunikatua dago, Billabesa hiri-autobus zerbitzuaren linea gehienak auzoaren mugetan geltokiak baidituzte (nagusiki Sarasate pasealekuan), 14. linea alde zaharrean barneratzen delarik (Iruñeko udaletxearen atzealdean geltokia baitu). Gaur egun linea batzuk Alderdi Zaharrera hurbiltzeko egitasmoaren hausnarketa ere badago, auzoko dendariek hala eskatuta.

Alde Zaharra oinezkoen gunea da, horregatik bertara garbiketa, mantenimendu edo garraio ibilgailuak edota auzoaren barnean aparkalekua duten auto pribatuak bakarrik sar daitezke. Gainontzeko ibilgailu eta autoentzat sarrera galerazi edo debekatua dago, auzoa oinezkoentzako gunea izan dadin

Historia

Herrixka baskoia

Artikulu nagusia: «Bengoda»

Duela 75 000 mila urtetik hona, giza kokalekuen aztarnak daude Iruñerrian. Arga ibaiko terrazetan, Arantzadin adibidez, harrizko tresnak aurkitu zituzten. 2001 eta 2003 artean Gazteluko enparantzan egindako indusketa batean menhir bat aurkitu zuen. Hala ere, ikerketa guztiak egin arren, ikertzaileek ez zuten euren antzinatasunaren testigantzarik eman.[2]

Gaur egungo katedralaren inguruan herri baskoi bat zegoela ezagutzen da, Bengoda, eta haren gainean sortu zen Pompaelo hiri erromatarra. Badira hori baieztatzen duten Burdin Aroko aztarnak. Gainera, bere puntu gorenean, oinplano karratuko etxeak izango lituzke, ziuraski adobez eraikiak, harriztatutako kaleren bat, lubakiak bezalako defentsa-elementuak eta harresi edo oholesi bat. Bengoda etengabeko kontaktuan Zeltikorekin, beren kokapen estrategiko eta komertzialagatik.[3]

Hiri erromatarra

Artikulu nagusia: «Pompaelo»

Ponpeiok, Pompaelo hiria, K. a. 75 eta K. a. 74 bitartean sortu zuen. Sertorioren gaineko bere garaipena formalizatzeko eta eskualdean bere bezeroak gehitzeko, aurretik existitzen zen antzinako baskoi herrixka bat berrizendatuz: Iruña edo Bengoda. Badirudi arkeologiak azken puntu hori berresten duela, erromatarren aurreko eta Italiako aztarnak baitaude.[4]

Erromatarrek Galia Akitania antolatu zutenetik, bere garrantzia ez zen gutxitzen, eta bere udal garapena, bere jatorri ponpeiorragatik atxilotua egon ahal izan zen. Beste aldetik, baskoien lurraldean hiririk garrantzitsuena bezala kokatu zen, honela bere hiriburu bihurtuz. Ordutik, bere hiriburutza denboran zehar mantendu du, bai Iruñeko erresuman, bai Nafarroako erresuman, Nafarroan eta Euskal Herrian.

Burguetako hiria

Nabarreria

Artikulu nagusia: «Nabarreria»

IX. mende hasieran Iruña populazio txikiko hiri gotortua zen. Aldiz, XI. mende amaieran, Iruñeko Erregeak hiriko bizitza berritzeko eta indartzeko asmoz, iparraldeko jendeari etortzera dei egin zien haiei pribilegioak aitortuz. Franko direlakoak (gehienean Tolosa Okzitaniako inguruko herritarrak) merkatari eta artisauak ziren batez ere eta San Zernin burguan bildu ziren. Gero, berriz, San Nikolas burgua sortu zen.

Bada, jatorrizko herritarrek (nafarrak) Iruñeko hirigune zaharrean bizitzen jarraitu zuten, eta harrezkero Nabarreria izena izan zuen. Kultura-desberdintasunak ez ezik, nafarren ofizioak xumeak ziren gehienean: etxeko laguntzaileak, abeltzainak, nekazariak... Errege-aginduz, debekatua zuten frankoen ofiziorik ikastea (artisautza eta merkataritza-trebetasunak).

San Zernin burgua

Artikulu nagusia: «San Zernin»

San Zernin burgua Nabarreria burgutik kanpo sortu zen auzo bat da, hasiera batean Petri Rodezkoa gotzainaren babespean 1100. eta 1115 urteen artean. Belaunaldi bakar baten ondoren, Alfontso Borrokalariak, burges berriaren erregimena agindu zuen, bere bizilagunengana Jakako forua hedatuz 1129n, gotzainaren prerrogatibei kalterik egin gabe, hau da, herriaren jaun zuzena eta bere biztanleei. Barrutiaren barruan infantzoiak, elizgizonak eta nafarrak instalatzea debekatu zen, horien hermetismoa gero berretsi zelarik, behar ziren ñabardurekin eta, gainera, Frankoren seme-alabak ziren bizilagun burgesentzat erreserbatutako jarduera profesionalak zehaztuz.[5]

Bere hiri-eskemak, formatu hexagonal eta simetrikoan, bi kale perpendikularrek gurutzatua, hirigintza-planteamendu global batean pentsarazten du. Gainera, harresiz kanpo handitu zen, Merkatuko Herri Berriarekin (gaur egungo Takonera parkea) eta Frantziskotar eta Mesedeetako komentuarekin (gaur egungo Basotxoa).[6]

Ildo beretik, pixkanaka areagotu zen haien arteko lehia, bai hiri zaharreko bizilagun nafarrekin, batez ere haiek juridikoki haiekin parekatu zituztenetik, bai San Nikolas. Etsaitasunaren ondorioz, liskar bortitzak izan ziren, baita gerra bat ere, zeinetatik, Antso VII.a Azkarraren laguntzarekin, burtsa irabazi zuen 1222n.

San Nikolas burgua

Artikulu nagusia: «San Nikolas (Iruñea)»

Poblazion edo Herria ere deitua, San Zernin burguaren hegoaldean sortu zen XII. mendearen bigarren erdian Antso VI.a Jakituna, oinplano angeluzuzenera egokituz, San Nikolaseko kale nagusian (egungo Zapateria kalea) eta Burdinola kalea (egungo San Anton kalea) ekialdetik mendebaldera egindako bastidak bezala. Torredonda kalea (egungo San Gregorio kalea) eta Tezenderien kalea (egungo San Nikolas kalea) paraleloak ziren. Harategi erruak ekialdetik zeharka zeharkatzen zuen auzoa, baita erdialdean, gaur egun San Migel kalean, mozten zuen belena ere.

Zapateria kalea burgu horretako kale nagusia izan zen, eta, ondoren, Salineria eta Zapateria izeneko zatiak, gatz-dorrea eta zapatarien taldea, hurrenez hurren. XIX. mendean Zapateria izena eman zitzaion kale osoari.[7]

San Migel burgua

Artikulu nagusia: «San Migel (Iruñea)»

Antso III.a Gartzeitz Nabarreria burgori babesa eman zion, bere biztanleria, han, 1010 aldiz handitzea eragin zuena. Gainera, auzo berri bat sortzeko baimena eman zuen hegoaldera: San Migel burgua. Erromesen aterpetxe batean eta Iruñeko Andre Maria Erreginaren katedralaren menpeko ospitale batean sortu zen, eta nortasun propioa izatera iritsi ziren.

Antso VI.a Jakitunaren erregealdian, 150 urte beranduago, auzo hau, 1154. urteko gaitzespenean, burgu bihurtu zen, San Migelen mendebaldean eta Nabarreriaren hegoaldean judutegi bat eratzen den urtean: Iruñeko judutegia.

Nabarreriako Gerran, frantziarrak Nabarreriako burgua erasotzea erabaki zuten. Frantziako tropek ez zuten inolako erresistentziarik aurkitu, arpilatze metodiko bat hasiz, aberastasun eta indarkeria irrika. Hil eta bortxatu egin zen, nekatu arte, Nabarreriako bazter guztietatik, erabat suntsituak izan zirelarik, San Migel burgua eta Iruñeko judutegia.[8]

San Migel burgua ez zen inoiz bere hondakinetatik berpiztu, eta, horregatik, bere lurrak Nabarreria burgua eman zitzaizkion, eta honi buruzko ia dokumenturik ez da kontserbatzen. Gainera, ia berrogeita hamar urte igaro behar izan ziren Nabarreria burgua berreraiki eta berriz bizitzeko, baina hori ez zen gertatu 1324an, Karlos II.a Burusoila Nafarroako erregeak horretarako beharrezko baimena eman zuen arte.

Judutegia edo Auzo Berria

Artikulu nagusia: «Iruñeko judutegia»

Nafarroako Artxibo Orokorrako Nafarroako Kontuen Ganberaren dokumentuei esker, Xabierko jaitsieran, Mesede kalean, Joanes Albretekoa kalean, Barbatza ingurubidearen zati batean, Santa Maria Erreala enparantzan eta Dormitaleria kalean kokatu ahal izango dugu.

Zenbait agirik, gainera, judutegia harresi batez inguratua zegoela baieztatzen digute, Karlos II.a Burusoilaren garaian harrigarriro altxatua, ez juduak isolatzeko, kristauen gorrototik babesteko baizik. Jakina da XV. mendean zehar judu batzuek banaketa-hesia gainditu zutela eta kristauen artean bizi zirela, ondorioz, auzokoen arteko gatazkarekin.

Juduek kristauek ez bezalako merkatua zuten, eta Alkatetzaren inguruan zegoen, nahiz eta ez den ezagutzen Iruñean non zegoen zehazki. Jakina da salmenta astelehenetan, asteartetan eta asteazkenetan egiten zela. Alkatetzaren ondoan okinak eta azokako postuak zeuden. Sinagoga egon zen lekuak ez du inolako zalantzarik onartzen: egungo apaiz erretiroaren orubea eta Santa Maria Erreala enparantzaren zati bat.

1063an jada judutegi bat zegoela jakin zen. Antso VI.a Jakituna erregeak, 1154an, pribilegio bat eman zion Elizari, Iruñean eta beste toki batzuetan juduak onar zitzan baimenduz, eta bere mesedetan geratu ziren bizileku berriek sortzen zituzten diru-sarrerak. 1276ko Nabarreriako Gerra odoltsuan, Nabarreriarekin batera suntsitua izan zen, 1320tik aurrera berreraiki zen arte. Karlos II.a Burusoilak 1324an emandako Nabarreria Birpopulatzeko Gutunean, erregeak beretzat gordetako eskubideen artean, bertan judutegi bat izatea zegoen. Juduak Nafarroatik kanporatzea 1498an dekretatu zuten Joanes III.a Nafarroakoa eta Katalina I. Nafarroakoa erregeek, eta berehala Judutegi auzoaren izena aldatu eta Auzo Berria jarri zioten. XVI. mendearen erdialdean, izen hau Judutegiko erruarekin txandakatzen zen, egungo Merced kalea zena. Antzinako Judutegia kanpoaldera irekitzen zuten bi atariak ageri dira: Ibaiko Atea, zeinaren kokapena bat datorren artzapezpiku-jauregiaren izkinarekin, zeinak Barbazanaren erronda ematen baitu eta Garci-Marra errotara zeraman bidearen hasiera baitzen, gaur egun Kaparrotsuko errota bezala ezagutzen dena, baita Juduen hilerria ere, hiriko kanpoko harresietatik kanpo kokatua, baratzeetarantz. Beste ataria, Iturri Zaharrekoa bezala ezagutzen zen, eta egungo Merced kalearen edo Judutegiko antzinako erruaren amaieran zegoen. Izena Labrit pilotalekutik gertu zegoen iturri batetik zetorkion.[9]

Batasun Pribilegioa

Artikulu nagusia: «Batasun Pribilegioa»

Hurrengo urteetan, Nabarreriak gorputza hartu zuen berriz ere eta, XV. mendean, aldameneko burguak beren esklusibotasuna eta hizkuntza bera galduz joan ziren. 1423an, Batasun Pribilegioa eman zen eta, haren bidez, hiru burguek bat egin zuten eta elkarren arteko mugak legez behintzat hautsi egin ziren, Iruñeko udal bakarra eratuz.

Elkartzearen ondorioen artean, Nabarreria, San Zernin eta San Nikolas burguetatik banatzen zuten mendebaldeko harresiak bota ziren. Gainera, Mercaderes kalea, Merkatu kalea edo Xabier kalea sortu ziren, orain bateratuta dauden burgu ezberdinak elkarlotzeko. San Nikolas eta Nabarreria artean Gazteluko enparantza eraiki zen, San Zernin eta Nabarreria artean Udal plaza eta San Nikolas eta San Zernin artean San Frantzisko enparantza.[10]

Hirigintza

Alde Zaharra multzo heterogeneoa da. Begi hutsez kale guztiak berdinak edo oso antzekoak direla dirudien arren, egia esan, burgo ezberdinetakoak dira. Auzoa airetik begiratuz gero, argi eta garbi ikus dezakegu lau eremu desberdin daudela: Nabarreria, San Nikolas, San Zernin eta burguartean. Lehena ondo identifika daitezkeen bi zatitan banatzen da: Nabarreria zaharra eta Auzo Berria edo judutegia, juduak kanporatu ondoren Nabarreriak xurgatu zuena.

Lehenengoa lurraren arabera antolatzen da eta Karmen eta Nabarreria kaleen inguruan sortzen da, euskal herri tradizionalak bezala. Bigarrena, geroagokoa, bastidako lauki batean garatzen da, San Zernin burgua imitatuz. Bigarrena San Zerninen antzeko estiloari jarraituz eraiki zen, baina espazio gutxiago eta plano angeluzuzen bat erabiliz, bastida ez zena. Hirugarrena Gares, Lizarra, Biana, Bastida Errioxa edo Bastida Arberoa bezala, bastida bat da. Iruñeko ordokiko lautada batean dago finkatuta, harresiaren eta Arga ibaiaren eta San Nikolas burguaren artean. Kale nahiko zuzenak dira oro har, kurbaduraren bat dute burguen muturretan eta plaza zabalak barnealdean. Azkena oinarrizko helburu batekin eraiki zen: burguak lotzea. Horretarako, hainbat kale elkarren artean elkartu arte luzatu ziren. Gainera, Udaletxe edo Gaztelu bezalako plazak sortu ziren.

Plazak

Auzoak hamalau plaza ditu:

Kaleak

Politika

Nafarroako Foru hauteskundeak

Alde Zaharra Alde Zaharra hautes-barrutia da, Iruñeko barrutian. Hauek dira hauteskunde-barruti horren emaitzak azken foru-hauteskundeetan:

2019ko Nafarroako hauteskundeak Alde Zaharran[11]
Alderdia Bozak %
Euskal Herria Bildu 1 737 %30,49
Geroa Bai 1 339 %23,50
Navarra Suma 1 268 %22,26
Nafarroako Alderdi Sozialista 619 %10,87
Ahal Dugu 323 %5,67
Izquierda-Ezkerra 255 %4,48
Vox 50 %0,88
Equo 45 %0,19
Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 15 %0,26
Sain 9 %0,16
Libertate Nafarra 8 %0,14
Guztira 5 713 %100
2015ko Nafarroako hauteskundeak Alde Zaharran[12]
Alderdia Bozak %
Euskal Herria Bildu 1 567 %26,60
Geroa Bai 1 283 %21,78
Nafar Herriaren Batasuna 1 041 %17,67
Ahal Dugu 947 %16,08
Nafarroako Alderdi Sozialista 308 %5,23
Izquierda-Ezkerra 267 %4,53
Nafarroako Alderdi Popularra 144 %2,44
Herritarrak - Herritarron Alderdia 102 %1,73
Equo 40 %0,68
Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 33 %0,56
Sain 31 %0,53
Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 30 %0,51
Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 22 %0,37
Libertate Nafarra 14 %0,24
Guztira 5 923 %100
2011ko Nafarroako hauteskundeak Alde Zaharran[12]
Alderdia Bozak %
Euskal Herria Bildu 1 483 %26,11
Nafar Herriaren Batasuna 1 289 %22,69
Nafarroa Bai 1 276 %22,46
Izquierda-Ezkerra 537 %9,45
Nafarroako Alderdi Sozialista 457 %8,05
Nafarroako Alderdi Popularra 211 %3,71
Ekologistak Martxan 100 %1,76
Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 90 %1,58
Nafarroako Demokraten Elkargunea 46 %0,81
Sain 36 %0,63
Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 32 %0,56
IXN 21 %0,37
Naparra ta Españico Escuñe 12 %0,21
Guztira 5 590 %100

Garraioa

Autobusa

Auzo honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 9 linea daude:

  Eskualdeko Hiri Garraioa
Nabarreria 
Eguneko Zerbitzua
Gaueko Zerbitzua

Bizikleta

Artikulu nagusia: «Iruñeko Bidegorrien sarea»

Bizikletek galtzada erabiltzen dute, autoek eta oinezkoek bezala, azken horiek kale guztiak oinezkoentzat jarrita dauden auzo batean baitute lehentasuna.

Aparkalekua

Kale guztiak oinezkoentzat egokituta daudenez, debekatuta dago bertan aparkatzea. Gainera, Iruñeko Udalak kudeatutako sarbide-kontrol automatikoko sistema baten bidez baimendutako ibilgailuek baino ezin dute zirkulatu.

Monumentu eta leku interesgarriak

Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala
San Zernin eliza
San Nikolas eliza
Atari Berria
Iruñeko harresiak eta Frantziako atea edo Zumalakarregiren atea
Zaldi Zuriaren zokoa
La Agricola eraikina

Iruñeko Alde Zaharreko monumentu eta eraikin garrantzitsuenak honakoak dira:

Barnealdean, Karlos III.a Noblea bera eta bere emazte Leonor Trastamarakoaren mausoleo bikaina dago (Jean Lomme de Tournairen lana, 1416), errezelpean dauden bi irudi jesarriez eta 28 iruditxo erregutzailez osatua, guztia polikromia eta metalezko xehetasunekin apaindurik.
Absideko kaperak XV. mendeko aurrealdeko aldarea eta 1530. urteko harlanduzko bikainezko korua du. Klaustrora «Ate Ederrean» barna gurutzaduraren eskuinaldetik sartzen da, mainelean historiatutako hiru txapitel eta Ama Birjina ditu, eta tinpanoan XIV. mendeko Maria Lotiaren irudi polikromatua.
Klaustro gotikoa, gotiko estiloaren maisu lana da (XIV-XV. mendea). Zulodun trazeriazko arku laukoitz dotoreak ditu. Hainbat kapera eta Iruñeko Elizbarrutiko Museoa.

Plazak

Gazteluko plaza gauez.

Kaleak

Jaiak

Garraioa

Autobusa

Auzo honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 21 linea daude: Txantiloi:EHG/Taula/Auzoa

Igogailua

Bestalde, Alde Zaharreko iparraldean Iruñeko harresietako igogailua, honen bidez Alde Zaharra eta Arrotxapea auzoa lotzen dira, bien arteko malda modu erosoan igo eta jaitsiz, eta Santo Domingoko aldapa saiestuz.

Argazkiak

Ikus, gainera

Txantiloi:Atari


Kanpo estekak

Txantiloi:Autoritate kontrola

Txantiloi:Iruñeko auzo aurkibidea Txantiloi:Euskal Herriko Alde Zaharrak

  1. ↑ https://www.pamplona.es/eu/node/15378
  2. ↑ Txantiloi:Erreferentzia
  3. ↑ Txantiloi:Erreferentzia
  4. ↑ Amela, 200, 17. orria
  5. ↑ Txantiloi:Erreferentzia
  6. ↑ Txantiloi:Erreferentzia
  7. ↑ Txantiloi:Erreferentzia
  8. ↑ Txantiloi:Erreferentzia
  9. ↑ Txantiloi:Erreferentzia
  10. ↑ Txantiloi:Erreferentzia
  11. ↑ Txantiloi:Erreferentzia
  12. ↑ a b Txantiloi:Erreferentzia
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Alde_Zaharra_(Iruñea)&oldid=8263394"(e)tik eskuratuta