Eskulturagintza

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Eskultore» orritik birbideratua)

Michelangeloren Pietà ezaguna.

Eskulturagintza edo eskultura arte nagusien mota tradizionaletakoa da, hiru dimentsiotan egindako irudiak sortzen dituena gai gogorrak (harria, marmola, metala, beira, zura) edo bigunak erabiliz. Era honetan, arte plastikoetan ere sailkatuta dago[1].

Eskultura izena hartzen dute arlo honetan egindako irudiek, eta eskultore edo zizelkaria da esparru honetan lan egiten duen artista.

Bestela, arte agerpen publiko gehienak eskulturak dira.

Arte ederretako bat da, eta, horretan, eskultoreak bere burua adierazten du bolumenak sortuz eta espazioak osatuz. Eskulturan, zizel eta tailatzeko arte guztiak sartzen dira, baita galdaketakoak eta moldekatzekoak ere. Eskulturaren barruan, materialen eta bitartekoen konbinazio desberdinen erabilerak errepertorio artistiko berri bat sortu du, konstruktibismoa eta mihiztadura bezalako prozesuak barne hartzen dituena.

Giorgio Vasariren (1511-1574) Le vite de' piú eccellenti pittori, scultori e architettori lanaren hitzaurreak arkitektura, eskultura eta pinturaz hitz egiten du, diseinuaren arteak izenarekin multzokatutako diziplinez, alegia. Obra garai hartan erabilitako teknika artistikoei buruzko tratatu informatibo eta baliotsua da. Eskulturari dagokionez, honela hasten da:

« ...eskultoreak alferrikako guztia ateratzen du, eta materiala artistaren gogamenean dagoen formara murrizten du. »

Antzinatik, gizakiak zizelkatzeko beharra izan du. Hasieran, eskura zituen materialik sinpleenekin egin zuen: harria, buztina eta egurra. Ondoren, burdina, brontzea, urrea, beruna, argizaria, igeltsua, plastilina, poliesterrezko erretxina eta plastikoak erabili zituen besteak beste, beira-zuntza, hormigoia, zinetika eta argiaren islapenaz sendotuz. Eskulturak funtzio bakarra izan zuen hasieran: berehalako erabilera; ondoren, berriz, funtzio erritual, magiko, ehorzketa eta erlijiosoa gehitu zitzaizkion. Funtzionaltasun hori aldatuz joan zen bilakaera historikoarekin, batez ere estetika edo apaindura bereganatuz, eta elementu iraunkor edo iragankorra izatera iritsi zen[2].

Eskulturaren historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Europako eskultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historiaurrea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehenengo eskultura-adierazpenak Behe Paleolitokoak dira, gizakiak suharria beste harri baten kontra kolpatuz mozten zuenean. Ondoren, irarlana, harriak eta animalien hezurrak erabili zituen erliebeak egiteko. Duela 27.000 eta 32.000 urte inguru, harrizko emakumezko irudi oparoak agertzen dira emankortasunaren gorespen artistiko batean[3]; paleolitoko venusak dira, hala nola Willendorfenko Venusa eta Lespugeko Venusa[3]. Goi Paleolitoan, tailak edo objektu grabatuak dira adibiderik ugarienak, eta jatorrizko fasetik, apaindura eskematikoagoekin, hasi eta hezurraren egiturara egokitzen ziren animalia-figurak irudikatzeraino iritsi ziren[4]. Buztina ere ohiko materiala izan zen. Ezagutzen diren lehen eskultura-lanak Egiptotik, Txinatik, Indiatik eta Ekialde Hurbiletik datoz, non 4000. urte inguruan baziren buztingintzako objektuak egiteko labeak[5].

Eskulturaren historiako aurrerapen garrantzitsuenetako bat metala landu ahal izatea izan zen —lehenik brontzea eta gero burdina—, tresna eraginkorragoak egiteko eta, gainera, eskultura-lanak egiteko material berri bat lortzeko balio izan zuena. Obra lehen buztinez eraiki, eta, gero, brontzez husteko prozesua ezaguna zen antzinako greziar eta erromatarren zibilizazioetan, eta gaur egun, XXI. mendean, oraindik erabiltzen den sistema da[5]. K.a. V. mendetik, Burdin Aroko azken aldian, zeltek La Tène kultura garatu, eta Europa osoan zehar hedatu zuten; Hallstatten kulturaren artearen bilakaera irudikatu zuen. Bere objektu guztien dekorazioan, ezpatak, armarriak, paparrekoak eta diademak, animalia, landare eta giza irudien irudiak ikus daitezke. K. a. III. mendetik aurrera, lehen txanponak egin ziren eredu helenikoei jarraituz, baita obra figuratiboak ere, Bourayko jainkoa kasu, kobre landuzko xaflaz egina[6].

Antzinatea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Antzinako Erromako eskultura»

Arte puniko eta grekopunikotik estatua asko (orokorrean emakumeenak), eta buztin egosizko bustoak kontserbatzen dira Eivissako eta Formenterako nekropolietan aurkitu ziren bolizko eta metalezko kutunen aniztasunarekin batera. Zaharrenak K.a. VIII. mendeko lanak direla dirudi, eta bere fabrikazioak jarraipena izan zuen erromatarren nagusitasunera arte. Iberiar eskulturari dagokionez, aurkitutako lanak harrizkoak eta brontzezkoak dira, eta iberiar penintsularen hegoaldeko, erdialdeko eta ekialdeko hiru eremu handitik datoz. Aipagarria Elxeko Damaren harrizko busto bikaina da, greziar inspirazioa duena[7].

Estatua, arkaikoa batez ere, erlijiosoa izan zen. Tenpluak jainkoen irudiekin apaintzen ziren, haien balentria eta guduekin, eta irudiak ez ziren oso errealistak. Koreak eta kurosak ez dira pertsona zehatzen erretratuak; aurpegiei, fikziozko irribarrea jartzen zitzaien, artearen munduan irribarre arkaiko gisa ezagutzen zen aurpegiko keinu bat. Garai horretan, Dipilonen Burua aipatu behar da, K.a. VI. mendeko marmolezko estatua erraldoi baten zatia, eta Rampin zalduna (K.a. 560.a), naturalismotik hurbilago dagoen ondorengo lana[8]. Greziar eskulturak perfekzio maila handia lortu zuen, eta kalitate horrek giza irudiaren edertasunaren adierazpen hobea bilatzera bultzatzen zuen. Proportzio perfektuak zituen kanon bat ezarri zuten. Zoritxarrez, Delfosko auriga, Riaceko brontzeen bikotea eta Artemisio lurmuturraren jainkoarenarekin batera, osorik kontserbatzen diren brontzezko eskultura greko bakanetako batzuk dira[9]. Garai klasikoko artistarik esanguratsuenetako bat Praxiteles izan zen, Hermes Dioniso umearekin bikainaren egilea. Heleniar aldian, eskulturen sorkuntzan mugimendua areagotzeko eta emozioak nabarmentzeko asmo argia zegoela ikusten da, Laokoon eta bere semeak eskultura-multzoan ikus daitekeen bezala[10].

Eskultura etruskoa (K.a. IX. mendetik K.a. I. mendera) grekotik eratorritako artea zen, baina berezko ezaugarriak zituzten lanak ere egin zituzten[11]. Hileta-testuinguruei lotutako estatuagintza da ekoizpen etrusko ugariena, eta aukeratutako materiala, oro har, terrakota zen, senar-emazteen sarkofago[12] ospetsua bezala. Geroago, eskultura erromatarrak etrusko eta grekoaren eragina jaso zuen, eta artista erromatarrek greziar obren kopia ugari egin zituzten. Oroitzapenezko eskulturak nabarmendu behar dira, hala nola Trajanoren zutabea (114), zutabearen azalera osoa hartzen duen espiral jarraitu batean hainbat gudu kontatzen dituena, edo Marko Aurelioren Zaldizko Estatua[13]. Baina gehien garatu zuten eskultura-motetako bat erretratuak izan ziren; Erromatar Inperio osoan egin ziren izaera psikologiko nabarmeneko lan errealistak[14].

Erdi Aroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bizantziar Inperioko eskultura lanik nabarmenenak kapitelen apainketak dira; adibide onak daude Ravenako San Vitalen. Ohikoak ziren kutxetan, diptikoetan edo Maximiliano apezpikuaren Katedra ospetsuan ezarritako boliko erliebeak, 550. urte inguruan zizelkatua[15]. Otondar artearen bereizgarri dira boli eta brontzezko eskultura txikiak, harribitxien inkrustazioak erantsita. Brontzezkoak dira, halaber, Hildesheimeko San Migel elizako ateak, bizantziar artearekin eta karolingiar artearekin ahaidetutako lana. Azpimarratzekoak dira urrez estalitako zurezko irudiak, erlikia-ontzi gisa erabiltzen zirenak. Horien artean, nabarmentzekoa da Geroaren gurutzebidea (X. mendea), egur polikromatukoa eta Koloniako katedralean dagoena[16].

Eskultura erromanikoa (XIII.— XI. mendea) arkitekturaren zerbitzura zegoen, eta erromesbide handien inguruko adibide asko daude, hala nola Donejakue bidean[17]. Eskultoreek, elizen hainbat zati —tinpanoak, portadak eta kapitelak—, errealismo handiarekin landu zituzten Bibliako gaiei buruzko istorioekin. Kristo Maiestatean eta Azken auzia izan ziren gehien irudikatu ziren gai ikonografikoak. Gehien erabili zen materiala egurra izan zen, deboziozko irudiak egiteko erabiltzen zena, hala nola Amabirjina haurrarekin, Katalunia osoan eta Frantziako hegoaldean asko agertzen direnak[18]. Baina, erromanikoaren irudirik garrantzitsuena Kristo Maiestatean izan zen, Milango Katedraleko Luccako Volto Santua eta Kataluniako Arte Museo Nazionaleko Mig Aranen Kristoa eta Batlloren Maiestatea nabarmentzen dira[19].

Chartresko Katedraleko atea (1145) eskultura gotikoaren lehen adibideetako bat da, eta bertan, beste pertsonaia batzuen artean, garguilei forma ematen dieten animalia zoragarriak daude irudikatuta. Alemanian, Bambergeko Katedralaren (XIII. mendea) kanpoaldean zein barrualdean, eskultura oso esanguratsuak daude, adibide on bat Bambergeko Zaldunaren Zaldizko Estatua da. Berrikuntza dira gai dramatikoei buruzko eskulturak, Kristoren Pasioaren eta Pietatearen eszenekin. Garai gotikoaren amaieran, Alemanian, erretaula bikainak egin ziren, Tilman Riemenschneider eta Veit Stoss artistek eginak. Gaztelako erresuman, Gil de Siloé eta Alejo de Vahía[20] eskultoreek egin zuten lan. Aragoiko erresumari dagokionez, Aloi de Montbraik Tarragonako katedraleko Jostunen Erretaula egin zuen, eta Pere Moraguesek Fernández de Lunaren hilobia zizelkatu zuen, Zaragozako San Salvador katedralean dagoen pieza. Aipagarria da, halaber, Kataluniako Generalitatearen Jauregiko San Jorgeren erliebea, Pere Joanek egina[20]. Claus Sluter artista flandestarrak egin zituen Champmoleko (Dijon) kartujaren portada eta klaustroko putzuaren idulki bat, Moisesen putzua izenez ezagutzen dena. Italian, Pisan eta Sienan, Nicola Pisano eta bere seme Giovanni Pisano eskultoreek kalitate handiko lanak utzi zituzten, eta eskultura-mota berri baterako urratsa iragarri zuten[21][20].

Aro modernoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arte-historialarien ustez, pizkundeko eskultura Florentziako bataiotegiko (1401) ateak egiteko lehiaketarekin hasi zen, eta Filippo Brunelleschi eta Lorenzo Ghiberti aurkeztu ziren hartara[22]. Pizkundeko forma artistiko berria antzinate klasikoko eskulturan oinarritzen zen edertasunaren erabateko gorespena bilatuz. Matematika bihurtu zen bere laguntzarik behinena arte guztietan printzipio eta lege jakin batzuk aplikatuz, hala nola perspektiban. Mezenas handiak sortu ziren, esaterako (kardinalez, printzez eta gremioez gain), Florentziako Medicitarrak eta Erromako Aita Santuak[23]. Garai hartan, eskulturak loturak galdu zituen arkitekturarekiko, eta irudikatutako pertsonaiek dramatismoz betetako adierazpenak erakusten zituzten. Michelangeloren eskulturetan ikus daiteke, adibidez, Daviden. Italiako quattrocentoaren eta cinquecento aldi ezberdinetan egin ziren pizkundeko obrarik onenak Donatello, Jacopo della Quercia, Luca della Robbia, Andrea del Verrocchio eta Miguel Ángel (artista ordezkari handia) eskultore handien jarduerari esker[24]. Horietako asko beste herrialde batzuetara joan ziren: Andrea Sansovino Portugalera eta Pietro Torrigiano Ingalaterrara. Geroago, artista hori Espainiara joan zen, eta, han, Domenico Fancelli eta Jacopo Florentino ere lanean aritu ziren, jatorri frantziarra zuten Felipe Bigarny eta Juan de Juni eskultoreekin batera. Nabarmentzekoa da Bartolome Ordoñezen lana Bartzelonan, hiriko katedralaren atzealdean, eta, Alonso Berrugueterena, Gaztelan. Herbehereetan, Conrad Meit erretratuen espezialista izan zen, eta Jacques du Broeuqek lan ugari egin zituen, eta Italian bere obra garatuko zuen Giambolognaren maisua izan zen. Frantzian italiar eragin handiko eskulturak egin ziren; hala, Pierre Puget Bernini frantsesa bezala hartzen zen[25]. Gairik ohikoenetako bat hilobi-monumentuak izan ziren, non etzanaren irudia errealismo handiz tratatzen zen, adibidez, Ligier Richierren René Chalonen Memoriala[26].

Giambolognak, bere eskulturan, El rapto de las sabinas-en bezala, manierismoaren estiloa aurkeztu zuen. Cinquecentoren amaieran, eskultoreek irudiak tratatu zituzten proportzioak luzatuz eta posatu artifizial eta kontrajarriak erakutsiz —emakumea eta gizona, zahartzaroa eta gaztetasuna, edertasuna eta itsusitasuna— eta forma batzuen bihurritasunarekin (serpentinata, figuren eta talde eskultorikoen errotazio-mugimendu moduko bat)[27]. Trentoko Kontzilioak (1545-1563) norabide berri bat markatu zuen erlijio-irudietan; Gian Lorenzo Bernini —David, Apolo eta Dafne eta Éxtasis de Santa Teresaren egilea— eskultura barrokoan eragin handiena izan zuen eskultorea izan zen, non efektu hunkigarri eta dramatikoak bilatzen ziren[28]. Frantzian, aipatzekoak dira Simon Guillain eta Jacques Sarazinen lanak nobleziaren erretratuak egiten, Richelieu kardinalaren hilobia, François Girardonek egina, eta Pierre Pugeten Versailles jauregiko lorategiko eskulturak[29]. Garai horretan, harrigarria da Espainian eskultura erlijiosoaren ekoizpena: eliza barrualdeetarako, fatxadetarako, debozio partikularretarako eta Aste Santuko prozesioetarako eskulturekin; bi eskola handi sortu ziren: gaztelarra eta andaluziarra. Eskultoreen artean, Gregorio Fernández, Juan Martínez Montañés, Francisco Salzillo, Pedro de Mena eta Alonso Cano nabarmendu daitezke[30].

XVIII. mendearen erdialdean, Winckelmannen «zuzeneko iturrietan gustu ona elikatzeko eta greziarren lanen adibidea hartzeko» orientabideek, artista askok kopiatzeari ekin zioten imitatu beharrean; neoklasizismoa iritsi zen. Jean-Antoine Houdonen lanak, jatorriz barrokoa, izaera lasaia eta xehetasun bitxirik gabeko verismoa hartu zituen antzinate klasikoaren edertasun ideala lortzeko prozesuan; orduko pertsonaia asko erretratatu zituen, hala nola Napoleon, Jean de la Fontaine, Voltaire, George Washington... Baina eskultorerik ezagunena eta berritzaileena Antonio Canova italiarra izan zen, oso egile moldakorra barrokoaren, rokokoaren eta neoklasizismoaren artean. Bestalde, Bertel Thorvaldsenen ekoizpenak neoklasizismoaren ildo ortodoxoenari jarraitu zion adierazpen hotz eta estatikoagoarekin[31]. Katalunian, Damià Campeny nabarmendu zen; Italiara bidaiatu zuen Canovaren eragina jasoz, Jose Alvarez Cubero andaluziarrak bezala[32].

Aro garaikidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Aro garaikidea»

XIX. mendetik aurrera, komunikabideek gero eta zeregin garrantzitsuagoa izan zuten artea mundu osoan zabaltzeko. Estiloak gero eta azkarrago garatzen ziren, elkarrekin biziz, elkarren ondoan jarriz edo elkarren aurka jarriz. Abangoardia artistiko hitza XIX. mendearen amaieran hasi zen erabiltzen, eta horrela identifikatzen ziren artea iraultzen zuten jarduerak sustatzen zituzten artistak artea eraldatzeko asmoz. Adierazpen askatasuna zuten ezaugarri nagusi, eta kubismoa eta futurismoa izan ziren lehen joera abangoardistak. Eskulturak errealitatea imitatzeari utz ziezaiokeen, eta hutsunea, argi-jokoak edo bolumena negatiboan balioetsi zezakeen, edo ekintza mekanikoekin edo agente atmosferikoekin mugimendua gehitu. Altzairua, burdina, hormigoia eta plastikoak bezalako material berrien erabilera ere nabarmendu behar da[33].

Erromantizismoan zehar, artistak gizakiaren ingurune osoa irudikatu nahi zuen Philipp Otto Runge margolari alemaniarrak imajinatutako erabateko artelanean. Sofia Figueroak adierazi zuenez: «arte guztietatik adierazpen erromantikoari gutxien eskaintzen diona, zalantzarik gabe, eskultura da...». Frantzian sortu ziren lan erromantiko batzuk, hala nola Sebastian Niñoren 1792ko boluntarioen martxa (edo ''Marseillesa''), Parisko Garaipen Arkuan kokatua eta Antoine Louis Barye artista animaliei buruzko lanekin[34]. Inpresionismotik Degasen dantzarien eskulturak nabarmendu behar dira, keinuen unea islatzen duena, edo Auguste Renoirren lanak, bere margolanak erliebeetan erreproduzitu zituena. Baina, benetan berritzailea izan zena, Auguste Rodin izan zen, akaberaren kanpoko itxura mespretxatzen zuena, inpresionistek bezala[35][36].Modernismoa XIX. mendetik XX. mendera bitartean sortu zen. Estiloak izen ezberdinak hartu zituen herrialdeen arabera: Art Nouveau Frantzian, Modern Style Ingalaterran, Sezesioa Austrian eta Jugendstil Alemanian. Katalunian, modernismo katalanak gorakada handia izan zuen, nahiz eta arkitekturan nabarmendu zen gehien. Arte guztiak bildu zituen mugimendua izan zen, eta eskulturak egin ziren, bai monumentu publikoetan eta hileta-monumentuetan, bai arkitekturari aplikatutakoetan. Nabarmentzekoak dira, besteak beste, Agapito eta Venancio Vallmitjana, Mariano Benlliure, Miguel Blay, José Limón, Eusebio Arnau eta Josep Clarà artistak[37]. Medardo Rosso italiarrak efektu originalak lortu zituen argizariz estalitako igeltsuzko irudiekin Aristide Maillol, sinbolismoaren eskultoreen artean sartua, emakumeen biluzizko lanak egin zituen bizitasun handiko liburuki geometriko batzuen barruan. Eskultura mota horri mediterraneoa deritzo. Mediterraneoko ildo beretik doa Manolo Hugué ere, nahiz eta hasierak kubistak izan[38].

Picassok eskultura kubista arakatu zuen, bolumena plano geometrikoetan deskonposatuz, eta, lan batzuetan, soka, alanbrea edo moztu gabeko egurra bezalako elementuak erabili zituen. Aleksandr Ródchenko —eskultore, pintore, diseinatzaile grafiko eta argazkilari errusiarra—, Jacques Lipchitz eta Constantin Brancusi, hutsunearen bila aritu ziren berrikuntzak egiten; erabilitako materialen bidez, forma perfektuetara iristeko sinplifikazioa lortu zuten[39]. Umberto Boccionik, era guztietako materialen dinamismoa eta sarrera bezalako futurismoaren gaiak eskulturara eramaten jakin izan zuen; Espazioan jarraitzeko modu bakarrak (1913) mugimendu horren funtsezko lanetako bat izan zen[40]. Marcel Duchamp, dadaismoaren lehen eskultoreetako bat, 1913 inguruan, objektu arruntetatik abiatuta eskulturak egin zituen, aurkitutako artea edo ready-made deitu zena, lehen obra aulki baten gainean, bizikleta-gurpil bat izan zen[41]. Konstruktibismoa 1917ko urriko Iraultzaren ondoren, Errusian agertutako mugimendu bat izan zen; Vladimir Tatlin, Naum Gabo anaiak eta Antoine Pevsner bezalako artistek eragin nabarmena izan zuten arte garaikidean[42]. Neoplastizismoak (De Stijl), garai berean (1917), estetika berritzea eta balio unibertsaleko ordena harmoniko berri baten konfigurazioa bilatzen zituen hainbat proportziotako lerro eta masa angeluzuzenen harmonian oinarritutako egituraketarekin, Georges Vantongerlooren lana nabarmenduz[43]. Margolari surrealista batzuek beren ideia piktorikoekin lotutako eskulturak egin zituzten; Aipatzekoak dira Max Ernst (Ilargi Zainzuria, 1935) eta Joan Miró, zeinak soka eta metal zati konbinatuak erabiltzen zituen[44].

Bi mundu gerren artean, Italiako tradizio figuratiboari fidela zen eskultura-mugimendu bat agertu zen Italian Arturo Martini buru. Julio González eta Pablo Gargallo ere nabarmendu ziren garai horretan izaera modernistako hasierako lan batzuekin, baina 1927tik aurrera burdinezko lanekin probak egin zituzten; Julio Gonzálezek soldadura autogenoarekin berritu zuen, estilo esperimental bat gehiago abstraktuan[45]. Garai horretan, Henry Moorek abangoardiako artea garatzen lagundu zuen bere lana mugimendu zehatz batekoa ez izan arren; irudi figuratiboak sortu, eta bolumena espazioan ikertu zuen[46]. Moorek bezala, Alberto Giacometti suitzarra surrealismoarekin erlazionatuta zegoen, baina, 1947tik aurrera, oso figura luzangak nagusi ziren egituren aldeko korronte figuratiboaren alde egin zuen. Beste eskultore abstraktu batzuk aipa daitezke: Barbara Hepworth, Alexander Calder, Alberto Sánchez Pérez, Pablo Serrano Aguilar, eta Jorge Oteiza[47] eta Eduardo Txillida euskal eskultoreak[48]. 1970eko hamarkadatik aurrera, mugimendu artistiko berriak agertu ziren, hala nola, arte minimalista, kontzeptuala, hain zuzen. -land art, arte povera, hiperrealismoa, performancea edo postmodernismoa deitzen zaio, David Smith, Roy Lichtenstein, Donald Judd, Carl Andre, Dan Flavin, Sol LeWitt, Richard Serra, Dennis Oppenheim, Christo eta Jeanne- Claude, Antonio López bezalako artistekin. García eta Yayoi Kusama besteak beste[49].

Eskultura-motak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskultura-mota arruntenak honako hauek dira:

  • Eskultura exentua, alde guztietatik, oinarritik salbu, airez inguratuta dagoena. Angelu guztietatik begira daitekeen eskultura da. Gizakiaren forma islatzen badu, estatua deritzo.
  • Erliebea, atzealde bati itsatsitako eskultura da. Hainbat mota daude: behe-erliebea, goi-erliebea eta erliebe hondoratua.

Eskultore ezagunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskultore klasikoen artean, Berpizkunde garaian nabarmendu ziren Michelangelo eta Donatello, geroago Benvenuto Cellini eta Barrokoan bestela Gian Lorenzo Bernini. Arte modernoan, Auguste Rodin eta artista garaikideen artean Joan Miró, Fernando Botero eta Richard Serra ditugu besteak beste.

Euskal Herriko eskultore garaikideen artean ere badaude gure mugetatik kanpo famatu egin direnak, Nestor Basterretxea, Agustin Ibarrola, Jorge Oteiza eta Eduardo Txillida dira, beste batzuen artean.

Eskulturagintza Euskal Herrian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jorge Oteizaren apostoluak.

Erdi Aroaren bukaeratik Barrokora arte, talentu handiko eskultore eta irudigile ugarik egin zuten lan Euskal Herriko elizetan eta, askoz gutxiago, eraikuntza zibiletan. Joan Aiarakoa, Andres Araotz, Juan Antxieta edota Joan Bazkardo eskultoreek maila bikaina izan zuten, beste askorekin batera, XVI. eta XVII. mendeetan. XVIII. mendeko ekonomia eta gizarte krisi sakonak eta XIX. mendeko gerra egoera latzaren ezin eramanak hutsune sakona ekarri zuten Euskal Herriko arte alor guztietara eta aro barrokoan ugaldu ziren eskultoreek ez zuten jarraitzailerik izan ondorengo bi mendeetan.

XIX. mendearen bukaeran eskultore belaunaldi berri bat azaldu zen Euskal Herrian, Bilbon bereziki, eta garrantzi berezia hartu zuen Bizkaiko hiriburuko Arte Ederretako Eskolak. Eskultura ez zen gehiago eraikuntzari bereziki atxikiriko artea, eta, harriaz gainera, beste gai batzuk erabiltzen hasi ziren, brontzea bereziki. Horrez gainera, joera klasizistak eta errealistak nagusi ziren arren, sinbolismoak eta espresionismoak gero eta indar handiagoa hartu zuten Euskal Herriko estetika esparruan, Europan barrena artearen arloan mamitzen ari zen iraultza sakonaren fruitu. Francisco Durrieu edo Durrio eta Nemesio Mogrobejo bilbotarrek zabaldu zuten bidea, eta Quintín de la Torre, Higinio Basterra, Fructuoso Orduna, Leon Barrenetxea, Moisés de Huerta eta beste zenbait eskultore jarraitu zitzaizkien[50].

Nestor Basterretxearen Olatua.
Korrikaren I. lekukoa, Remigio Mendiburu (Hondarribia)

1936ko gerrak eten zuen artista askoren jarduna eta, gerra ondoren, zentzugabeko neurri estu batzuen barnean jardun behar izan zuten erbesterako bidea hartu ez zuten eskultoreek. Irudigintzan ari izan ziren Julio Beobide eta Ricardo Iñurria gerra aurreko urteetan helduak ziren eskultoreak. Nolanahi ere, oso lan adierazkorrak egin zituen Beobidek. Aipagarriak dira orobat Argentinan sortu eta Bilbon Basterra eta De la Torrerekin ikasi zuen Arturo Acebal Idigorasen zeramika polikromoak. Jose Manuel Alberdi azpeitiarraren lana, Euskal Herrian hain ezaguna ez den arren, oso lan garrantzitsua izan da. Hamabost urte zituela Ingalaterrara eraman zuten eta bertan egin zituen eskultura ikasketak, bere euskal sustraiak alde batera utzi gabe. Molde klasikoko lanak egin zituen hasieran eta, Epstein edo Henry Moore bezalako eskultoreen ildotik, sinbolismo abstraktoaren bidetik abiatu zen ondoren.

Esferaren desokupazioaren oboide aldaera, Bilbo, Euskal Herria

Jorge Oteizaren eskutik etorri zen benetako iraultza euskal eskulturaren eremura eta, oro har, euskal estetikaren mundura. Eskultore handia izateaz gainera, teoriagile gisa ere garrantzi handia izan du Oteizak. Oteizaren planteamenduek berehalako oihartzuna izan zuten euskal artista gazteagoengan eta, oro har, Euskal Herriko arte mugimendu orotan. Haren arrimuan gorpuztu zen (Gaur taldea, 1966) Nestor Basterretxea, Remigio Mendiburu, Vicente Larrea, Jose Ramón Carrera, Agustin Ibarrola eta Ricardo Ugarte eskultore garrantzitsuen obra eta beste hainbat eta hainbat artistaren jardun apalagoa[50].

Haizearen orrazia, (Donostia), Eduardo Txillida

Eduardo Txillida ere euskal artista ezaguna bihurtu zen nazioartean. Gaur taldearen inguruko mugimenduan parte hartu zuen, Oteizarekin batera. Oteizarenean ez bezala, Txillidak askoz azalpen teoriko gutxiago egin zituen.

Proportzioen kanona[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanona, antzinako egiptoar eta greziar artistek asko erabiltzen zituzten giza irudiaren proportzio idealen eta bere konposizio-arauen multzoa da. Arkitekturan moduluak adierazten duena irudikatzen du eskulturan eta pinturan.

Hala, Polikletok bere idatzietan azaldu eta Doriforoa izeneko eskulturan gauzaturiko kanona ondoko eskulturaren eredu izan zen: gorputz osoak zazpi bururen luzera hartzen duen gizon gazte, sendo eta atletikoa. Gero, Lisiporen giza irudi estilizatuagoa izan zen Erromako arteak segitu beharko zuen kanona (gorputzaren luzera: zortzi buru). Vitruvio arkitekto erromatarrak giza neurriak eraikuntzara eraman zituen; haren ideiek eragin handia izan zuten Errenazimentuko artistengan.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Eskultura.
  2. ↑ Sureda 1988 Vol. I: 26. or.
  3. ↑ a b La Gran enciclopèdia en català 2004
  4. ↑ Sureda 1988 Vol. I: 26. or.
  5. ↑ a b Midgley 1982: 13. or.
  6. ↑ Bozal 1983: 50. or.
  7. ↑ Bozal 1983: 53. or.
  8. ↑ Bozal 1987: 90-92. or.
  9. ↑ Bozal 1983: 126-127. or.
  10. ↑ Bozal 1983: 141. or.
  11. ↑ (Ingelesez) Honour, Hugh; Fleming, John. (2005). A World History of Art. Laurence King Publishing ISBN 978-1-85669-451-3. (Noiz kontsultatua: 2023-03-25).
  12. ↑ (Ingelesez) Chapin, Anne Proctor. (2004). Charis: Essays in Honor of Sara A. Immerwahr. ASCSA ISBN 978-0-87661-533-1. (Noiz kontsultatua: 2023-03-25).
  13. ↑ Bozal 1987: 306-311. or.
  14. ↑ Bozal 1987: 284-285. or.
  15. ↑ Sureda/Barral 1989: 105-106. or.
  16. ↑ Sureda/Barral 1989: 392. or.
  17. ↑ Sureda 1988. IV. lib: 100. or.
  18. ↑ Sureda 1988 IV. lib: 148. or.
  19. ↑ Barral; Duby; Guillot, 1996: 91. or.
  20. ↑ a b c Sureda 1988 IV. lib.: 370-372. or.
  21. ↑ Bozal 1983: 188-19. or.1
  22. ↑ Bozal 1983: 192. or.
  23. ↑ Sureda 1988 V. lib.: 20-21. or.
  24. ↑ Ceysson 1996: 70-71. or.
  25. ↑ Alcolea Gil 1988: 334-335. or.
  26. ↑ Ceysson 1996: 158-159. or.
  27. ↑ Geese 2007: 274. or.
  28. ↑ Geese 2007: 286. or.
  29. ↑ Geese 2007: 304. or.
  30. ↑ Geese 2007: 354-366. or.
  31. ↑ Bornay 1988: 96-103. or.
  32. ↑ Bornay 1988: 392-394. or.
  33. ↑ Suárez/Vidal 1989: 8-10. or.
  34. ↑ Bozal 1983: 260-262. or.
  35. ↑ Gombrich 2002: 528. or.
  36. ↑ Bornay 1988: 366. or.
  37. ↑ Suárez/Vidal 1986: 12-52. or.
  38. ↑ Bozal 1983: 270. or.
  39. ↑ Suárez/Vidal 1989: 142-146. or.
  40. ↑ Bozal 1983: 276. or.
  41. ↑ Heard Hamilton 1989: 388. or.
  42. ↑ Bozal 1983: 283. or.
  43. ↑ Suárez/Vidal 1989: 221. or.
  44. ↑ Heard Hamilton 1989: 437. or.
  45. ↑ Suárez/Vidal 1989: 288. or.
  46. ↑ Suárez/Vidal 1989: 306. or.
  47. ↑ Oteiza Enbil, Jorge, Lur Hiztegi Entziklopedikoa (euskadi.eus)
  48. ↑ Bozal 1983: 294. or.
  49. ↑ Suárez/Vidal 1989: 370-389. or
  50. ↑ a b Trantsizioko belaunaldia (I) Lur Entziklopedia Tematikoa (euskadi.eus)

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Eskulturagintza&oldid=9385432"(e)tik eskuratuta