Hedy Lamarr

Hedy Lamarr
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Hedwig Eva Maria Kiesler
Jaiotza	Viena, 1914ko azaroaren 9a
Herrialdea	Austria (1915eko azaroaren 9a - 1953ko apirilaren 10a); Ameriketako Estatu Batuak (1953ko apirilaren 10a - 2000ko urtarrilaren 19a)
Talde etnikoa	judua
Lehen hizkuntza	alemana
Heriotza	Casselberry (Florida), 2000ko urtarrilaren 19a (85 urte)
Hobiratze lekua	Vienna Central Cemetery (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: gaixotasun kardiobaskularra
Familia
Aita	Emil Kiesler
Ama	Gertrud Kiesler
Ezkontidea(k)	Friedrich Mandl (en) (1933 - 1937); Gene Markey (1939 - 1941); John Loder (en) (1943 - 1947); Teddy Stauffer (1951 - 1952); W. Howard Lee (en) (1953 - 1960); Lewis J. Boies (en) (1963 - 1965)
Seme-alabak	ikusi James Loder (en) ; Anthony Loder (en) ; Denise Loder-DeLuca (en) ;
Hezkuntza
Hizkuntzak	alemana; ingelesa
Jarduerak
Jarduerak	aktorea, asmatzailea, autobiografialaria, gidoilaria, zinema aktorea, zinema ekoizlea, musikaria, modeloa eta animatzailea
Lan nabarmenak	ikusi Ecstasy (en) ; Samson and Delilah; Algiers (en) ; Experiment Perilous; The Strange Woman (en) ; maiztasun-jauziaren bidezko espektro hedatu;
Jasotako sariak	ikusi EFF Pioneer Award (1997) ; National Inventors Hall of Fame (2014) ; Izarra Hollywoodeko Ospearen pasealekuan ;
	hedylamarr.com

Hedy Lamarr, izen osoa Hedwig Eva Maria Kiesler (Viena, 1914ko azaroaren 9a - Casselberry, Florida, 2000ko urtarrilaren 19a), austriar aktorea eta asmatzailea izan zen.^[1] 1941ean maiztasun-jauziaren bidezko espektro hedatuaren (FHSS) teknika bat patentatu zuen, George Antheil musikagilearekin batera, haririk gabeko telekomunikazioaren bidea ireki zuena.

Bizitza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hedwig Eva Maria Kiesler 1914ko azaroaren 14an jaio zen, Vienako familia judu batean. 16 urterekin ingeniaritza ikasten hasi zen, baina hiru urte geroago, 1933an, bertan behera utzi zituen ikasketak, Max Reinhardt zuzendari eta maisuaren eskutik antzerki munduan sartzeko. 1937an egin zuen lehen filma: Ecstasy, Gustav Machatý zinemagile txekiarrak zuzendua. Huraxe izan zen film komertzial batean emakume bat biluzik agertu zen lehen aldia; beste eszena batean, aktore gazteak orgasmo bat antzeztu zuen lehen planoan^[2].

Fritz Mandl armagintza magnateak filma ikusi eta aktorearekin ezkonduko zela erabaki zuen. Esan eta egin. Ezkontza Kieslerren gurasoekin hitzartu zuen, emakumearen iritzia aintzat hartu gabe. Mandl ere judu jatorrikoa zen, baina armak saltzen zizkien Italiako faxistei eta Alemaniako naziei; gainera, Hitlerren eta, bereziki, Mussoliniren lagun pertsonala omen zen. Senarraren ondoan bizitakoak esklabotza-urteak izan ziren Kieslerrentzat: Mandl Ecstasy filmaren kopia guztiak suntsitzen saiatu zen, emaztea aktore-karrera uztera behartu eta ez zion etxetik irteten uzten berarekin batera ez bazen. Kieslerrek itxialdi hura ingeniaritza-ikasketekin jarraitzeko baliatu eta, senarraren bezero eta hornitzaileei adi-adi entzunda, asko ikasi zuen garaiko arma-teknologiari buruz^[2].

1937an Parisera joan zen, senarrarengandik ihesi, eta Londresera ondoren. Han Louis B. Mayer ezagutu zuen, Metro Goldwyn Mayer estudioetako burua. Bitxiak saldu, eta ateratako diruarekin Atlantikoa zeharkatu zuen, Mayerren ontzi berean. Lehorreratzerako, zazpi urteko kontratua zeukan, baita izen berria ere: Hedy Lamarr^[2].

Hogeita hamar filmetan lan egin zuen, hainbat zinemagilerekin batera: King Vidor, Cecil B. DeMille, Jacques Tourneur... Gainera, proiektu handi batzuk alde batera utzi zituen; esate batera, beraren ordez Ingrid Bergman aritu zen Casablanca (1942) eta Gaslight (1944) filmetan^[2].

Bigarren Mundu Gerraren urteetan, bere erlijioak eta senar ohiaren alboan ikusitakoek bultzatuta, aliatuen aldeko lanari ekin zion. Casablanca estreinatu zen urte berean, Hedy Lamarrek komunikazio-sistema sekretu bat diseinatu eta patentatu zuen George Antheil konpositorearen laguntzaz.^[3] Frekuentzien kommutazioan oinarritutako asmakizunari esker, torpedoak irrati bidez gidatu zitezkeen, etsaiek antzeman gabe^[2].

Goizegi zen hala ere, eta Lamarren asmakizuna ezingo zen aplikatu harik eta sistema elektroniko berriek sistema mekaniko zaharrak ordezkatu arte. 1962an erabili zen lehenengoz Lamarren sistema, Kubako misilen krisian. Vietnameko Gerran ere erabili zuten, baina batez ere 1980ko hamarkadatik aurrera eta ingeniaritza zibilaren alorrean atera zioten etekina ideiari. Teknologia digitala hedatu ahala, frekuentzien kommutazioak WiFi datu-komunikazioa ezartzea ahalbidetu zuen, baita Bluetooth estandarra eta GPS sistema ere, beste batzuen artean.^[2]

Filmografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Urtea	Izenburua	Papera
1930	Geld auf der Straße	Neska gaztea
1931	Die Blumenfrau von Lindenau	Idazkaria
1931	Die Koffer des Herrn O.F.	Helene
1932	Man braucht kein Geld	Käthe Brandt
1933	Ekstase	Eva Hermann
1938	Algiers	Gaby
1939	Lady of the Tropics	Manon deVargnes Carey
1940	I Take This Woman	Georgi Gragore Decker
1940	Boom Town	Karen Vanmeer
1940	Comrade X	Theodore
1941	Come Live With Me	Johnny Jones
1941	Ziegfeld Girl	Sandra Kolter
1941	H.M. Pulham, Esq.	Marvin Myles Ransome
1942	Tortilla Flat	Dolores Ramirez
1942	Crossroads	Lucienne Talbot
1942	White Cargo	Tondelayo
1944	The Heavenly Body	Vicky Whitley
1944	The Conspirators	Irene Von Mohr
1944	Experiment Perilous	Allida Bederaux
1945	Her Highness and the Bellboy	Princess Veronica
1946	The Strange Woman	Jenny Hager
1947	Dishonored Lady	Madeleine Damien
1948	Let's Live a Little	Dr. J.O. Loring
1949	Samson and Delilah	Delilah
1950	A Lady Without Passport	Marianne Lorress
1950	Copper Canyon	Lisa Roselle
1951	My Favorite Spy	Lily Dalbray
1953	The Lovers of Paris
1955	Eternal Woman
1957	The Story of Mankind	Joana Arc-ekoa
1958	The Female Animal	Vanessa Windsor

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

↑ Emakumea Zientzian: Zientziaren historian zehar emakumeak izan duen garrantziaren inguruko gida didaktikoa
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Nagore Irazustabarrena, «Hedy Lamarr, Wifiaren hazia erein zuen zine izarra», Argia, 2014-11-09, CC-BY-SA lizentzia
↑ Teso, Begoña Del. «Izar baten frekuentzia-jauzia» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-05-16).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Etxebeste Aduriz, Egoitz, Hedy Lamarr: itzalean asmatzaile, argitan izar, aldizkaria.elhuyar.eus

Datuak: Q49034
Multimedia: Hedy Lamarr

[1] Emakumea Zientzian: Zientziaren historian zehar emakumeak izan duen garrantziaren inguruko gida didaktikoa

[aa-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Nagore Irazustabarrena, «Hedy Lamarr, Wifiaren hazia erein zuen zine izarra», Argia, 2014-11-09, CC-BY-SA lizentzia

[3] Teso, Begoña Del. «Izar baten frekuentzia-jauzia» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-05-16).

[1]

[2]

[3]