Aranguren
- Artikulu hau Nafarroako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Aranguren (argipena)».
| Aranguren | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Mendebaldeko Aranguren Pagaditik. | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Iruñerria | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Aranguren | ||||||||||
| Alkatea | Manuel Romero Pardo (Herri Kandidatura, ezkerreko indep.) | ||||||||||
| Posta kodea | 31192 | ||||||||||
| INE kodea | 31023 | ||||||||||
| Herritarra | arangurendar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°47′21″N 1°32′10″W / 42.789166666667°N 1.5361111111111°W | ||||||||||
| Azalera | 40,6 km² | ||||||||||
| Garaiera | 442 metro | ||||||||||
| Distantzia | 3 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 12.517 (2023:  361) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 308,3 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 6,78 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 57,93 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 78,02 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 3,82 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 8,49 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 9,70 (2018: %3,47) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Webgunea | http://www.aranguren.es/eu/ www.aranguren.es | ||||||||||
Aranguren[3] ([aɾanɣuɾen]) Nafarroa Garaiko udalerria da. Iruñerria eskualdean dago, Zangozako merindadean. 40 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2019ko urtarrilaren 1ean 10.859 biztanle zituen.
Iruñeko metropoli eremuko beste hainbat herritan bezala, Iruñerriko Mankomunitatea arduratzen da zabor bilketaz, ur-horniduraz eta bestelako zerbitzuak eskaintzeaz.
Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aranguren Iruñerriko gune metropolitarraren ekialdean dago, udalerri handia da, 40,6 kilometro koadro dauzka, eta hala, Iruñearekiko distantziak desberdinak dira, 3 kilometrokoa Iruñetik hurbilen dagoen aldean eta 10 kilometrokoa urrunenean. Arangurenek Iruñearekin eta Galar Zendearekin egiten du muga mendebaldean, Elorzibarrekin hegoaldean, Untzitirekin , Lizoainibar-Arriasgoitirekin eta Izagaondoarekin ekialdean, eta Lizoainekin eta Eguesibarrekin iparraldean.
Klima eta landaredia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arangurengo klima mediterraneoa da, urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu bitartekoa, eta prezipitazioa 800mm eta 1000mm bitartekoa da. Urteroko egun euritsuak 110 inguru dira, urte osoan zehar banaturik, nahiz eta uda garaian bi hilabete nahiko lehor izaten diren.
Berezko landarediaren aztarna gutxi geratzen dira gaur egun, oro har, gizakiaren eraginak nahiko andekatu ditu, haritzak, pinuak, pagoak eta arteak. Azken mendeetako birlandaketengatik haraneko zuhaitzik ohikoena pinua da, bai pinu lariziarra zein Austriatik ekarritako pinu beltza. Basoak udalerriaren azaleraren %17 hartzen du.
Estazio meteorologikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ibarreko Ilundain kontzejuan, itsasoaren mailatik 573 metrora, Espainiako Meteorologia Agentziako (AEMET) estazio meteorologikoa dago.[4]
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Herriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ondoko herri hauek osatzen dute Aranguren: Aranguren, Gongora, Ilundain, Labio, Lakidain, Mutiloabeiti, Mutiloagoiti, Taxoare eta Zolia.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arangurengo ibarra osatzen duten herrien historia antzekoa da, XIX. mendera arte jaurerriak izan ziren, jaun batek gobernaturiko jabetzak. Horregatik, kontzeju gehienetan jauregi bat dago, kontzeju horren jabearen bizitokia. Ibarrari buruzko lehen dokumentu idatzia erreinuko kontuei buruzko 1280ko dokumentu bat da. Bertan ibarrak 15 liberako petxa ordaintzen zuela adierazten da. 1466an Juan II.a erregeak petxa gutxitu egin zuen.
XIII. mendean Larrekodorrea eta Iriberriko herrixkak hustu ziren, eta hamarkada batzuk geroago XV. mendearen hasieran Idoi izeneko gunea ere herri-hustu bihurtu zen. Haranak gogor jasan zituen XVI. mendearen amaieran Nafarroak bizi izandako krisialdi demografiakoa, eta biztanleriak %20 egin zuen behera. Ibarraren garapena, Iruñeatik hurbil zegoela eta, baldintzaturik egon zen beti, eta nekazaritza izan zen mende askotan zehar Arangurengo herritarren ogibidea. XIX. mendera arte, larre lur asko izan ziren herrian, eta horrela abelburuen kopurua ere nahiko handia zen.
XIX. mendeko erreforma administratiboaren ondoren, jaurerriak bertan behera geratu, eta jabetza udaletara igaro zen, eta ibarreko herri guztiak Udal Erregimen komunaren menpe geratu ziren. Errepiderik ez zegoen arren, herrian ekoitzitako produktuak erraz saltzen ziren Nafarroako hiriburuan, Irunberritik zetozen herri bideak erabilita. XIX. mendeko desamortizazioak eragin txikia izan zuen, eta oraindik ere ibarrak lur komun handiak dauzka (landu daitezkeen lurren %20).
Mutiloa eta Mutiloabitarte proiektuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Egitasmoaren arabera, 1.600 etxebizitza berri eraikiko dira Mutiloagoitiko eta Mutiloabeitiko kontzejuak batzeko asmoarekin. Auzo berria dentsitate txikikoa izango da eta txaletak eta 2-3 solairuko etxebizitzak izango dira. Horrez gain, Arangurengo udalak, udaletxe berria eraikiko du bateraturiko gunearen udaletxe moduan erabiltzeko.
2008ko abenduan Nafarroako Gobernuak Arangurengo Mugartea gunean 1.000 etxebizitza gehiago eraikitzeko konbenioa sinatu zuen, auzune berri hau Mutiloagoiti eta Mendillorri bitartean kokatuko da. Lehen etxebizitzak 2012. urtean amaituko dira, eta eraikiko diren bizitokien %70 babes-ofizialekoak izango dira.[5]
Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mende askotan zehar ekonomiaren ardatza nekazaritza izan ondoren, XX. mendearen amaieran aldaketa sakona bizi izan da ibarreko Mutiloabeitin eta Mutiloagoitin. Gaur egun, Iruñerriko gune metropolitarraren kanpoaldean ezarritako enpresak dira nagusi bertan, eta horrela zerbitzuek nekazaritza baino garrantzia handiagoa lortu dute.
Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XX. mende ia osoan populazioa mantendu ondoren, 1980ko hamarkadatik aurrera hazkunde itzela izan zuen herriak, batez ere Mutiloan sortutako etxebizitza multzo berrien ondorioz. Mutiloaren hazkundea Iruñeak hego-ekialderantz izandako hedapenaren ondorio izan zen.
| Arangurengo biztanleria |
|---|
 |
2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 358 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %5,52 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).
Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Udaletxea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Antzina Zolina kontzejuan egon zen udaletxea. Gaur egungo eraikina, librea da, ez du inongo eraikin atxikirik inguruan, eta bi zatitan banaturik dago. Gaur egungo itxura 1964. urtean eginiko berreraikuntzaren ondorio da.
- HELBIDEA: Mutiloa Plaza 4, (Mutiloabeiti kontzejua)
Udal hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Azken agintaldietan Arangurengo alkatea "Aranguren Ibarreko Herri Kandidatura" (CPVA Candidatura Popular del Valle de Aranguren, AIHK) ezkerreko talde independenteko Manolo Romero[6] da. 2007an Udaleko hamahiru zinegotzietatik hamar herri kandidatura horietakoak ziren, udala gehiengo osoaz gobernatu zuena. Boto zuriak 77 izan ziren (%2,47), eta baliogabeko botoak 30, emandako botoen %0,83.
2011n ere Herri Kandidatura (10 zinegotzi) izan zen nagusi. 2.558 botorekin Nafarroa osoan botorik gehien jaso zuen hautagai zerrenda independentea izan zen[7]. Gehienetan gertatu den gisan, ezkerreko alderdiek, abertzaleek eta euskaltzaleek (Bildu, NaBai 2011, I-Ek) ez zuten zerrendarik aurkeztu Herri Kandidaturaren arrakasta ez oztopatzeko. Udalbatza UPNk (3) osatzen du, PPk eta PSNk ez baitzuten bat ere zinegotzirik lortu.
2015eko udal hauteskundeetan Herri Kandidatura berriro nagusitu zen, eta hamar zinegotzi eskuratu zituen. UPNk 2 eskuratu zituen eta Euskal Herria Bilduk bat.
Arangurengo udalbatza | |||||
Alderdia |
2015eko maiatzaren 24a |
2011ko maiatzaren 22a | |||
| Zinegotziak | Boto kopurua | Zinegotziak | Boto kopurua | ||
| CPVA Candidatura Popular del Valle de Aranguren | 10 / 13 |
10 / 13 |
|||
| Nafar Herriaren Batasuna (UPN) | 2 / 13 |
3 / 13 |
|||
| Euskal Herria Bildu | 1 / 13 |
||||
| Datuen iturria: 2015eko hauteskundeen emaitzak interior.es webgunean, 2011ko hauteskundeen emaitzak mir.es webgunean | |||||
| Alderdi politikoa | 2015[8] | 2011[9] | 2007[10] | 2003[11] | 1999[12] | 1995[13] | 1991[14] | 1987[15] | 1983[16] | 1979[17] | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aranguren Ibarreko Herri Kandidatura | %65,47 | 10 | %65,94 | 10 | %60,12 | 10 | %61,37 | 8 | %53,29 | 6 | %51,75 | 6 | %85,71 | 9 | %81,19 | 9 | - | - | - | - |
| Nafar Herriaren Batasuna (UPN) | %15,51 | 2 | %22,14 | 3 | %20,66 | 3 | %23,73 | 3 | %31,51 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Euskal Herria Bildu (EH Bildu) / Bildu | %9,02 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Nafarroako Alderdi Sozialista-PSOE (PSN-PSOE) | %4,10 | 0 | %3,84 | 0 | %5,81 | 0 | %7,53 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Alderdi Popularra (PP) | %3,29 | 0 | %4,61 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Mutilvasetako eta Arangureneko Haraneko Herritarrak | - | - | - | - | %4,24 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Izquierda-Ezkerra (I-Em) | - | - | - | - | %4,07 | 0 | %4,42 | 0 | %12,05 | 1 | %12,53 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Nafarroako Demokraten Elkargunea (CDN) | - | - | - | - | %2,64 | 0 | - | - | - | - | %31,98 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Independenteak 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %56,93 | 5 | - | - |
| Independenteak 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %43,07 | 4 | %48,06 | 4 |
| Zentro Demokratikoaren Batasuna (UCD) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %51,94 | 5 |
| Ezkerreko Nafar Batasuna (UNAI) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %0,00 | 0 |
Alkateak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hauek izan dira Arangurengo azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[18] |
| 1979 | 1983 | UCD | |
| 1983 | 1987 | Independenteak | |
| 1987 | 1991 | Independenteak | |
| 1991 | 1995 | Independenteak | |
| Manuel Romero Pardo | 1995 | 1999 | Independenteak |
| Manuel Romero Pardo | 1999 | 2003 | Independenteak |
| Manuel Romero Pardo | 2003 | 2007 | Candidatura Popular del Valle de Aranguren |
| Manuel Romero Pardo | 2007 | 2011 | Candidatura Popular del Valle de Aranguren |
| Manuel Romero Pardo | 2011 | 2015 | Candidatura Popular del Valle de Aranguren |
| Manuel Romero Pardo[18] | 2015 | 2019 | Candidatura Popular del Valle de Aranguren |
| Manuel Romero Pardo[18] | 2019 | Jardunean | Candidatura Popular del Valle de Aranguren |
Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Udalerri honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 4 linea daude:
 Eskualdeko Hiri GarraioaAranguren | |||||||||||||||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||||||||||||||
Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nafarroako gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Aranguren eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, gaztelania eta euskara, biak dira hizkuntza ofizialak. 2010eko otsailaren 18an hartu zuen erabakia Nafarroako Parlamentuak.[19] 2001eko erroldaren arabera, herritarren %6,23k zekien euskaraz hitz egiten.
2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Aranguren) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako legebiltzarrean. UPN ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, PSN alderdiaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena[20]. Baina, Nafarroako Parlamentuak 2010eko otsailean eremu mistoan sartzea onartu zuen.[19]
Jaiak eta ospakizunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Aranguren: abuztuko lehen astean.
- Labio: abuztuko azken asteburua.
- Lakidain: azaroak 11.
- Mutiloagoiti: maiatzeko hirugarren asteburuan.
- Mutiloabeiti: iraila erdialdean ospatzen dira, irailaren 14aren inguruan.
- Taxoare: iraileko lehen asteburuan.
- Zolina: urriaren 7tik hurbilen dagoen asteburuan.
Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Garbikundearen eliza: Labioko kontzejuan kokatzen den XIII. mendeko eraikina da, ondorengo mendeetan birmoldatua, XVI. mendeko elementu batzuk dauzka. Ebanjelioaren aldean XVII. mende hasierako gurutze erromanista bat dauka, eta errenazimenduko bataio harria.
- Arangurengo hilarriak: Arangurengo kanposantuan kokatzen diren antzinako hilarriak dira.
- Ezkorizko urmaela: Zolia herrian.
- San Andres eliza: Gongorako kontzejuan kokatua.
- San Emeterio eta San Zeledonio parrokia: Taxoaren.
- San Esteban parrokia: Zolian.
- San Juan Bautista eliza: Ilundainen.
- Irulegiko gaztelua, Lakidainen.
- Arangurengo erromatar kanpalekua
Arangurendar ezagunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Adrián Aranguren (1998-), futbolaria.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ Nafarroako Meteorologi Agentziaren webgunea.
- ↑ Diario de Navarra egunkariko albistea.
- ↑ Aranguren, bastión de los independientes[Betiko hautsitako esteka], Diario de Noticias, 2011ko maiatzaren 25a.
- ↑ 2011ko hauteskunde emaitzak.
- ↑ Arangurenko udal hauteskundeak 2015.
- ↑ Arangurenko udal hauteskundeak 2011.
- ↑ Arangurenko udal hauteskundeak 2007.
- ↑ Arangurenko udal hauteskundeak 2003.
- ↑ Arangurenko udal hauteskundeak 1999.
- ↑ Arangurenko udal hauteskundeak 1995.
- ↑ Arangurenko udal hauteskundeak 1991.
- ↑ Arangurenko udal hauteskundeak 1987.
- ↑ Arangurenko udal hauteskundeak 1983.
- ↑ Arangurenko udal hauteskundeak 1979.
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-06-09).
- ↑ a b Nafarroako Parlamentuak lau herri eremu mistoan sartzea onartu du. (Noiz kontsultatua: 2010-02-18).[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ Euskarakultur.com webguneko albistea.
Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXVII, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1510-9
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 |
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa |
- Arangurengo udalaren webgunea.
- (Gaztelaniaz) Arangureni buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgunean.
- Mutiloagoitiko industrialdea Google Street View-n.
- "Nafar Away" saioan (11TB).
Datuak: Q1636195
Multimedia: Aranguren / Q1636195
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aranguren