Euskal antzerkigintza

Euskal antzerkigintza, euskal antzertia edo euskal teatroa Euskal Herrian literatura arlo horretan egiten den jarduera da eta, euskaraz, hizkuntza horretan egiten dena bakarrik ematen dezake aditzera. Euskal antzerkigintzak fase historiko desberdinak izan ditu, pastoralen manikeismo tradizionaletik hasi eta nazioarteko ikus-entzunekoen eragin zuzena duten joeretaraino.

Hamlet euskal antzezlana

Historia

1494. urteko estreinako aipamenetik, Europa osoan bezala, euskal antzerkigintza Kristautasunari estu lotuta ibili zen, eta bereziki landu ziren Eguberriaren eta Aste Santuaren gaiak. Euskal antzerkigintza XVIII. mendean hasi zen kristau mundutik aldentzen; Ilustrazio garaia zen, eta Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak eta elkarte haren sortzaile Frantzisko Xabier Munibek bultzada handia eman zioten euskal antzerkigintzari. Hala ere, XIX. mende arte ez zen osatuko aldentze hori.

1915ean, antzerkigintza berpiztuko zuen Euskal Iztundea jaio zen Donostian. Antzerki eskola baten modukoa zen Euskal Iztundea, baina hori baino gehiago ere izan zen: antzerkiaren inguruan zebilen jendearen bilgunea, baita obrak sortzekoa, entseguak egitekoa... Iztundea zuzentzeko katedra lortzen lehena Toribio Altzaga izan zen; hainbat motatako testuez gain, batez ere antzerki lanak idatzi zituen (osorik euskaraz idatzitako lehena, Aterako gera (1888)). Euskal Iztundeak sustatutako lanak Donostia eta Gipuzkoa osora hedatu ziren, baita Bizkaira ere gero, Resurrecion Maria Azkueren eskutik. 1936ko gerra osteko urteetan, frankistek Euskal Iztundea itxiarazi zuten, eta Altzaga Ondarretan kartzelan sartu.

XX. mendean, Francisco Francoren diktadurak euskal kulturari ezarritako errepresioak etenaldi larria ekarri zuen. Frankismoa bukatu aurretik, ordea, Euskal Herrian kultura mugimendu bizi eta indartsua sortu zen antzerki talde amateurren inguruan. Gabriel Aresti izan zen, 1960ko hamarkadan, euskal antzerkiaren berritzaile, gazteen antzerki taldeekin eta antzezleekin zuzeneko harremana zuela. Boterearen arbitrariotasunari eta Euskal Herriko moral tradizionalari aurka eginez, tradizioaren eta abangoardismoaren arteko sintesia egin zuen; herri antzerki iraultzailea egin zuela esan izan da. Xabier Letek dioenez, Arestiren Beste mundukoak eta zoro bat antzezlanarekin hasi zen euskal antzerkigintza berria.

Gaur egun, euskarazko literatura generoetatik atzenduena dugu antzerkia.

Kronologia

• 1494. urtean, Iruñean Joan Albretekoa eta Katalina Foixekoa errege-erregina izendatu zituztela ospatzeko jokatutako antzerkien artean, izan zen euskarazkorik. Euskarazko kopla batzuk gorde dira, izan ere.
• 1510ean eta 1511n, Arabako Leintz Gatzaga herrian, Eguberriari eta Aste Santuari buruzko antzezlanak egin zituzten.
• 1634an, lehendabiziko pastoral erregistratua egin zuten, Atharratzen, Jundane Jakobe handiaren trajeria izenburukoa.
• 1750 inguruan, Gabonetako ikuskizuna idatzi zuen Pedro Ignazio Barrutiak.
• 1764an, Frantzisko Xabier Muniberen El borracho burlado plazaratu zen, euskaraz eta gaztelaniaz idatzia: kantak euskaraz, hitz lauak gaztelaniaz.
• 1950etik aurrera, Etxahun-Irurik pastoralak berritu zituen.
• 1969an, Piarres Lartzabalek lehen aldiz aurkeztu zuen Ibañeta, Biarritzen.
• 1973an, Gabriel Arestik Lau teatro arestiar idatzi zuen.
• 1977an, Kukubiltxo taldea sortu zen Larrabetzun.
• 1980an, Maskarada taldea sortu zuten Bilbon.
• 1984an, Maskaradak Pistolaren begi zuri-beltzak lan arrakastatsua estreinatu zuten Bilboko Campos Eliseos Antzokian. Modu profesionalean plazaraturiko lehendabiziko euskal antzezlana izan zen.
• 1986an, Bernardo Atxagak Henry Bengoa Inventarium amaitu zuen.
• 1988an, Maskarada taldeko Mikel Martinez-ek Patrick Süskind idazle alemaniarraren Kontrabaxua monologoa taularatu zuen eta 300 errepresentazio baino gehiago egingo zituen gero.
• 1996an, Tanttakak arrakastaz estreinatu zuen El Florido Pensil, Andrés Sopeñak idatzia eta izen bera duen liburuan oinarritua. Urte hartan bertan, Deabru Beltzak kale-antzerkiko taldea sortu zuten Bilbon.
• 1998an, Antzerkiola Imaginarioa abangoardiako taldea abiatu zuten Bilbon.
• 2001an, TARTEAN teatroa sortzen da, hiru antzerki zigilu edo izen garrantzitsu batzen duena: EZ DOK HIRU, MARIE de JONGH eta TARTEAN bera.

Sortzaileak eta antzezleak

Antzerkigileak

• Pedro Ignazio Barrutia (1682 - 1759).
• Frantzisko Xabier Munibe (1729 - 1785).
• Martzelino Soroa (1848 - 1902).
• Toribio Altzaga (1861 - 1941).
• Ramon Illarramendi (1879 - 1927).
• Antonio Amundarain (1885 - 1954).
• Tene Mujika (1888 - 1981).
• Antonio Maria Labaien (1898 - 1994).
• Nemesio Etxaniz (1899 - 1982).
• Andoni Arozena (1907 - 1989).
• Pierre Bordazarre (1908 - 1979).
• Piarres Lartzabal (1915 - 1988).
• Gabriel Aresti (1933 - 1975).
• Luis Haranburu (1947 - ).
• Bernardo Atxaga (1951 - ).
• Karlos del Olmo (1958 - ).
• Antton Luku (1959 - ).
• Guillaume Irigoien (1959 - ).
• Patxo Telleria (1960 - ).
• Mattin Irigoien (1963 - ).
• Xabier Mendiguren Elizegi (1964 - ).
• Jokin Oregi (1970 - ).
• Ander Lipus (1971 - ).
• Alaitz Olaizola (1975- )

Aktoreak

Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko aktoreen zerrenda»

Aktore ezagunen artean, antzerkiaren arloan Ramon Agirre, Loli Astoreka, Ramon Barea, Kike Diaz de Rada, Karra Elejalde, Isidoro Fernandez, Mikel Garmendia, Asier Hormaza, Niko Lizeaga, Ander Lipus, Aitor Mazo, Mikel Martinez, Paco Sagarzazu, Jose Ramon Soroiz eta Patxo Telleria aipatzekoak ditugu, besteak beste.

Antzerki taldeak

Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko antzerki taldeen zerrenda»

Antzerkiola Imaginarioa Cómicos de la Legua Deabru Beltzak Ez Dok Hiru Bikoteatroa Geroa Hortzmuga Jakin eta jolas

Karraka Kitzikazank Kukubiltxo Le Petit Théâtre de Pain Lourvier´s Markeliñe Marie de Jongh Maskarada

Oihulari Klown Porpol Tanttaka Teatroa Tarima Teatro Paraíso Trapu Zaharrak Tartean teatroa

Azpiegitura

Sariak

• Donostia Antzerki Saria

Jaialdiak

• Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak
• Donostiako Antzerki Feria
• Donostiako Kale Antzerki Jaialdia
• Eibarko Antzerki Jardunaldiak
• Erriberriko Antzerki Klasikoaren Jaialdia
• Euskadiko Antzerki Topaketak (Azpeitia)
• Gasteizko Nazioarteko Antzerki Jaialdia
• Gasteizko Nazioarteko Kale Antzerki Jaialdia
• Getxoko Antzerki Jardunaldiak
• Irungo Gazte Antzerkiaren Erakustaldia
• Lekeitioko Kale Antzerki Jaialdia
• Lizarrako Antzerki Jardunaldiak
• Nazioarteko Kale Antzerki Jaialdia
• Tolosako Nazioarteko Txotxongilo Jaialdia

Antzokiak

• Basaurin: Social Antzokia
• Bilbon: Arriaga Antzokia eta Kafe Antzokia.
• Donostian: Victoria Eugenia Antzokia eta Antzoki Zaharra
• Durangon: Plateruena Kafe Antzokia
• Elgetan: Espaloia Kafe Antzokia
• Gasteizen: Principal Antzokia
• Iruñean: Gayarre Antzokia
• Ondarroan: Ondarroako Kafe Antzokia

Erreferentziak

• Patri Urkizu (2009): Teatro Vasco. Historia, reseñas y entrevistas, antologia bilingüe, catálogo e ilustraciones, UNED, 2009.
• Patri Urkizu (2000): «El teatro vasco entre la tradición y la modernidad: la década del 60», Euskonews & Media, 76. zenbakia.
• Mari Karmen Gil Fombellida (2005): «Gaurko euskal antzerkiaren aurrekariak eta izaera», Euskonews & Media, 288. zenbakia, 2005-02-11/18.

Ikus, gainera

• Pastorala
• Euskal literatura

Kanpo loturak

• (Gaztelaniaz) Artez Blai webgunea
• Teatro Testuak webgunea
• (Gaztelaniaz) Nafarroako Antzerki Eskola
• (Gaztelaniaz) Bilbao Antzerkia Dantza