Mali

Maliko udalerri handienak
	2009ko errolda;

Maliko Errepublika
	République du Mali
	Ereserkia: Pour l'Afrique et pour toi (en)
	Goiburua: Un peuple, un but, une foi; (Herri bat, helburu bat, fede bat)
; flag of Mali (en)	; Coat of Arms of Mali (en)
	Mali (orthographic projection).svg
Geografia
Hiriburua; eta hiri handiena	Bamako; 12°38′45″N 7°59′32″W
Azalera	1.240.192 (24.)
Punturik altuena	Mount Hombori (en)
Punturik sakonena	Senegal (23 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Aljeria, Niger, Burkina Faso, Boli Kosta, Ginea, Senegal eta Mauritania
Administrazioa
Gobernu-sistema	Demokrazia parlamentarioa
Presidentea	Ibrahim Boubacar Keïta
Legebiltzarra	National Assembly (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi AFRISTAT (en) ; Aduanen Mundu Erakundea; African Groundnut Council (en) ; Afrika Mendebaldeko Estatuen Ekonomia Erkidegoa; Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak; Afrikar Batasuna; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Batzar Islamikoko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Frankofonia; Garapeneko Afrikako Bankua; Group on Earth Observations (en) ; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Civil Defence Organisation (en) ; Interpol; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; OHADA (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO; United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur (en) ;
Demografia
Biztanleria	20.250.833 (2020) (67.); 920.992 (2018)
Dentsitatea	16,33 bizt/km² (215.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi Banbara hizkuntza ; Bobo (en) ; Bozo (en) ; Dogon (en) ; fula ; Hassania ; Kassonke (en) ; malinke ; Minyanka (en) ; Senufo (en) ; Songhay (en) ; Soninkera ; Tamashek ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Maasina Fulfulde (en) , Tamashek, Hassania, frantses, Dioula, Banbara hizkuntza, Pulaar (en) , Dogon (en) , Bamako Sign Language (en) , Bankan Tey Dogon (en) , Ben Tey Dogon (en) , Banka (en) , Bangime (en) , Mombo Dogon (en) , Budu Dogon (en) , Nanga Dogon (en) , Duleri Dogon (en) , Kita Maninka (en) , Pana (en) , Dogul Dogon (en) , Bondum Dogon (en) , Jowulu (en) , Jamsai Dogon (en) , Bolon (en) , Kalamsé (en) , Duungooma (en) , Toro-tegu Dogon (en) , Pular (en) , Tebul Sign Language (en) , Tebul Dogon (en) , Tondi Songway Kiini (en) , Ana Dogon (en) , Ampari Dogon (en) , Yanda Dogon (en) , Bomu (en) , Tawellemmet, Humburi Senni (en) , Yalunka (en) , Koyraboro Senni (en) , Koromfe (en) , Marka (en) , Mossi, Sucite (en) , Syenara (en) , Shempire (en) , Minyanka (en) , Tadaksahak (en) , Soninkera, Kassonke (en) , Zarma, Supyire (en) , Koyra Chiini (en) , Tuareg hizkuntzak, Kisamo-Matya (en) , Eastern Maninkaka (en) , Jenaama Bozo (en) , Toro So Dogon (en) , Western Maninkakan (en) , Tene Kan Dogon (en) , Tomo Kan Dogon (en) , Kagoro (en) , Hainyaxo Bozo (en) , Tiemacewe Bozo (en) , Tiéyaxo Bozo (en) , Tommo So Dogon (en) , Northern Bobo Madaré (en) eta arabiera;
Ezkontzeko adina	gizonezko: 18; emakumezko: 16
Emankortasun-tasa	6,229 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	2.474.516 (2015)
Alfabetizazioa	% 33,1 (2015)
Bizi-itxaropena	57,966 (2016)
Giniren koefizientea	36,1 (2018)
Giza garapen indizea	0,428 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	15.288.163.367,26 $ (2017); 1.253.183.033,5987 (2016)
BPG per capita	827 $ (2017); 49 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	41.130.055.292 nazioarteko dolar (2017); 2.835.132.462 (2016)
BPG per capita EAPn	2.218,213 nazioarteko dolar (2017); 90,107 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	5,4 % (2016)
Inflazioa	−0,8 % (2016); −1,8 (2015)
Historia
	Sorrera data: 1960ko irailaren 22a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+223
ISO 3166-1 alpha-2	ML
ISO 3166-1 alpha-3	MLI
Ordu eremua	ikusi UTC±00:00 ; : Africa/Bamako (en) ;
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.Europlug (en) eta Type E (en)
Internet domeinua	.ml
	primature.gov.ml

Mali, izen ofiziala Maliko Errepublika, (frantsesez: République du Mali; bambareraz: Mali ka Fasojamana) Mendebaldeko Afrikako estatu itsasgabea da. Mugakide ditu Aljeria iparraldean, Niger ekialdean, Burkina Faso eta Boli Kosta hegoaldean, Ginea hego-mendebaldean eta Senegal eta Mauritania mendebaldean. 1.240.192 km²-ko azalera du, hots, Afrikako zazpigarren zabalena, eta 2009an 14.517.176 biztanle zituen^[1]. Hiriburua Bamako da.

Mali Sahara basamortuaren hegoaldetik Niger eta Senegal ibaietaraino hedatzen da eta biztanle gehienak hegoaldean bizi dira. Ekonomia nekazaritza eta arrantzan oinarritzen da. Natura baliabide garrantzitsuak baditu ere, hala nola gatza, urrea eta uranioa, munduko herrialde pobreenetakoa da eta populazioaren erdia eguneko 1´25 dolar baino gutxiagorekin bizi da^[2]

Historia

Antzinatean gaurko Maliren lurraldean mendebaldeko Afrikako hiru inperio handiak kokatu ziren. Inperio hauek gatz (Taghazako meatzetik ateratzen zutena), urre eta beste lehengai baliotsu batzuen Saharan zeharko merkataritza kontrolatzen zuten. Saheleko erresuma hauen muga geopolitikoak eta nortasun etnikoak ez ziren garbi zehaztuak. Lehenbizikoa Ghanako Inperioa izan zen, Soninke herriak sortu zuena eta VIII. mendetik 1078 arte mendebaldeko Afrikan hedatu zena. Ondoren Maliko Inperioa (XIII. mendetik XVI. mendera) eta Songhai Inperioa (XV. eta XVI. mendeak) etorri ziren. Djenné eta Tonbuktu merkataritza, garraio eta islamiar ikaskuntzarako gune garrantzitsuak izan ziren inperio hauen garaian. Marokoarren inbasioaren ondoren (1591), Songhai inperioak gainbehera egin zuen. 1880tik aurrera Frantziak Mali inbaditu eta aginte koloniala ezarri zuen. 1905ean ia eskualde osoa Frantziaren menpean zegoen, Frantziar Sudanen barnean, geroago Sudango Errepublika izena hartuko zuena.

1959an Mali (orduan Sudango Errepublika izena zuena) eta Senegal batu ziren Maliko Federazioa osatzeko eta 1960ko ekainaren 20an Frantziarengandik independentzia lortu zuten. Handik hilabete gutxira, Senegal banandu egin zen federazio honetatik eta 1960ko irailaren 22 Maliko Errepublika aldarrikatu zen. Aurreneko presidentea Modibo Keïta izan zen. 1968an Moussa Traoré buru zuen ofizial talde batek Modibo Keïtaren aurkako estatu kolpea eman zuen, azken hau atxilotu eta espetxeratuz. Horrela 1991 arte iraun zuen diktadura ezarri zen Malin. Herrialdeak 1968tik 1974ra eta 1983tik 1985era gosete handiak pairatu zituen. 1985 eta 1986an Burkina Fasoren aurkako gerra izan zuen.

1991n, gobernuaren kontrako protesta eta istilu giroan, Toumani Touré jenerala buru zuen ofizial talde batek Traore agintetik kendu zuen eta trantsizio aldi baten ostean demokrazia eta konstituzio berria ezarri zituen. 1992an Alpha Oumar Konarék Maliko lehenbiziko hauteskunde presidentzial demokratikoak irabazi zituen eta 1997an berriz hautatu zuten. Tarte honetan Konare presidenteak politika eta ekonomia erreformak bultzatu zituen eta ustelkeriaren kontra borrokatu ere. 2002an Amadou Toumani Tourék, 1991ko altxaldiko liderrak, armada utzi egin zuen hauteskundeetara aurkeztu ahal izateko eta baita irabazi ere, Maliko presidente bihurtuz. 2007an berrautatua izan zen.

Mali sozialki zein politikoki Afrikako herrialde egonkorrenetakoa zen arren, 2012ko urtarrilean MLNA (Azawadeko Nazioa Askatzeko Mugimendua) Maliko gobernuaren aurka matxinatu zen eta martxoaren 22an militar talde batek estatu kolpea eman zuen^[3]. Apirilaren hasieran MLNAko Tuareg matxinoek Maliko iparraldeko (Azawad) zati handiena kontrolpean zeukaten^[4]. 2014ko abuztuaren 29an, MNLA Azawad Askatzeko Mugimendu Nazionalak, MAA Azawadeko Mugimendu Arabiarrak eta haien gainerako aliatuek elkarren arteko liskarrak amaitu eta fronte komun bat osatzea erabaki zuten, irailean Maliko Gobernuarekin Aljerian hastekoak zituzten bake negoziazioei begira. Burkina Fason egin zuten akordioa^[5]. Urriaren 8an, Azawaden ekintza azkarreko indar militar bat hedatzeko eskatu zion NBEren Segurtasun Kontseiluari Maliko Atzerri ministro Abdulaye Diopek. 2013ko apiriletik 30 pertsona hil ziren Maliko iparraldean, NBEren kasko urdinen kontrako erasoetan^[6].

Abenduaren 9an, askatu egin zuen 2011tik Malin atxikia zuten frantziarra Magreb Islamiarreko Al-Kaidak^[7]. Abenduaren 12an, Malik presoak trukatu zituztela bahitu batekin adierazi zuen^[8].

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Maliko geografia»

Mali Mendebaldeko Afrikako estatu itsasgabea da, Aljeriaren hegoaldean dagoena. Ipar latitudeko 10° eta 25° artean, eta 13° W eta 5º E arteko longitudean hedatzen da. 1.240.192 km²-ko azalerarekin munduko 24. herrialderik zabalena da. Gehiena Saharako hegoaldean kokaturik dago eta, beraz, oso beroa da eta urtaro lehorrean hondar erauntsiak izaten dira. Lurralde gehiena laua da, baino han eta hemen muino harritsuak daude. Mendigune nagusienak Adrar des Ifoghas, ipar-ekialdean, Manding eta Bambouk mendiak hego-mendebaldean eta Hombori Tondo hego-ekialdean. Azken hau da Maliko gailurra da, 1.153 metrorekin.

Malin hiru eskualde natural daude: Saharako basamortua iparraldean, Sahel erdialdean eta Sudandar sabana hegoaldean.

Baliabide naturalak kontuak hartzekoak dira. Urrea, uranioa, fosfatoak, kaolina, gatza eta kareharria ustiatzen dira. Ingurune arazo larrienak desertizazioa, basogabetzea, lurren higadura eta uraren kutsadura dira.

Banaketa administratiboa

Mali 8 eskualdetan (régions) eta barruti batean (district) banatua dago eta 49 zirkulutan (cercle) azpibanatua.

Eskualdeak eta barrutia hauek dira:

2012ko martxotik aurrera Maliko gobernuak ez du kontrolik izan Gao, Kidal, Tomboctou eta Moptiko iparraldeko hainbat eremutan. 2012ko apirilaren 6an MNLA taldeak lur hauen sezesioa aldarrikatu zuen, Azawad izenarekin. Ekintza hau ez du ez Malik ez nazioarteko komunitateak onartu.

Udalerri nagusiak

Biografiak

Ali Farka Toure (1939-2006), musikaria.
Frédéric Kanouté (1977-), futbolaria.

Erreferentziak

↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman census izeneko erreferentziarako
↑ hdr.undp.org: Human development indices
↑ Matxinoek Gobernua desegin dute eta zenbait ministro atxilotu dituzte Eitb.com
↑ Maliko tuareg matxinoek orain arteko hiririk handiena «askatu» dute iparraldean Berria.info
↑ «Azawadeko matxino taldeek indarrak bilduko dituzte Malirekin negoziatzeko», Berria, 2014-08-30
↑ «Ekintza azkarreko indarrak eskatu dizkio Malik NBEri», Berria, 2014-10-09
↑ «Aske utzi dute 2011tik Malin atxikia zuten frantziarra», Berria, 2014-12-09
↑ «Malik dio presoak trukatu dituztela bahitu batekin», Berria, 2014-12-13
↑ 2009ko errolda: Sikasso eskualdea instat.gov.ml
↑ 2009ko errolda: Gao eskualdea instat.gov.ml
↑ 2009ko errolda: Kayes eskualdea instat.gov.ml
↑ 2009ko errolda: Kidal eskualdea instat.gov.ml
↑ 2009ko errolda: Koulikoro eskualdea instat.gov.ml
↑ 2009ko errolda: Mopti eskualdea instat.gov.ml
↑ 2009ko errolda: Segou eskualdea instat.gov.ml
↑ 2009ko errolda: Tinbuktu eskualdea instat.gov.ml
↑ 2009ko errolda: Bamako instat.gov.ml

Kanpo loturak

Maliko webgune ofiziala
Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Mali

[census-1] Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman census izeneko erreferentziarako

[2] r.undp.org: Human development indices

[3] Matxinoek Gobernua desegin dute eta zenbait ministro atxilotu dituzte Eitb.com

[4] Maliko tuareg matxinoek orain arteko hiririk handiena «askatu» dute iparraldean Berria.info

[5] «Azawadeko matxino taldeek indarrak bilduko dituzte Malirekin negoziatzeko», Berria, 2014-08-30

[6] «Ekintza azkarreko indarrak eskatu dizkio Malik NBEri», Berria, 2014-10-09

[7] «Aske utzi dute 2011tik Malin atxikia zuten frantziarra», Berria, 2014-12-09

[8] «Malik dio presoak trukatu dituztela bahitu batekin», Berria, 2014-12-13

[9] 2009ko errolda: Sikasso eskualdea instat.gov.ml

[10] 2009ko errolda: Gao eskualdea instat.gov.ml

[11] 2009ko errolda: Kayes eskualdea instat.gov.ml

[12] 2009ko errolda: Kidal eskualdea instat.gov.ml

[13] 2009ko errolda: Koulikoro eskualdea instat.gov.ml

[14] 2009ko errolda: Mopti eskualdea instat.gov.ml

[15] 2009ko errolda: Segou eskualdea instat.gov.ml

[16] 2009ko errolda: Tinbuktu eskualdea instat.gov.ml

[17] 2009ko errolda: Bamako instat.gov.ml

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

Maliko udalerri handienak
Bamako Mopti Kati		Udalerria	Eskualdea	Biztanleria		Udalerria	Eskualdea	Biztanleria	Tonbuktu Koulikoro Djenné
	1	Bamako	Bamako barrutia	1.809.106	11	San	Ségou	68.067
	2	Sikasso	Sikasso	225.753	12	Koro	Mopti	62.681
	3	Kalabankoro	Koulikoro	166.722	13	Bla	Ségou	61.338
	4	Koutiala	Sikasso	137.919	14	Bougouni	Sikasso	59.679
	5	Ségou	Ségou	130.690	15	Mandé	Koulikoro	59.352
	6	Kayes	Kayes	127.368	16	Baguineda-Camp	Koulikoro	58.661
	7	Kati	Koulikoro	114.983	17	Kolondiéba	Sikasso	57.898
	8	Mopti	Mopti	114.296	18	Kolokani	Koulikoro	57.307
	9	Niono	Ségou	91.554	19	Pelengana	Ségou	56.259
	10	Gao	Gao	86.633	20	Tonbuktu	Tonbuktu	54.453
	2009ko errolda ^[9] ^[10] ^[11] ^[12] ^[13] ^[14] ^[15] ^[16] ^[17]

i e a Afrikako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Mendebaldeko Afrika	Benin \| Burkina Faso \| Cabo Verde \| Boli Kosta \| Gambia \| Ghana \| Ginea \| Ginea Bissau \| Liberia \| Mali \| Mauritania \| Niger \| Nigeria \| Senegal \| Sierra Leona \| Togo
Iparraldeko Afrika	Aljeria \| Egipto \| Hego Sudan \| Libia \| Maroko \| Sudan \| Tunisia \| Mendebaldeko Sahara
Erdialdeko Afrika	Angola \| Burundi \| Kamerun \| Afrika Erdiko Errepublika \| Txad \| Kongoko Errepublika Demokratikoa \| Kongoko Errepublika \| Ekuatore Ginea \| Gabon \| Ruanda \| Sao Tome eta Principe
Ekialdeko Afrika	Burundi \| Komoreak \| Djibuti \| Eritrea \| Etiopia \| Kenya \| Madagaskar \| Malawi \| Maurizio \| Mozambike \| Ruanda \| Seychelleak \| Somalia \| Tanzania \| Uganda \| Zambia \| Zimbabwe
Hegoaldeko Afrika	Botswana \| Lesotho \| Namibia \| Hego Afrika \| Swazilandia
Menpeko lurraldeak	Indiako Ozeanoko uharte sakabanatuak \| Mayotte \| Réunion (Frantzia) \| Pantelleria (Italia) \| Madeira (Portugal) \| Kanariar Uharteak \| Ceuta \| Melilla \| Espainiar subiranotasuneko lurrak (Espainia) \| Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha (Err. Bat.) \| Sokotra (Yemen)
Eztabaidatuak	Saharako Arabiar Errepublika Demokratikoa