Txulapain

Koordenatuak: 42°53′52″N 1°42′16″W / 42.89776709°N 1.70431691°W / 42.89776709; -1.70431691
Wikipedia, Entziklopedia askea
Txulapain
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Beltzuntze eta Nabatz, Zubiaga errekaren ondoan
Txulapain bandera
Bandera

Txulapain armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Iruñea
EskualdeaIbarrak (Iruñerria)
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaIruñea
Izen ofiziala Juslapeña / Txulapain
Alkatea
(2023-2027)		Francisco Javier Sarasa Munarriz
(Txulapain)
Posta kodea31193
INE kodea31136
Herritarratxulapaindar, xulapeindar
Geografia
Koordenatuak42°53′52″N 1°42′16″W / 42.89776709°N 1.70431691°W / 42.89776709; -1.70431691
Azalera31,51 km²
Garaiera459-944 metro
Distantzia12,4 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria564 (2023:  −10)
alt_left 255 (%45,2)(2019) (%54,6) 308 alt_right
Dentsitatea17,9 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 14,78
Ugalkortasuna[1]‰ 35,4
Ekonomia
Jarduera[1]% 75,64 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 5,69 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 23,10 (2018: %2,38)
Datu gehigarriak
Oharrakwww.juslapena.es

Txulapain[3][a] (gulibarreraz: Xulapein)[b] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Iruñerria eskualdeko Ibarrak azpieskualdean dago, Iruñea hiriburutik 12,4 kilometrora. Altuera 459 eta 944 metro artekoa da, eta 24,0 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 564 biztanle zituen.

Txulapain ibar berezia da, Arriaundiko hegoaldeko lurraldeek osatzen baitute, eta hortik datorkio izena. Iruñerria iparraldeko herriak dira, eta ez daude lautadan, non zendeetan biltzen diren, baizik eta haitzaren eta Eltxumendi mendiaren artean. Ondorioz, lurraldea hainbat arro hidrografikotan banatuta dago, eta horietatik garrantzitsuena Urtxikia ibaikoa da, baina Untzuko, Zubiaga, Mindegi eta Aristregiko errekak ere nabarmentzen dira. Ibarra osatzen duten herriak txikiak dira, baina ugariak eta lurralde osoan barreiatuak.

Bertako biztanleak txulapaindarrak (gulibarreraz: xulapeindarrak) dira. Ibarburua Markalain kontzejua da, non udaletxea da.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapain beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Val de San Esteuan (1264)
  • Val de Santesteuan de Ius la Peyna (1366)
  • Val de Sant Esteuan de Juslapeyna (1366)
  • Juslapeña (1534)
  • Val de Santesteban de Juslapeña (1800)
  • Juslapeña (1829)
  • Txulapain (1961)
  • Txulapain (1974)
  • Txulapain (2007)

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapain izena nafar erromantzeko Chus la Penya ("haitzaren azpikoa") izenetik dator, Arriaundiren azpian dagoen ibarraren zatiari erreferentzia eginez. Mendi honen tontorrean Doneztebe monasterioa zegoen. Monasterioaren izena, jatorrian, haranaren izendapenaren parte zen, eta XVII. mendearen lehen laurdenera arte erabiltzen zen, gutxienez.

Beraz, erromantze jatorriko toponimoa da, eta haren osagaiak jus-, la artikulu femeninoa eta peña (haitz) izen arrunta dira. Lehenengoa ius hitzetik dator, zeina, era berean, latin arruntaren jusum eboluzioaren emaitza baita, aurreko josum batetik, deorsum -ean (beherantz) jatorria duena, suso terminoren kontrakoa. Suso eta yuso ahotsak Euskal Herriko Erdi Aroko erromantzean erabili ohi dira, eta adibidez Berriosuso (Berriogoiti) eta Caicedo Yuso izenetan gorde dira.

Termino honen eraikuntza Arrotxapearen oso antzekoa da, jatorriz Jus la Rocha deitua ("arrokaren azpian", gazteluaren esanahiari dagokionez, San Zernin burguari erreferentzia eginez). Iruñeko auzoaren kasuan, bertako hizkuntzara, euskarara, egokitu zen, eta jus- ren ordez -pea jarri zen, bere euskal baliokidea, Juslarrocha > Arrotxapea pasatuz. Txulapainen, ordea, ez zen horrelakorik gertatu, baina ahoskera egokitu egin zen.[5]

Hasiera batean, <j> grafema /ɟ/ ahoskatzen zen ("y" -ren antzekoa). Erromantzez, /x/ ("j" -ren bizkaierazko ahoskera) jarri zioten azkenean haren ordez. Euskaraz, ordea, zenbait aldaketak Yuslapeña > Txulapain izatera eraman zuten. Euskarazko -sl- > -l- bilakaera ohikoa da, ohiko soinu-konbinazioengatik, -sl- ez baita ohikoa. Gainera, azentuaren atzean dagoen -a galdu egiten da, Bizkarreta toponimoaren kasuan bezala (ahoz Biskarret esaten zaio). Horrela, izenak bilakaera hau izan zuen tokiko biztanleen artean: yuslapeña > xulapeñ > xulapein. Ibarreko tokiko euskalkia den gulibarreraz, hasiera x- hizkuntzan mantendu zen, xakur (txakur) edo xilko (zilko) bezalako beste hitz batzuekin gertatzen zen bezala, baina Iruñerrian eta hiriburuan tx- forma erabiltzen zen, bertan horrelako soinuak ohikoak baitziren. Gainera, kanpotik -ain ere erabiltzen zen, eta ez -ein, Iruñea inguruko euskalkiek -ei- diptongoa ireki eta -ai- bihurtzeko joera baitute (hogei > hogai, adibidez). Beraz, ibarrean XX. mendearen amaierara arte mantendu zen Xulapein forma tradizionala, Txulapain izenaz ezagutzen zenetik kanpo, eta azken forma hori izan zen Euskaltzaindiak mendearen amaieran ofizialdu zuena.[6]

2022ko otsailaren 9an, Nafarroako Gobernuak Txulapain onartu zuen udalerriaren izen koofizial gisa, erdarakoa ondoan.[7]

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapaingo armarriak honako blasoi hau du:[8]

« Hondo urdin batez eta aurrean urrezko galburu sorta batez osatuta dago, zinta gorri batekin lotutak. »

Bandera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapaingo banderak Txulapaingo armarria dauka hondo urdin baten gainean.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iruñeko merindadearen ekialdean dago, Nafarroako Mendialdean.

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

 Imotz, Baratxetxarrea Atetz Odieta
Itza Ezkabarte
Mendebaldea
   Txulapain  
Ekialdea
Izkueta Berriobeiti Artxulo

Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalerriko erliebea nahiko malkartsua da eta garaiera ertaineko hainbat mendi aurki daitezke hegoaldean, besteak beste, San Gregorio (945 metro), San Bartolome (925 metro) eta Aldaun mendia (942 metro).

Klima eta landaredia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapaingo klimak ezaugarri azpiatlantiarrak ditu, prezipitazioak ugariak dira urte osoan zehar (urtean 1.200mm inguru), nahiz eta uda garaiko bi hilabeteak lehorrak diren. Urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu artekoa da, eta urtean dauden egun euritsuak 120 eta 130 bitartean.

Estazio meteorologikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapainen dagoen Beltzuntze kontzejuan, itsasoaren mailatik 530 metrora, Nafarroako Gobernuak 19882an jarritako estazio meteorologikoa dago.[9]

    Datu klimatikoak (Beltzuntze, 1988-2022)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 20.0 25.0 28.0 33.3 39.5 40.3 40.5 37.0 30.0 22.0 17.1 40.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.5 10.0 13.3 16.3 20.0 25.3 27.6 27.8 23.9 19.1 12.1 8.9 17.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.2 6.0 8.6 11.3 14.4 18.9 21.1 21.3 18.1 14.4 8.7 5.6 12.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.9 2.0 3.8 6.2 8.8 12.6 14.7 14.8 12.3 9.6 5.3 2.3 7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -8.0 -8.0 -9.0 -1.8 -1.0 2.0 7.0 8.0 4.0 -2.0 -7.0 -10.0 -10.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 113.4 100.1 95.5 106.3 74.5 63.0 34.7 35.8 57.1 80.4 134.8 112.6 1008.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 75.0 49.0 57.5 63.0 44.0 63.0 45.0 84.0 72.0 63.0 80.5 122.0 122.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 13.8 12.8 12.3 14.9 12.4 8.7 6.6 6.3 8.7 11.8 16.0 13.9 138.0
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.1 0.2 0.4 0.4 0.4 0.2 0.3 0.2 0.0 0.0 0.1 0.1 2.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[10]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapainek 10 kontzeju ditu:

Gainera, beste 3 leku batzuk ere badaude, hala nola:

Azkenik, udalerrian 6 herri hustu daude:


Map
Txulapain ibarreko herriak

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1268ko Rediezmoaren Liburuan Txulapain ibar gisa agertzen da, Doneztebe izenarekin, eta, adibidez, 1366 eta 1427ko Su Liburuetan, garai hartan Doneztebe Txulapain ohikoa zenarekin.

Aro Modernoan zehar bere leku guztiak errege bihurtu ziren, Usi izan ezik, hau jaurerrikoa baitzen. Horregatik, guztien artean ibarreko diputatu bat aukeratzen zuten, eta, aparte, herri bakoitzak bere gobernurako errejidoreak aukeratzen zituen. Hori aldatu egin zen XIX. mendearen lehen erdialdeko erreforma administratiboekin. Mende horretako 1940ko hamarkadan, ibarreko batzarrak Markalainen egiten dira, erdigunerik zentrikoena delako; ibarreko bizilagun guztiak nekazariak dira, bortz izan ezik, eta, azken batean, 865 pertsona bizi dira bertan.

Ibarreko biderik onenak ferrazkoak eta bertakoak bertzerik ez ziren. Garia, oloa, artoa eta patatak eta menuzalak ekoizten ziren. Ardiak, behiak, akerrak, hurbiletik eta zaldizkoak irabazi zituen; eperrak, otsoak, azeriak, erbiak eta basurdeak ehizatzen ziren. Irin-errota bat zegoen bailara osoan, eta jendeak olioa, ardoa, pattarra eta beste jaki batzuk inportatu behar zituen kontsumorako, ganadua, garia, artoa eta menuzalak saltzearen truke. 1920. urtearen inguruan, bailara osoan bi eskola zeuden.[11]

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2023 urteko erroldaren arabera 564 biztanle zituen Txulapainek.[12]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
798 761 742 729 631 702 775 814 818 701 688 636 450 415 424 494 556 582
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udaletxea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udaletxea Markalain kontzejuan dago, errepidearen ondoan. 1935ean eraiki zuten eta ordutik bi aldiz zaharberritu dute, 1979an eta 1985ean. Azken berritzean, teilatua eta fatxada berriztu ziren Nafarroako gobernuak emandako 2,6 milioi pezetako diru-laguntzari esker. Eraikinak behe solairua, lehen solairua eta honen gainean eraikitako sabaia dauzka. Fatxada nagusia margoturik dago eta harrizko baoz egindako apaingarriak ditu.

Udal bulegoez gain, udaletxean herriko anbulatorioa eta etxebizitza bat daude. Antzina udaletxea Ollakarizketa kontzejuan egon zen. Udaleko idazkaria Atezko idazkari ere bada.

  • HELBIDEA: San Migel kalea, 1 (Markalain kontzejua)

Udal hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azken agintaldietan Txulapaingo alkateak Xulapain Elkartzea (XE) herri ekimeneko kideak izan dira. 2007an XE zerrendarik bozkatuena izan ez bazen ere, taldeko Narila Mondragon Ziarra aukeratu zuten alkate. Baliogabeko botoak hiru izan ziren (emandako guztien %1,05) eta boto zuriak hamabost (%5,32). Abstentzioa %34,03koa izan zen.

Txulapaingo Udala (2007)
Alderdia Botoak Zinegotziak
Juslapeña Independientes 111 3
Xulapain Elkartzea 105 3
Nueva Agrupación Independientes de Juslapeña 51 1

2011n ere antzeko egoera izan zen. Hauek izan ziren zerrendak eta lortutako zinegotziak: Juslapeña Independientes (JI, 3), Xulapain Elkartzea (XE, 2), Grupo Juslapeña-Txulapain Taldea (2) eta PSN (0). XEko Iranzu Zabaltza aukeratu zuten alkate.

Txulapaingo Udala (2011)
Alderdia Botoak Zinegotziak
JI 102 3
XE 99 2
Txulapain Taldea 98 2
PSN 9 0

Alkateak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek izan dira Txulapaingo azken alkateak:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[13]
Domingo Sarasa Lecumberri[14] 1979 1983 Agrupacion Electoral Independiente de Juslapeña
Francisco Orrio San Martín[14] 1983 1987 Agrupacion Electoral Independiente de Juslapeña
1987 1991 Independenteak
1991 1995 Independenteak
1995 1999 Independenteak
1999 2003 Independenteak
2003 2007 AEIJ
Narila Mondragon Ziarra 2007 2009 Xulapain Elkartzea
Mikel Armendaritz Elso 2009 2011 Xulapain Elkartzea
Iranzu Zabaltza Bizkai 2011 2015 Xulapain Elkartzea
Pablo Rota Arrieta[13] 2015 2019 Independenteak
Pablo Rota Arrieta[13] 2019 Jardunean AA

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera: «gulibarrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Txulapaingo herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[15]

Euskararen galera, beraz, XX. mendekoa da. Iruñeko Gotzaindegiak 1904an egindako eliz gida baten arabera, Ultzama, Anue, Odieta, Atetz, Txulapain eta Olaibar ibarrak hartzen zituen Anueko Artzapeztegian erantzuna baiezkoa da. 1935ean, ibar horiek guztiak euskaldunak ziren oraindik.

1960ko hamarkadako Nafarroako industrializazioak benetako landa exodoa ekarri zuen hirietako fabriketara. Despopulatze horrek batez ere gazteei eta emakumeei eragin zien. Zalantzarik gabe, euskarari ere eragin zion. Txulapain ibarrean oso handia izan da hiriburuaren eragina, jendea bertara joan ohi baita. Ibarra honen erdalduntzea egitate bat da. 1972ko datuen arabera, 60 urtetik gorakoentzat zegoen gordeta euskara, eta oso gutxitan egiten zuten.

Koldo Zuazok, 2010ean, Txulapain ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[16]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da gulibarrera. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Txulapaingo mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Txulapain eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %20,72k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n %23,10k.

Jaiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Aristregiko San Joan jaiak, ekainaren laugarren asteburuan
  • Untzuko Jasokundearen jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
  • Beorburuko San Martin jaiak, abuztuaren laugarren asteburuan
  • Otsakarreko Gurutze Sainduko jaiak, irailaren bigarren asteburuan
  • Osinagako San Lorenzo jaiak, irailaren hirugarren asteburuan
  • Usiko San Andres jaiak, iraiaren hirugarren asteburuan
  • Markalaingo San Migel jaiak, irailaren azken asteburuan
  • Nuingo San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan
  • Nabazko San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan
  • Ollakarizketako Sortzez Garbiaren jaiak, abenduaren bigarren asteburuan

Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapaindar ospetsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irudiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ /tʃulapáiɲ/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban
  2. ↑ /ʃulapéiɲ/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Txulapain - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ «Juslapeña/Txulapain | Toponomasticon Hispaniae» toponhisp.org (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  6. ↑ Euskaltzaindia EN TORNO AL ORIGEN Y DENOMINACIÓN VASCA DE JUSLAPEÑA
  7. ↑ «Gobernuak gaurko bilkuran onetsitako beste gai batzuk» Nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  8. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Pamplona (II) : Etxarri-Aranatz - Muruzabal. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 9788423501311. PMC 9788423501311. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  9. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Gares» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  10. ↑ Beltzuntzeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  11. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | TXULAPAIN. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  12. ↑ «Txulapain» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  13. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-07-06).
  14. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Juslapeña - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
  15. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  16. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Txulapain&oldid=9638620"(e)tik eskuratuta