Oltza (zendea)

Oltza
	Nafarroa Garaia, Euskal Herria
	Aratzuri eta gaztelua Arga ibaiaren parean
; Bandera	; Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Iruñerria
Administrazioa
Entitatea	zendea
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Iruñea
Izen ofiziala	Cendea de Olza / Oltza zendea
Posta kodea	31160 31171
Zendeatarra	oltzatar
Geografia
Koordenatuak	42°49′32″N 1°45′46″W / 42.82560283°N 1.76272552°W
Azalera	45,96 km²
Garaiera	374-958 metro
Distantzia	11,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	5.887 (2023: −79)
Dentsitatea	128,09 biztanle/km²
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak	% 14,55 (2018: %6,19)

Artikulu hau zendea historikoari buruzkoa da; udalerria edo kontzejua gaitzat duena beste hau da: «Oltza»

Oltza^[3]^[a] Euskal Herriko zendea bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Iruñerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 11,0 kilometrora. Altuera 374 eta 958 metro artekoa da, eta 45,96 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 5887 biztanle zituen.

Bertako biztanleak oltzatarrak dira. Herriburua Ororbia herria da.

1991z geroztik, Orkoien (bere kontzejuarekin) eta Oltza udalerrien artean banatuta dago, eta bertan daude gainerako herriak.

Izena

Oltza zendea beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

gaztelaniaz: Cendea de Olza
nafar erromantzez edo aragoieraz: Cendea de Olza

Toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

Olça (1099)
Olza (1274)
Olssa (1279)
Olça (1532)
Cendea de Olza (1534)
Cendea de Olza (1800)
Oltzaran (1926)
Oltza (1974)
Oltza zendea (1990)
Oltza zendea (2009)

Etimologia

Zendeak Oltza izen bereko herritik hartzen du izena, Erdi Aroaren hasieran tokirik garrantzitsuena izan zena.

Ezaugarriak

Armarria

Oltza zendeako armarriak honako blasoi hau du:^[5]

«

Hondo urdin bat eta aurrean gari soro batez osatuta dago, urrezko ziriekin.

»

Bandera

Oltza zendeako banderak zendeako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak eguzki bat du gainean.

Geografia

Oltza zendea Nafarroa Garaiaren erdialdean dago, Iruñerriko metropoli eremuaren ipar-mendebaldean, eta Nafarroako hiriburu Iruñetik hamar bat kilometrora.

Mugakideak

Ingurune naturala eta kokapena

Erliebe anitza du. Malda leunen beheko aldeak, Iruñeko margen gainean modelatuak, batzuetan kalkareniten azaleratzeek eteten dituzte, batzuetan Triasikoko formazio diapirikoek lagunduta. Arga, Arakil eta Urtxikia ibaietan garapen handia duten metaketa kuaternarioek hedadura lau zabalak sortzen dituzte. Azkenik, Sarbil mendilerroak, mendebaldean, huts egindako antiklinala, neurri batean bere harrien erresistentzia handiagoari esker nabarmentzen dena, malda konbexu bat eratzen du, Arakil ibaian amiltzen diren amildegietako ebakiduren ondorioz ospatzen dena.

Klima eta landaredia

Zendeak azpimeditarraneo motako klima dauka, prezipitazioak urte osoan zehar ugariak diren arren, udaberri eta udazken garaian izaten dira ugarien 1.000mm eta 1.400mm euri jausten da urteko 120 egun euritsuetan. Tenperaturak 10 eta 13 gradu bitartekoak izaten dira eta udan bi hilabete idor izaten dira, (uztaila eta abuztua).

Landaredia klimaren araberakoa da, haritzak, birlandaturiko pinu lariziarrak, eta udalerriko gunerik altuenetan pagoren bat.

Estazio meteorologikoa

Zendean ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Etxauribar pareko ibarrean, estazio bat dagoen Etxauri udalerrian, itsasoaren mailatik 387 metrora, Nafarroako Gobernuak 1976an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[6]

Datu klimatikoak (Otazu, 1976-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.2	22.0	28.5	29.5	34.0	42.0	43.4	44.0	41.0	32.8	24.5	21.0	44.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.1	10.9	14.3	16.2	20.4	25.0	28.0	28.3	24.9	19.2	12.9	9.7	18.2
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.2	6.2	8.7	10.6	14.1	18.1	20.7	20.9	18.0	13.7	8.6	6.0	12.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.3	1.5	3.1	4.9	7.7	11.1	13.4	13.6	11.0	8.2	4.3	2.2	6.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-14.0	-13.5	-10.0	-4.0	-1.8	2.0	4.0	5.0	2.0	-3.5	-7.5	-10.0	-14.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	84.3	72.7	68.6	76.2	65.8	54.5	37.6	33.5	42.1	75.1	88.3	76.8	775.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	68.0	47.5	57.8	57.0	66.5	47.0	60.0	66.4	79.0	56.4	73.7	74.0	79.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.7	10.9	10.0	11.7	10.5	6.8	5.0	4.8	6.4	9.9	11.4	10.6	109.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.1	1.2	0.5	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	0.6	3.8
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[7]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

Oltza zendeak 10 kontzeju ditu:

Gainera, zendean 2 herri hustu daude:

Oltza zendeako herriak

Historia

1099. urtean, Tota Sanoitz Lizasoaingoa andreak Lizasoainen zuen etxalde guztia eman zion Iratxeko monasterioari, bai eta Zubikuko mahasti bat ere, Oltzan zegoena. Hala dago jasota Nafarroako Artxibo Orokorran dagoen dokumentuan. Dokumentuan Olça dator idaztera. 1427tik aurrerako zendea baten izendapen gisa dokumentatuta dago.

1800. urtean, herri hustuak zituen: Lekoate, herri hondarrekin, eta San Bizente baseliza bat, non, besteak beste, Orreagako Andre Mariaren etxaldeak baitzituzten, Oltzak eta Aritzek gozatzen zutelarik; Larrañekoa, Artazkotzekoek eramaten zutena.

1812ko abuztuaren hasieran, Frantziako eskuadroi bat Iruñetik Saguesera joan zen Zizur zendeako errejidoreak eta diputatuak atxilotzera, zendeak ez baitzituen Iruñean ematen ekarpen gisa eskatzen zitzaizkion gari kopuruak. Frantziako tropen gertutasunaz oharturik, Saguesetik Muru Astrainera arineketan ihes egin zuten, eta gero eskuadroia Saguesen sartu zen. Frantziarrek Sagueseko mutil bati galdetu zioten ea inguruan gerrillaririk ba ote zegoen, eta mutilak ezetz erantzun zion, inguruko baso batean segada zuten gerrillariak zeudela jakin arren.

Frantsesek beren bideari jarraitu zioten, eta bat-batean gerrillariak oldartu zitzaizkien, amore ematera animatuz, baina eskuadroiak uko egin eta borroka egin zien. Erresistentzia setatsuaren ondoren, Muru, Baternain eta Iberoko mugetan 36 soldadu frantziar errenditu ziren buruzagiarekin, eta handik gutxira beste batzuk Larraia, Eritzebeiti eta Oltzako zelaietan, non borroka amaitu zen. Bi frantziar bakarrik iritsi ziren Iruñera, zaldien azkartasunari esker, eta sarjentu bat eta hamabi soldadu hil ziren Olatz Nagusia, Muru eta Baternaingo zelaietan.^[8]

XIX. mendearen hasieran, herri guztiak errealengokoak ziren, eta guztien artean diputatu komun bat aukeratzen zuten, eta, aparte, bakoitzak bere justizia arruntak, zeinen erabilera etxeetan txandaka egiten baitzen, Asiain izan ezik, honek alkatea aukeratzen baitzuen. Mendearen erdialdean, bi irin-errotak funtzionatzen zuten zendea osoan, biak harri bakarrekoak, eta urtero 7000 anega ehotzen zituzten batak eta 3600 lapurreta besteak.

XX. mendearen hasieran, hogeiko hamarkadan, Asiainen egiten ziren zendeako azoka bakarrak, hilaren 7an; bi errota zeuden oraindik, zazpi eskolaz gain.

Zendea osatzen zuten jatorrizko hamar herriak, bertako zati izaten jarraitu zuten 1835 eta 1845 urteen artean egindako erreforma administratiboaren ondoren ere. Zenbait urtez eta 1857ko errolda arte, herri bakoitzak berezko udalerria izan zuen; harrezkero udalerri bakarrean bilduta daude, Orkoienen kasuan izan ezik: 1992an herri horrek, alde handiz zendean biztanle gehien biltzen duenak, berriro eskuratu zuen udal-independentzia.^[9]

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 5887 biztanle zituen Oltza zendeak.^[10]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
2109	2019	2078	2074	1923	1793	2040	2282	2125	2056	2002	1928	1733	1399	2136	2268	2847	5472	6028

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika

Udala

Alkateak

1979tik 1991ra, Oltza zendeak 3 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
	1979	1983
	1983	1987
	1987	1991

Garraioa

Zendea honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 2 linea daude:

Gainera, La Pamplonesa autobus konpainiak Oltza zendeako Aratzuri, Ororbia eta Iberoko kontzejuak Iruñearekin batzen ditu. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Etxauri - Ibero - Ororbia - Orkoien eta Iruñea

Konpainia beraren beste linea batek, Iruñea eta Ibero bitartekoa, honako ibilbidea egiten du:

Ibero - Izkue - Lizasoain - Ororbia - Aratzuri - Orkoien eta Iruñea

2018ko Irailetik aurrera gaueko autobus zerbitzua hasi zen, Oltza Zendeako kontzejuak, eta Etxauri, Iruñearekin batzen dituena.^[11] Hau da linea honen ibilbidea:

Iruñea - Aratzuri - Ororbia - Lizasoain - Oltza - Asiain - Izu - Artazkotz - Izkue - Etxauri - Ibero

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «Oltzako hizkera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Oltzako herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[12]

Oltza zendeako euskara XIX. mendean galdu zen. 1863rako, gainbehera zihoan Iruñerriko hegoaldean, Zizur eta Galar zendeetan hain zuzen ere. 1904rako, berriz, aipatutako zendeetan zein Oltzakoan ere aienaturik zegoen erabat. Itzakoan bizirik iraun zuen urte batzuk gehiago, Aldatzen, Aritzen eta Orderitzen batik bat.

Koldo Zuazok, 2010ean, Oltza zendea ez-euskal eremuan sailkatu zituen.^[13]

Zendea honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Oltzako hizkeraz. Gaur egun desagertuta dagoen barietate hori inguruko hainbat zendeek partekatzen zuten, baita Iruñerriko beste ibar batzuek ere, Lizarrerriko Gesalatz ibarra barne.

2010eko otsailaren 18an Nafarroako Parlamentuak hizkuntz eremu mistoan sartzea erabaki zuen.^[14] Ordura arte eremu ez-euskaldunean zegoen udalerria. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %8,36k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 14,55k.

Oltzar ospetsuak

Nicolás Ollo Bidaurreta (1816 - 1874), militar karlista.
Evaristo Txurruka (1841 - 1917), ingeniaria.
Ramon Goikoetxea "Evangelista de Ibero" (1873 - 1909), fraide euskaltzalea.
Manuel Artze (1879 - 1948), kardinala.
Benito Urdanotz, 1920ko hamarkadako txirrindularia.
Eusebio Untzue (1955-), Movistar txirrindulari talde nafartarraren zuzendaria.
Juan Martin Ocaña (1958-), txirrindularia.
Juan Carlos Unzue (1967-), Osasuna, Bartzelona, Sevilla, Tenerife eta Oviedo futbol taldeetako atezain ohia.
Carlos Armendaritz (1969-), esku huskako pilotaria.
Juan Martinez de Irujo (1981-), esku huskako pilotaria.
Enrique Sanz (1989-), txirrindularia.
Josune Ilundain (1990-), sortzaile, ekintzaile eta idazlea.
Aimar Oroz (2001-), futbol jokalaria.
Nico Serrano (2003-), futbolaria.

Irudiak

Oharrak

↑ /ólt͡s̻a/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza lehengo silaban

Erreferentziak

Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
↑ «Oltza zendea - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Pamplona (II) : Etxarri-Aranatz - Muruzabal. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 9788423501311. PMC 9788423501311. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Olague» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
↑ Otazuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
↑ (Gaztelaniaz) «Oltza - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2024-04-14).
↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | OLTZA. (Noiz kontsultatua: 2024-04-14).
↑ «Oltza» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
↑ (PDF) Bando: Gaueko Autobusa. .
↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
↑ Nafarroako Parlamentuak lau herri eremu mistoan sartzea onartu du. (Noiz kontsultatua: 2010-02-18).^{[Betiko hautsitako esteka]}

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q125427859

[4] /ólt͡s̻a/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza lehengo silaban

[Udalbiltza-1] Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.

[2] Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..

[3] Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .

[5] «Oltza zendea - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).

[6] Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Pamplona (II) : Etxarri-Aranatz - Muruzabal. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 9788423501311. PMC 9788423501311. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).

[7] Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Olague» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).

[8] Otazuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).

[9] (Gaztelaniaz) «Oltza - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2024-04-14).

[10] Nafarroako Entziklopedia Handia | OLTZA. (Noiz kontsultatua: 2024-04-14).

[11] «Oltza» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).

[12] (PDF) Bando: Gaueko Autobusa. .

[13] Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.

[14] Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

[Eitb-15] Nafarroako Parlamentuak lau herri eremu mistoan sartzea onartu du. (Noiz kontsultatua: 2010-02-18).^{[Betiko hautsitako esteka]}

[1]

[2]

[3]

[a]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]