Euskal antzerkigintza

Euskal antzerkigintza, euskal antzertia edo euskal teatroa Euskal Herrian literatura arlo horretan egiten den jarduera da eta, euskaraz, hizkuntza horretan egiten dena bakarrik ematen dezake aditzera. Euskal antzerkigintzak fase historiko desberdinak izan ditu, pastoralen manikeismo tradizionaletik hasi eta nazioarteko ikus-entzunekoen eragin zuzena duten joeretaraino.

Maskarada (Maule, 2007)

Hamlet euskal antzezlana

Historia

1494. urteko estreinako aipamenetik, Europa osoan bezala, euskal antzerkigintza Kristautasunari estu lotuta ibili zen, eta bereziki landu ziren Eguberriaren eta Aste Santuaren gaiak. Euskal antzerkigintza XVIII. mendean hasi zen kristau mundutik aldentzen; Ilustrazio garaia zen, eta Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak eta elkarte haren sortzaile Frantzisko Xabier Munibek bultzada handia eman zioten euskal antzerkigintzari. Hala ere, XIX. mende arte ez zen osatuko aldentze hori.

Itzularri antzerki tailerra (Aiurri aldizkaria)

1915ean, antzerkigintza berpiztuko zuen Euskal Iztundea jaio zen Donostian. Antzerki eskola baten modukoa zen Euskal Iztundea, baina hori baino gehiago ere izan zen: antzerkiaren inguruan zebilen jendearen bilgunea, baita obrak sortzekoa, entseguak egitekoa... Iztundea zuzentzeko katedra lortzen lehena Toribio Altzaga izan zen; hainbat motatako testuez gain, batez ere antzerki lanak idatzi zituen (osorik euskaraz idatzitako lehena, Aterako gera (1888)). Euskal Iztundeak sustatutako lanak Donostia eta Gipuzkoa osora hedatu ziren, baita Bizkaira ere gero, Resurrecion Maria Azkueren eskutik. 1936ko gerra osteko urteetan, frankistek Euskal Iztundea itxiarazi zuten, eta Altzaga Ondarretan kartzelan sartu.

XX. mendean, Francisco Francoren diktadurak euskal kulturari ezarritako errepresioak etenaldi larria ekarri zuen. Frankismoa bukatu aurretik, ordea, Euskal Herrian kultura mugimendu bizi eta indartsua sortu zen antzerki talde amateurren inguruan. Gabriel Aresti izan zen, 1960ko hamarkadan, euskal antzerkiaren berritzaile, gazteen antzerki taldeekin eta antzezleekin zuzeneko harremana zuela. Boterearen arbitrariotasunari eta Euskal Herriko moral tradizionalari aurka eginez, tradizioaren eta abangoardismoaren arteko sintesia egin zuen; herri antzerki iraultzailea egin zuela esan izan da. Xabier Letek dioenez, Arestiren Beste mundukoak eta zoro bat antzezlanarekin hasi zen euskal antzerkigintza berria.

Gaur egun, euskarazko literatura-generoetarik atzenduena dugu antzerkia.

Kronologia

• 1494. urtean, Iruñean Joan Albretekoa eta Katalina Foixekoa errege-erregina izendatu zituztela ospakizunetan jokatutako antzerkien artean, izan zen euskarazkorik. Euskarazko kopla batzuk gorde dira, izan ere.
• 1510ean eta 1511n, Arabako Leintz Gatzaga herrian (egun Gipuzkoan), Eguberriari eta Aste Santuari buruzko antzezlanak egin zituzten.
• 1634an, lehendabiziko pastoral erregistratua egin zuten, Atharratzen, Jundane Jakobe handiaren trajeria izenburukoa. Erregistratuta ez badaude ere, XVI. mendean Zuberoan antolatu ziren lehen maskaradak .
• 1750 inguruan, Gabonetako ikuskizuna idatzi zuen Pedro Ignazio Barrutiak.
• 1764an, Frantzisko Xabier Muniberen El borracho burlado plazaratu zen, euskaraz eta gaztelaniaz idatzia: kantak euskaraz, hitz lauak gaztelaniaz.
• 1932an Xabier Lizardik Laño ta izar eta Bi aizpak antzerki lanak argitaratu zituen.
• 1936an Felix Markiegik (1905-1946)) Seme Ondatzaillea idatzi zuen, hitz neurtuz egina eta Antzerti aldizkarian argitaratu zutena.

• 1937. Molde zaharreko azken tobera-munstrak egin ziren Irisarrin.
• 

  Pastorala (Santa Grazi, 2007)
  1950etik aurrera, Etxahun-Irurik pastoralak berritu zituen.
• 1969an Barkoxen, astolaster zahar bat eman zuen Germain Lechardoyek, Jakes Oihenarten Kaniko eta Beltxitina. Azken astolasterrak 1930ean egin ziren; poliziak eta elizak debekatuta desagertu ziren.
• 1969an, Piarres Lartzabalek lehen aldiz aurkeztu zuen Ibañeta, Biarritzen.
• 1973an, Gabriel Arestik Lau teatro arestiar idatzi zuen.
• 1977an, Kukubiltxo taldea sortu zen Larrabetzun.
• 1980an, Maskarada taldea sortu zuten Bilbon.
• 1983an, Marijane Minaberrik antzerki lan batzuk bildu (Joanes Zirtzil, Manexen nahigabeak, Auzitegian, Marikitaren otoitza, Eri haundia eta Abereen eguberri), eta argitara eman zituen Haur antzerkia bilduman.
• 1984an, Maskaradak Dario Fo italiarraren lan baten egokitzapenarekin Pistolaren begi zuri-beltzak lan arrakastatsua estreinatu zuten Bilboko Campos Eliseos Antzokian. Modu profesionalean plazaraturiko lehendabiziko euskal antzezlana izan zen.
• 1986an, Bernardo Atxagak Henry Bengoa Inventarium amaitu zuen.
• 1988an, Maskarada taldeko Mikel Martinez-ek Patrick Süskind idazle alemaniarraren Kontrabaxua monologoa taularatu zuen eta 300 errepresentazio baino gehiago egingo zituen gero. Dario Fo italiarraren lan baten egokitzapenarekin, "Pistolaren begi zuri-beltzak" alegia, Bilboko Campos Eliseos Antzokian estreinatutakoa. Hain zuzen ere, modu profesionalean eta euskaraz egindako lehen antzezlana izan zen. Urte berean Antzerkiola Imaginarioa abangoardiako taldea abiatu zuten Bilbon.
• 1991ean Garbi Losada lehenengo aldiz dabil zuzendari moduan. Tanttaka taldearen 'Hansel eta Grettel bezala’ antzezlana taularatu zuen.
• 1996an, Tanttakak arrakastaz estreinatu zuen El Florido Pensil, Andrés Sopeñak idatzia eta izen bera duen liburuan oinarritua. Urte hartan bertan, Deabru Beltzak kale-antzerkiko taldea sortu zuten Bilbon.
  

  Artikulua El florido pensil antzezlanaz eta behean Oskorri eta Maskarada taldeen Landalan diskoaren iragarkia (Egunkaria, 1996-02-23).
• 2001an, TARTEAN teatroa sortzen da, hiru antzerki zigilu edo izen garrantzitsu batzen duena: EZ DOK HIRU, MARIE de JONGH eta TARTEAN bera.
• Lingua Nabajorum. Euskararen historia txoroa (2014)
• Ez dok hiru. Euskal musikaren benetako istorioa (2017) eta Simplicissimus (2019). antzerki musikalak taularatu ziren.

Sortzaileak eta antzezleak

Antzerkigileak

• Pedro Ignazio Barrutia (1682 - 1759).
• 

  El borracho burlado (Frantzisko Xabier Munibe, 1764)
  Frantzisko Xabier Munibe (1729 - 1785).
• Martzelino Soroa (1848 - 1902).
• Toribio Altzaga (1861 - 1941).
  Play media

  Patri Urkizu Toribio Altzagaren antzerkigintzaren inguruan (Ahotsak.eus proiekturako)
• Ramon Illarramendi (1879 - 1927).
• Antonio Amundarain (1885 - 1954).
• Tene Mujika (1888 - 1981).
• Xabier Lizardi (1896 - 1933).
• Antonio Maria Labaien (1898 - 1994).
• Nemesio Etxaniz (1899 - 1982).
• Felix Markiegi (1905 - 1946).
• Andoni Arozena (1907 - 1989).
• Pierre Bordazarre (1908 - 1979).
• Piarres Lartzabal (1915 - 1988).
• Marijane Minaberri (1926-2017)
• Gabriel Aresti (1933 - 1975).
• Daniel Landart (1946 -)
• Luis Haranburu (1947 - ).
• Bernardo Atxaga (1951 - ).
• Karlos del Olmo (1958 - ).
• Garbi Losada (1959 - )
• Antton Luku (1959 - ).
• Guillaume Irigoien (1959 - ).
  

  Lingua Nabajorum (Ez Dok Hiru)
• Patxo Telleria (1960 - ).
• Mattin Irigoien (1963 - ).
• Xabier Mendiguren Elizegi (1964 - ).
• Mireia Gabilondo (1965)
• Jokin Oregi (1970 - ).
• 

  Ander Lipus
  Ander Lipus (1971 - ).
• Ixiar Rozas (1972)
• Alaitz Olaizola (1975- )

Aktoreak

Sakontzeko, irakurri: «Zerrenda:Euskal Herriko aktoreak»

Antton Etxeberria

Aktore ezagunen artean, antzerkiaren arloan honako hauek aipatzekoak ditugu, besteak beste: Ramon Agirre, Ainhoa Aierbe, Anjel Alkain, Nagore Aranburu, Loli Astoreka, Klara Badiola, Juan José Ballesta, Ramon Barea, Olatz Beobide, Sara Cozar, Kike Diaz de Rada, Karra Elejalde, Antton Etxeberria, Isidoro Fernandez, Manex Fuchs, Ximun Fuchs, Ane Gabarain, Mireia Gabilondo, Aitziber Garmendia, Mikel Garmendia, Miren Gojenola, Asier Hormaza, Iñake Irastorza, Miren Ibarguren, Elena Irureta, Mikel Laskurain, Niko Lizeaga, Ander Lipus, Garbi Losada, Koldo Losada, Álvaro de Luna, Aitor Mazo, Mikel Martinez, Gorka Otxoa, Martxelo Rubio, Paco Sagarzazu, Jose Ramon Soroiz, Patxo Telleria, Oscar Terol, Carlos Sobera, Kandido Uranga...

Antzerki taldeak

Sakontzeko, irakurri: «Zerrenda:Euskal Herriko antzerki taldeak»

Ados Teatroa Antzerkiola Imaginarioa Axut! Cómicos de la Legua Deabru Beltzak Dejabu Ez Dok Hiru Bikoteatroa Geroa Hortzmuga

Jakin eta jolas Karraka Khea Ziater Kitzikazank Kukubiltxo Le Petit Théâtre de Pain Lourvier´s Markeliñe Marie de Jongh

Maskarada Oihulari Klown Porpol Tanttaka Teatroa Tarima Teatro Paraíso Trapu Zaharrak Tartean teatroa

Azpiegitura

Sariak

• Donostia Antzerki Saria

Jaialdiak

• Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak
• Donostiako Antzerki Feria
• Donostiako Kale Antzerki Jaialdia
• Eibarko Antzerki Jardunaldiak
• Erriberriko Antzerki Klasikoaren Jaialdia
• Euskadiko Antzerki Topaketak (Azpeitia)
• Gasteizko Nazioarteko Antzerki Jaialdia
• Gasteizko Nazioarteko Kale Antzerki Jaialdia
• Getxoko Antzerki Jardunaldiak
• Irungo Gazte Antzerkiaren Erakustaldia
• Lekeitioko Kale Antzerki Jaialdia
• Lizarrako Antzerki Jardunaldiak
• Nazioarteko Kale Antzerki Jaialdia
• Tolosako Nazioarteko Txotxongilo Jaialdia

Antzokiak

• Basaurin: Social Antzokia
• 

  Bilboko Arriaga Antzokia
  Bilbon: Arriaga Antzokia eta Kafe Antzokia.
• Donostian: Victoria Eugenia Antzokia eta Antzoki Zaharra
• Durangon: Plateruena Kafe Antzokia
• Elgetan: Espaloia Kafe Antzokia
• Gasteizen: Principal Antzokia
• 

  Gaiarre antzokia Iruñean.
  Iruñean: Gayarre Antzokia
• 

  Donostiako Antzoki zaharra
  Ondarroan: Ondarroako Kafe Antzokia

Bibliografia

• Patri Urkizu (2009): Teatro Vasco. Historia, reseñas y entrevistas, antologia bilingüe, catálogo e ilustraciones, UNED, 2009.
• Patri Urkizu (2000): «El teatro vasco entre la tradición y la modernidad: la década del 60», Euskonews & Media, 76. zenbakia.
• Mari Karmen Gil Fombellida (2005): «Gaurko euskal antzerkiaren aurrekariak eta izaera», Euskonews & Media, 288. zenbakia, 2005-02-11/18.

Ikus, gainera

• Pastorala
• Euskal literatura
• Euskal antzerki garaikidea
• Zerrenda:2017ko euskarazko antzezlanak
• Zerrenda:2018ko euskarazko antzezlanak

Kanpo estekak

• (Gaztelaniaz) Artez Blai webgunea
• Teatro Testuak webgunea
• Nafarroako Antzerki Eskola
• (Gaztelaniaz) Bilbao Antzerkia Dantza

• Datuak: Q12257576