Burkina Faso

Burkina Faso
	Ereserkia: Une Seule Nuit (en)
	Goiburua: Unité-Progrès-Justice; (Batasuna, Aurrerapena, Justizia)
; Burkina Fasoko bandera	; coat of arms of Burkina Faso (en)
	LocationBurkinaFaso.png
Geografia
Hiriburua; eta hiri handiena	Uagadugu; 12°22′7″N 1°31′39″W
Azalera	274.200 (74)
Punturik altuena	Mount Tenakourou (en) (749 m)
Punturik sakonena	Volta Beltza (200 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Benin, Boli Kosta, Ghana, Mali, Niger, Togo eta Bawku West District (en)
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika parlamentarioa
Presidentea	Isaac Zida(trantsiziokoa)
	Apollinaire Joachim Kyélem de Tambèla (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi AFRISTAT (en) ; Aduanen Mundu Erakundea; Afrika Mendebaldeko Estatuen Ekonomia Erkidegoa; Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak; Afrikar Batasuna; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Batzar Islamikoko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Conseil de l'Entente (en) ; Frankofonia; Garapeneko Afrikako Bankua; Group on Earth Observations (en) ; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Civil Defence Organisation (en) ; Interpol; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; OHADA (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO; United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur (en) ;
Demografia
Biztanleria	20.488.000 (2019) (61); 0 (2019)
Dentsitatea	74,72 bizt/km² (145)
Hizkuntza ofizialak	ikusi Mossi ; Bissa (en) ; Dioula ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Moba (en) , Pana (en) , Paleni (en) , Winye (en) , Jamsai Dogon (en) , Doghose (en) , Bolon (en) , Samwe (en) , Kalamsé (en) , Khe (en) , Tyefo (en) , Sininkere (en) , Cwi Bwamu (en) , Lyélé (en) , Khisa (en) , Laalaa Bwamu (en) , Tamashek, Kpee (en) , Bomu (en) , Cerma (en) , Senara (en) , Bwamu (en) , Gurenera, Dogoso (en) , Dyan (en) , Gourmanchéma (en) , Kasem (en) , Humburi Senni (en) , Kaansa (en) , Kar (en) , Koromfe (en) , Kusaal (en) , Lobi (en) , Nanerigé (en) , Marka (en) , Mossi, Sucite (en) , Sembla (en) , Siamou (en) , Natioro (en) , Puguli (en) , Lorhon (en) , Syer-Tenyer (en) , Turka (en) , Vyemo (en) , Zarma, Dioula, Bissa (en) , Dzùùngoo (en) , Northern Dagara (en) , Kisamo-Matya (en) , Southern Bobo Madaré (en) , Kisamo-Maya (en) , Malba Birifor (en) , Dagaari Dioula (en) , Sissala (en) , Northern Nuni (en) , Jalkunan (en) , Tomo Kan Dogon (en) , Southern Nuni (en) , Northern Toussian (en) , Southern Toussian (en) , Western Niger Fulfulde (en) , Southern Samo (en) , Northern Bobo Madaré (en) , Berba (en) eta ingeles;
Ezkontzeko adina	gizonezko: 20; emakumezko: 17
Emankortasun-tasa	5,521 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	2.493.607 (2015)
Alfabetizazioa	% 41,2 (2018)
Bizi-itxaropena	60,361 (2016)
Giniren koefizientea	47,3 (2018)
Giza garapen indizea	0,449 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	12.873.114.800,017 $ (2017); 1.424.333.085,7034 (2016)
BPG per capita	642 $ (2017); 59 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	35.817.940.906 nazioarteko dolar (2017); 2.751.968.099 (2016)
BPG per capita EAPn	1.866,161 nazioarteko dolar (2017); 92,847 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	5,4 % (2016)
Inflazioa	0,6 % (2016); −0,7 (2015)
Historia
	Sorrera data: 1960
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+226
ISO 3166-1 alpha-2	BF
ISO 3166-1 alpha-3	BFA
Ordu eremua	ikusi UTC±00:00 ; : Africa/Ouagadougou (en) ;
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.Europlug (en) eta Type E (en)
Internet domeinua	.bf
	gouvernement.gov.bf…

Burkina Faso^[1] (frantsesez buʁkina faso ahoskatua) Mendebaldeko Afrikako estatu itsasgabea da. Sei herrialderekin egiten du muga: Malirekin iparraldean, Nigerrekin ekialdean, Beninekin hego-ekialdean, Togo eta Ghanarekin hegoaldean eta Boli Kostarekin hego-mendebaldean. 274.200 km²ko azalera du eta 2013ko zenbatespenaren arabera 17.322.796 biztanle ditu^[2]. Hiriburua Uagadugu da.

1970 eta 1980ko hamarkadetan ezegonkortasun politiko handia egon zen bertan eta 1990eko hamarkadan alderdi anitzeko hauteskundeak antolatu ziren. Urtero ehunka mila landa langilek Ghana edo Boli Kostarako bidea hartzen dute lan bila.

Izena

Lehenago Volta Garaia deitzen zen herrialde hau, baino 1984ko abuztuaren 4ean hartu zuen oraingo izena Thomas Sankara presidentearen erabakiz. Burkina Fasok «jende justuaren lurra» esan nahi du moore eta dioula hizkuntzetan (dioula hizkuntzan Fasok «aberri» esan nahi du eta Burkinak, moore hizkuntzan, «jende justua»). Bertakoei Burkinabé deitzen zaie.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Burkina Fasoko geografia»

Burkina Fason bi paisaia mota daude:

Herrialdeko zatirik handiena penezabaldi hedatu bat da, erliebe leun eta ondulatua eratzen duena, muino bakan batzuekin. Hauek kanbriaurreko mendigune baten azken arrastoak dira.
Hego-mendebaldea hareharrizko mendigune bat da. Hemen dago Tenakourou mendia (749 m), Burkinako gailurrik gorena. Mendigunea inguratuz amildegi handiak daude (garaienak 150 metro ingurukoak dira).

Burkina Fasoko batez besteko altuera 400 metrokoa da eta punturik garaienetik baxuenera dagoen aldea ez da 600 metro baino handiagoa. Oso herrialde laua da, beraz.

Hidrografia

Herrialde idorra izan arren, nahiko ibai-sare handia du, hegoaldean batez ere. Hiru arro nagusienak Volta, Komoé eta Niger ibaienak dira.

Burkina Fasoren lehengo izena, Volta Garaia, herrialdea zeharkatzen duten hiru ibaietatik dator:

Mohoun ibaia, lehen Volta Beltza izena zuena.
Nakambe ibaia, lehen Volta Zuria izena zuena.
Nazinon ibaia, lehen Volta Gorria izena zuena.

Volta Beltza eta Komoé dira urte osoan zehar ura eramaten duten Burkinako ibai bakarrak.

Niger ibaiaren arroak herrialdearen %27a hartzen du. Ibaiadar nagusienak Beli, Gorouol, Goudebo eta Dargol dira, baino urtaroen araberako errekak dira eta urtean 4-6 hilabetez baino ez dute urik eramaten. Hala ere uholde arriskua izaten da.

Horretaz gain hainbat laku daude: Tingrela lakua, Bam lakua, Dem lakua eta Oursi, Beli, Yomboli eta Markoye putzu handiak.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Burkina Fasoko historia»

Afrikako mendebalde osoan bezala, Burkina Fason gizakia aspaldi finkatu zen. Ehiztari-biltzaileak herrialdeko ipar-mendebaldean kokatu ziren (K. a. 12.000-5.000). Nekazarien lehenbiziko kokaleku iraunkorrak K. a. 3.600-2.600 bitartean agertu ziren. Burdina, keramika eta harri leunduaren erabilpena K. a. 1500 eta 1000 bitartean garatu zen.

Dogondarren aztarnak Burkina Fasoko iparralde osoan daude. Eskualdea K. a. XV. mende inguruan utzi zuten, Bandiagarako amildegietan finkatzeko. Burkina Fasoko lurraldeak Songhai Inperioaren garaian garrantzi ekonomiko handia izan zuen.

Kolonizazio garaian, Erresuma Batua eta Frantziaren arteko lehia handia izan zen Afrikako alde horretan. 1896an Uagaduguko Mossi erresuma Frantziako indar militarrak garaitua izan zen, eta Frantziako protektoratu bilakatu zen. Mendebaldeko eta ekialdeko eskualdeak 1897an erori ziren hainbat kanpaina militarren ondoren. 1898rako, egungo Burkina Fasoko lurraldearen gehiena konkistaturik zegoen, nahiz eta zenbait eskualdetako kontrola oso finkoa ez izan. Erresuma Batuarekin adostutako itunean, 1898ko ekainaren 14an, lurralde banaketa hitzartu zen bi potentzia kolonialen artean, eta haien arteko mugak ezarri ziren. Tokian tokiko komunitate zein botere politikoen aurkako borroka jarraitu zuten frantziarrek bost urtez. 1904an, Mendebaldeko Afrikako Inperio Kolonial frantziarra berrantolatu zen. Bakean zegoen Volta ibaiko arroa Goi-Senegal eta Niger (Haut-Sénégal et Niger) probintziaren barnean sartu zen, Bamako hiriburu zuela.

Lehen Mundu Gerran, 1915-1916an, egungo Burkina Fasoko mendebaldean eta Maliko ekialdean gobernu kolonialaren aurkako matxinada armatua sortu zen: Volta-Bani Gerra. Frantziarrek, azkenean, altxamendua zapaltzea lortu zuten, baino desegigo handiak pairatu zituzten eta historiako indar kolonialik handiena bildu behar izan zuten. Iparraldean ere oposizio armatua piztu zen, eta tuaregek zein Dori eskualdeko aliatuek gobernuarekin izandako su-etena hautsi zuten. Lehen Mundu Gerra bukatutakoan, matxinada gehiagoren beldurrez, egungo Burkina Fasoko lurraldea Haut Sénégal et Niger probintziatik atera zuten, administrazioa hurbilagoa izan zedin. Orduan, errepideak eraikitzeko ekimena jarri zen abian, eta kotoiaren landaketa bultzatu zen esportazioari begira. Asmo horiek, ordea, porrot egin zuten, eta 1932an lurraldea Boli Kosta, Mali eta Nigerren artean banandu zen.

Bigarren Mundu Gerra amaitutakoan sortu ziren kolonialismoaren kontrako istiluei erantzuna eman nahian, 1947ko irailaren 4ean Volta Garaia berriz ezarri zen, 1932an zituen mugekin. 1958ko abenduaren 11n, autodeterminazioa lortu zuen, eta errepublika bihurtu zen, Franko-Afrikar Erkidegoaren barnean (La Communauté Franco-Africaine). Independentzia osoa 1960an eskuratu zuen.

Herrialdeko aurreneko estatu-kolpea 1966an gertatu zen. Gobernu zibila 1978an itzuli zen. 1980. urtetik aurrera hainbat estatu kolpe izan ziren (1980, 1982, 1983). 1984. urtean egungo izena eman zioten errepublikari, Thomas Sankara buruzagi zela. 1987 arte egon zen agintean Sankara, baina urte hartan kargutik kendu zuten, eta ordu arte bere laguntzaile izandako Blaise Compaoré kapitaina izendatu zuten lehendakari. Sankara agintaldiaren amaiera tragiko hark mito bihurtu zuen eta afrikar askorentzat heroi handia izan zen, Lumumba edo Mandela bezala; ustelkeriaren eta pobreziaren kontra borrokatu izana eta lehorteek eta baso soiltzeak kaltetutakoentzat laguntza antolatu izana dira Sankararen merezimendu nagusiak.

1987. urteaz gero Blaise Compaoré kapitaina izan zen Burkina Fasoko lehendakaria (Herri Fronte-ko buruzagi gisa hasieran, Demokraziaren eta Aurrerapenaren aldeko Biltzar-eko buruzagi gisa 1996az gero), baina 1991ko konstituzioa onartu zenez gero, aldaketa nabarmenak izan ziren Burkina Fasoko gobernuan. Urte hartan marxismo-leninismoa alde batera utzi zuen alderdiak eta merkatu ekonomia finkatu zuen, oposizioko alderdiak onartu ziren, aginpideak bereizi ziren, etab. 1990az gero Burkinak Nigerreko eta Maliko gerratik ihes egindako iheslari tuaregen arazoari aurre egin behar izan zion. 1992an legebiltzarrerako hauteskundeak egin ziren, eta 1995ean udal hauteskundeak; Herri Frontea-k irabazi zituen biak (dena dela, azpimarratzekoa da Burkina Fasoko hauteskundeetan abstentzio handia izan ohi dela, azken urteetan %44raino murriztu den arren). 1995ean oposizioak hauteskundeei boikota egin zien, hauteskunde batzordea independentea ez zelakoan, eta gizartean tentsio egoera nagusitu zen, azken urteetako egoera ekonomiko larria zela eta (1995eko lehen sei hilabeteetan %30 garestitu zen bizitza). Demokraziaren eta Aurrerapenaren aldeko Biltzarra alderdia osatu ondoren, Compaorek jarraitu zuen lehendakaritzan 1996an, oposizioa zatituta zegoelako eta hitzarmen estrategikorik ezin antolatu zuelako. 1998an eta 2005ean Compaore lehendakari gisa berretsi zuten; Tertius Zongo izendatu zuten gobernuburu 2007an. Egoera ekonomikoa txarra eta egoera soziala nahasia izan arren, burkinafasoarrek nazioartean beren herriaren irudia hobetu zuen lehendakaria saritu zuten. Baina 2014ko urrian matxinada bortitza piztu zen, eta Blaise Compaorék dimisioa eman behar izan zuen^[3].

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Burkina Fasoren banaketa administratiboa»

Burkina Faso 13 eskualdetan banatuta dago:

Hauek 45 probintzia eta 301 departamentutan banatuta daude.

Ekonomia

Munduko ekonomiarik atzeratuenetakoa da. Nekazaritza da ekonomia jarduera nagusia, baina klima eta lurraldearen ezaugarriak oztopo handiak dira (lurraldearen %20 inguru lantzen da^[4]). Biztanle gehienek nekazaritzatik edo abeltzaintzatik ateratzen dute bizibidea (2013an barne produktu gordinaren %33,6 hartzen zuten^[4]). Azukre kanabera, kotoia, arroza, artoa, artatxikia lantzen dira batez ere. Ardiak, ahuntzak eta abelgorria dira azienda nagusiak. Lehorte larriak gertatu ohi dira, eta horrek kalte handiak eragiten ditu ekonomian; urtero-urtero hainbat biztanlek emigratzen du Boli Kostara eta Ghanara lehortearen eraginez.

Industria nekazaritzako gaietan dago oinarritua (kontsumorako gaiak egiten dira batez ere), baina herrialdearen barne beharrak asetzeko lain bakarrik ematen du. Kanpo merkataritza apurrak emaitza negatiboa du Burkinarentzat. Horren arrazoi nagusietako bat itsasorako irteerarik eza eta komunikazio kaskarrak dira, inguruko herrialdeen mende baitago merkataritza harremanetan. Langabezia handia dago, eta lan baldintza kaskarretan ari da langile asko. Etorkizunari begira, lurpeko aberastasunak dira Burkina Fasoren itxaropen bakarra: manganeso eta bauxita erreserba handiak daude, eta urrea ere badago, baina gaur egun ez dira behar adina ustiatzen. Hori guztia dela eta, nazioarteko laguntzen mende dago ekonomia; Nazioarteko Diru Funtsaren laguntzarekin nekazaritzaren garapenerako eta garapen hidraulikorako programak antolatu dira.

Demografia

Burkina Fasoko biztanleria oso gaztea da (15 urtetik beherakoa da biztanleen erdia ia), eta gehienak nekazaritza inguruneetan bizi dira. Bertako etnia nagusiak mossia eta mandingoa dira, baina aipagarriak dira peul, haussa eta beste hainbat etnia ere; etnia aniztasunaren isla da bertako folklore aberatsa.

Burkina Fasoko jaiotza tasa oso altua da (emakumeko 5,93 haur^[4]), baina haurren heriotza kopurua ere garaia da, eta bizi itxaropena, berriz, oso apala: 52,8 urte gizonak, 56,8 emakumeak^[4]. Demografia erregulatzeko bide bakarra emigrazioa da, inguruko herrialdeetarako emigrazioa hain zuzen ere.

Osasun baldintzak oso kaskarrak dira (25.000 biztanleko mediku bakarra 1998an), eta elikadura arazoak eta eritasun larriak daude (HIESa, malaria, etab.). Analfabetismoa Afrikako herrialdeen arteko garaienetakoa da: %71,3 2007an^[4]. Goi mailako ikasketak egiteko erakunde bakarra Uagaduko Unibertsitatea da.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014-11-01 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
↑ Burkina Faso: Indicateurs clés Institut national de la statistique eta la démographie. Insd.bf
↑ Blaise Compaorek Burkina Fasoko presidente kargua utzi du Berria.eus
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Burkina Faso The World Factbook. Cia.gov. 2014ko azaroaren 1ean kontsultatua

Kanpo loturak

(Frantsesez) Gobernuaren webgune ofiziala
(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Burkina Faso

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[2] Burkina Faso: Indicateurs clés Institut national de la statistique eta la démographie. Insd.bf

[3] Blaise Compaorek Burkina Fasoko presidente kargua utzi du Berria.eus

[cia-4] Burkina Faso The World Factbook. Cia.gov. 2014ko azaroaren 1ean kontsultatua

[1]

[2]

[3]

[4]

i e a Afrikako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Mendebaldeko Afrika	Benin \| Burkina Faso \| Cabo Verde \| Boli Kosta \| Gambia \| Ghana \| Ginea \| Ginea Bissau \| Liberia \| Mali \| Mauritania \| Niger \| Nigeria \| Senegal \| Sierra Leona \| Togo
Iparraldeko Afrika	Aljeria \| Egipto \| Hego Sudan \| Libia \| Maroko \| Sudan \| Tunisia \| Mendebaldeko Sahara
Erdialdeko Afrika	Angola \| Burundi \| Kamerun \| Afrika Erdiko Errepublika \| Txad \| Kongoko Errepublika Demokratikoa \| Kongoko Errepublika \| Ekuatore Ginea \| Gabon \| Ruanda \| Sao Tome eta Principe
Ekialdeko Afrika	Burundi \| Komoreak \| Djibuti \| Eritrea \| Etiopia \| Kenya \| Madagaskar \| Malawi \| Maurizio \| Mozambike \| Ruanda \| Seychelleak \| Somalia \| Tanzania \| Uganda \| Zambia \| Zimbabwe
Hegoaldeko Afrika	Botswana \| Lesotho \| Namibia \| Hego Afrika \| Swazilandia
Menpeko lurraldeak	Indiako Ozeanoko uharte sakabanatuak \| Mayotte \| Réunion (Frantzia) \| Pantelleria (Italia) \| Madeira (Portugal) \| Kanariar Uharteak \| Ceuta \| Melilla \| Espainiar subiranotasuneko lurrak (Espainia) \| Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha (Err. Bat.) \| Sokotra (Yemen)
Eztabaidatuak	Saharako Arabiar Errepublika Demokratikoa