Edukira joan

Eboluzio

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Ebolutibo» orritik birbideratua)

Genetika
Osagai nagusiak
Ikerketa
Adarrak
Medikuntza pertsonalizatua

Medikuntza pertsonalizatua

Biologian, eboluzioa belaunaldiz belaunaldi populazio baten herentzia karaktere batzuk beste batzuk baino ohikoagoak bihurtzean datza[1][2]. Ezaugarri hauek ugalketa bidez gurasoengandik kumeetara igarotzen diren geneen edo aleloen espresioak dira. Edozein populaziotan ezaugarri ezberdinak egon ohi dira, mutazio, birkonbinazio genetiko edo beste edozein aldakortasun genetiko dela eta[3]. Hautespen naturala (hautespen sexuala barne) edo jito genetikoa bezalako prozesu-ebolutibo batek aldakortasun horren gainean parte hartzen duenean gertatzen da eboluzioa, ezaugarri horietako bat ohikoagoa edo arraroagoa bilakatzen populazio batean[4]. Eboluzio prozesu honek sortu du existitzen den biodibertsitate osoa, antolamendu biologikoko maila guztietan, izan espezieen artekoa, banakako organismoen artekoa edo molekulen artekoa[5].

Hautespen naturalaren araberako eboluzioaren teoria zientifikoa lehen aldiz Charles Darwinek eta Alfred Russel Wallacek eman zuten aditzera XIX. mendearen erdialdean,eta xehetasun handiz azaldu zuen Darwinek 1859ko Espezieen jatorriaz liburuan[6]. Eboluzioa hautespen naturalaren bidez lehen aldiz demostratu zen behaketa bidez, ikusi zenean normalean biziraun dezaketenak baino kume gehiago sortzen direla. Gainera, organismo bizidunen hiru faktu hauetan ere oinarritzen da:

  1. ezaugarriak aldakorrak dira indibiduoen artean, izan morfologian, fisiologian zein portaeran (aldakortasun fenotipikoa),
  2. aldaera horien ondorioz ugaltzeko eta bizirauteko aukera ezberdinak daude (egokitasun diferentziala), eta
  3. ezaugarri diferentzial horiek belaunaldiz belaunaldi igaro daitezke (egokitasunaren heredabilitatea)[7].

Honela, belaunaldi bakoitzeko kideek, aukera gehiago dute bizi ziren esparruan biziraun eta ugaltzeko hobeak diren ezaugarriak zituztenen kideen ondorengoak izateko. XX. mendearen hasieran, eboluzioaren inguruko beste ideia batzuk, adibidez mutazionismoa edo ortogenesia, gezurtatu ziren; aldi berean, eboluzio darwinista genetika klasikoarekin batu zen eboluzioaren teoria sintetiko berria sortzeko. Teoria honetan, eboluzioak mendeliar aldakortasun genetikoaren gainean eragiten du hautespen naturalak. Teoria honek duen azalpen gaitasun handiagatik eta aurresateko boterea dela eta, biologia modernoaren printzipio zentraletako bat bilakatu da, biodibertsitaterako azalpen bateratu bat emanez.[8][9][10]

Lurraren gainean dauden eta egon diren izaki bizidun guztiek arbaso komun unibertsal bat dute,[11][12][13] orain dela 3.500 eta 3.800 milioi urte inguru bizi izan zena[14]. Erregistro fosilean grafito biogenikotik[15] mikrobio fosiletara[16][17][18], eta horietatik izaki zelulaniztunetara doan progresio bat ikus daiteke. Lurreko biziaren historian zehar biodibertsitatea ezaugarritu da espezie berrien sorreraren bidez (espeziazioa), espezieen aldaketen bidez (anagenesia) eta espezieen galeraren bidez (iraungipena)[19]. Arbaso komun gertukoa duten izaki bizidunek ezaugarri morfologiko eta biokimiko antzekoagoak dituzte, eta horren bidez eraiki daitezke zuhaitz filogenetikoak[20].

Pentsamendu ebolutiboaren historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Pentsamendu ebolutiboaren historia azaltzen duen infografia.
Haeckelen Bizitzaren zuhaitza Ernst Haeckelek marraztua, 1879ean. Eboluzioa garapen zuzen gisa ikusten zen garai horretan, gizakian amaitzen zen ikuspegia.[21]

Pentsamendu eboluzionista, espezieak denboran zehar aldatzen denaren ideia, Antzinaroan sustraiak dituen ideia da. Antzinako Grezia, Erroma eta Txinan aurki daiteke, baita Erdi Aroko mundu islamikoan ere. Biologiaren garapen modernoa eta taxonomiaren sorrerarekin XVII. mendean, bi ideia kontrako garatu ziren Mendebaldeko pentsamendu biologikoan: esentzialismoa, espezieek aldagaitzak diren ezaugarri batzuk dituenaren ideia, Aristotelesen Metafisika eskolastikan oinarritutako kontzeptua eta teologia naturalarekin bat datorrena; eta zientzia modernoarekin bat zetorren gerturapen anti-aristoteliar bat: Argien Garaiak aurrera egin ahala, kosmologia ebolutiboa eta mekanizismoa fisikatik historia naturalera igaro ziren. Naturalistak espezieen aldagarritasuna aipatzen hasi ziren; paleontologiaren sorrerarekin espezieen iraungipenaren ideia hedatu zen, naturaren ikuspegi estatikoa zalantzan jartzen zuena. XIX. mendean Jean-Baptiste Lamarckek espezieen transmutazioaren teoria proposatu zuen, eboluzioaren lehen teoria garatua.

Charles Darwin.

1858an Charles Darwinek eta Alfred Russel Wallacek eboluzioaren teoria berria argitaratu zuten, xehetasun handiz Darwinen Espezieen jatorriaz liburuan azaldua (1859). Lamarckek ez bezala, Darwinek arbaso komunak eta adarkatutako bizitzaren zuhaitza proposatu zuen, adieraziz oso ezberdinak ziren espezieek arbaso bera izan zezaketela. Darwinek bere teoria hautespen naturalaren ideian oinarritu zuen: abeltzaintza, biogeografia, geologia, morfologia eta enbriologia batu zituen bere azalpenean. Darwinismoaren gaineko debateak eboluzioaren kontzeptua laster onartzea ekarri zuen, baina proposaturiko mekanismoa, hautespen naturala, ez zen orokorrean onartu biologian 1920ko eta 1940ko hamarkaden artean eman ziren aurkikuntzek biziberritu zuten arte. Garai horretara arte, biologo gehienek beste azalpen batzuk eman zituzten eboluzioa azaltzeko. Hautespen naturalari alternatibak asko ziren, eta «Darwinismoaren eklipsean» (1880–1920) ohikoak izan ziren, tartean hartutako karaktereen herentzia (neolamarckismoa), aldaketarako berezko beharra (ortogenesia) eta mutazio erraldoi berehalakoak (saltazionismoa). Mendeliar genetikak, XIX. mendearen amaieran ilarrekin egindako esperimentu multzo batek, harrera berria izan zuen 1900ean berriro aurkitu zenean, Ronald Fisherrek, J. B. S. Haldanek eta Sewall Wrightek 1910eko eta 1930eko hamarkaden artean populazioen genetika izeneko diziplina berria sortuz. 1930eko eta 1940eko hamarkaden artean populazioen genetika biologiaren beste adar batzuekin batu ziren, Eboluzioaren Teoria Sintetikoa sortuz, gaur egungo biologiako ezaugarri ugari hartzen zituen teoria.

Biologia ebolutiboaren sorrerarekin, populazio naturalen mutazioen eta dibertsitate genetikoen ikerketekin, biogeografia eta sistematikarekin batera, eboluzioaren metodo matematikoen sorrera indartu zen. Paleontologiak eta anatomia konparatuak biziaren historiaren berregituratzeko zehatz bat ekarri zuten. 1950eko hamarkadan zehar, genetika molekularraren sorrerarekin batera, eboluzio molekularraren eremua garatu zen, proteinen sekuentziazioan eta immunologian oinarritua; beranduago DNA eta RNAren eremuak gehitu zitzaizkion. Eboluzioaren ikuspegi genetikoak indarra irabazi zuen 1960ko hamarkadan zehar, eboluzio molekularraren teoria neutralak jarraitua; eztabaida sutsuak egon ziren adaptazionismoaren, hautespenaren unitateen eta jito genetikoak hautespen naturalarekiko duen garrantzi erlatiboaren inguruan. XX. mendearen amaieran, DNAren sekuentziazioak filogenetika molekularrera eta biziaren zuhaitzaren berrantolaketa ekarri zuen, Carl Woesek sortutako hiru domeinuen sistemarekin. Gainera, sinbiogenesiak eta geneen transferentzia horizontalak konplexutasun handiagoa sortu zuten eboluzioaren teorian. Biologia ebolutiboan emandako garapenek eragin handia izan dute biologiaren beste adarretan, baina baita ere beste diziplina akademikoetan (adibidez antropologian eta psikologian) zein gizartean orokorrean.

Herentzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «genetika» eta «herentzia genetiko»
DNA molekula baten sekzio baten modeloa.[22]

Eboluzioa organismoetan heredatu daitezkeen ezaugarrien gainean gertatzen da. Gizakiengan, adibidez, begi-kolorea heredatu daitekeen ezaugarri bat da, adibidez norbaitek bere gurasoen «begi-marroien ezaugarria» heredatu dezake[23]. Heredatutako ezaugarri hauek geneek kontrolatzen dituzte. Organismo baten genoman (material genetikoa) dauden geneen kopuru osoari genotipo deitzen zaio[24].

Organismo baten egitura eta portaera behagarria osatzen duten ezaugarri guztien baturari fenotipo deritzo. Ezaugarri hauek genotipoaren eta ingurumenaren arteko harremanen ondorio dira[25]. Ondorioz, organismo baten fenotipoaren aspektu asko ez dira herentziaren ondorio. Adibidez, larruazala beltzaran jartzea pertsona baten genotipoaren eta eguzki argiaren interakziotik sortzen da; honela, beltzaran egotea ez da zerbait pertsona batek bere kumeei pasatzen diena. Hala ere, pertsona batzuk beste batzuk baino errazago jartzen dira beltzaran, euren genotipoan dagoen bariazioaren ondorioz; adibide argi bat albinismoarena da, inoiz beltzaran jartzen ez diren, baina oso erraz erretzen diren pertsonak[26].

Gregor Mendelek unitate konkretutan herentzia gertatzen zenaren inguruko lehenengo lanak argitaratu zituen. Lan horretan agertzen zen ideia nagusia ilarretan egindako esperimentuetan ezaugarri batzuk modu batean ala bestean gertatzen zirela ohartarazi zuen (adibidez, ilarrak biribilduak edo zimurtuak izan daitezke. Ezaugarri horiek herentzia bidez pasatzen ziren (gurasoetatik hurrengo belaunaldira); diskrezionalak (gurasoetako bat biribildua bazen eta bestea zimurtua, seme-alabak ez ziren erdibidekoak, baizik eta biribildu ala zimurtuak); eta hurrengo belaunaldietara modu zehatz batean igarotzen ziren. Bere ikerketaren ondorioz ezaugarri horiek nola heredatzen ziren azaldu zuen, gaur egun gene deitzen diogu. Mendelen lana 1900ean berraurkitu zenean ezaugarri poligenetikoetan eragina ere bazuela aurkitu zen, eta ez bakarrik ezaugarri bakunetan.

Herentzia genetikoa belaunaldi batetik hurrengora DNAren bidez igarotzen da, informazio genetikoa kodetzen duen molekula bat[27]. DNA biopolimero luze bat da, lau base mota ezberdinekin. DNA molekula batean zehar dauden baseen sekuentziak informazio genetikoa zehazten du, esaldi batean letren sekuentziak esanahia kodetzen duen modu antzekoan. Zelula bat zatitu aurretik, DNA guztia kopiatzen da, ondoren sortuko diren bi zelulek informazio genetiko berdina dutela ziurtatuz. DNA molekulan unitate funtzional bakar bat eratzen duten zatiei gene izena ematen zaie; gene ezberdinek base sekuentzia ezberdina dute. Zelulen barruan, geneen hari luzeak DNA egitura kondentsatuak sortzen dituzte, kromosoma izenekoak. DNA sekuentziak kromosoma batean duen kokapen zehatzari locus izena ematen zaio. Locus batean dagoen DNA sekuentzia ezberdina bada izaki ezberdinen artean, sekuentzia honetako forma bakoitzari alelo izena ematen zaio. DNA sekuentziak mutazio bidez alda daitezke, alelo berriak sortuz. Mutazioa gene baten barruan gertatzen bada, sortutako alelo berriak geneak kontrolatzen duen ezaugarrian eragin dezake, organismoaren fenotipoa aldatuz[28]. Hala ere, alelo baten eta ezaugarri baten arteko harreman sinple honek kasu batzuetan modu sinplean funtzionatzen badu ere, ezaugarri gehienek egitura konplexuagoa dute eta locus ezberdinen eta geneen elkarrekintza kuantitatiboaren ondorio dira[29][30].

Azken aurkikuntzek erakutsi dute badaudela hainbat ezaugarri herentzia bidez jasotzen direnak, baina ezin direnak azaldu nukleotido sekuentziaren aldaketa gisa. Fenomeno honi epigenetika deitzen zaio[31]. Kromatina markatzen duen DNAren metilazioa, loop metaboliko auto-mantenduak, RNA interferente bidezko geneen isiltzea eta hiru dimentsioko konformazio proteinak (adibidez, prioiak) dira herentzia sistema epigenetikoak aurkitu diren eremuak[32][33]. Bestetik, herentzia ere eskala handian gerta daiteke. Adibidez, txoko ekologikoen eraikuntzaren bidez, belaunaldiz belaunaldi sendotzen eta egonkortzen diren ezaugarri batzuk hautatzen dira. Honela, belaunaldi bakoitzak euren gurasoen portaeraz gain, euren portaerak sortutako txoko ekologikoa ere heredatzen dute[34].

Aldakortasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Biston betularia zuria
Biston betularia beltza, eboluzioaren ondorioz

Organismo indibidual baten fenotipoa genotipoaren eta ingurunearen ondorioa da. Populazio batean ematen den aldaketa fenotipikoaren parte esanguratsu bat aldakortasun genotipikoaren ondorio da[35]. Gaur egun erabiltzen den sintesi ebolutiboak dio eboluzioa dela aldakortasun genotipiko honen aldaketa denbora zehar. Alelo zehatz baten frekuentzia izango da ohikoagoa edo arraroagoa gene horren beraren beste forma batzuekin alderatuta. Alelo bat egonkortzen denean, hau da, guztiz desagertzen denean edo antzinako beste alelo bat guztiz ordezkatzen duenean, aldakortasuna desagertzen da[36].

Hautespen naturalak eboluzioa sortzeko beharrezkoa da populazio batean aldakortasun genetiko nahikoa egotea. Mendeliar genetikaren aurkikuntzaren aurretik uste zen nahasketa-herentzia ematen zela, hau da, erdibideko emaitzak ematen zirela gurasoen aleloak elkartzerakoan. Baina nahasketa-herentziarekin aldakortasun genetikoa laster desagertuko litzateke, hautespen natural bidezko eboluzioa ezinezko eginez. Hardy-Weinberg printzipioak soluzio bat ematen du bariazioa azaltzeko mendeliar herentziarekin. Aleloen frekuentzia beti mantenduko da konstante ez badago hautespenik, mutaziorik, migraziorik edo jito genetikorik[37].

Aldakortasunaren jatorriaren arrazoiak ezberdinak dira: genomaren mutazioak, ugalketa sexualaren ondorioz ematen diren geneen nahasketa eta populazioen migrazioa eta gene-fluxua. Aldakortasun berria mutazio eta gene-fluxu bidez sartzen bada ere, espezie baten genoma ia berdina da espezie horretako banakoen artean[38]. Hala ere, genotipoan aldaketa oso txiki batek diferentzia esanguratsuak lor ditzake fenotipoan: adibidez, txinpantzeen eta gizakien arteko aldea % 5 baino ez da genoman[39].

Mutazioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Mutazio»
Mutazioak DNAren kopiatze prozesuan gerta daitezke.

Aldakuntza genetikoa ausazko mutazioek sortzen dituzte, eta izaki guztien genomatan gertatzen da abiadura determinatu batean. Mutazioak betirako dira eta material genetikora eroangarriak dira. Honako arrazoiak direla eta gerta daiteke:

  • lopiatze akatsak material genetikoan zelularen zatitzea bitarte;
  • erradiaktibitatea, konposatu kimiko batzuk edo birus bat jasan izanagatik.

Izaki zelulanitzetan mutazioak bi erakoak izan daitezke. Alde batetik gametoetan gertatzen direnak daude, hurrengo belaunaldira igaro ahal direnak. Bestetik zelula batean gertatzen diren aldaketa somatikoak daude, zelula horren funtzionamendu txarra, heriotza edo minbizia sor dezakeena.

Hautespen naturalak eragiten ez dituen mutazioak mutazio neutral deritze. Euren maiztasuna populazio batean mutazioaren abiaduraren arabera daude, hala nola alelo horien presio selektiboaren arabera. Espezie gehienen genoma, hautespenik gabe, mutazio neutralen metatze geldiezin bat jasaten du.

Gene indibidualek mutazio puntualak jasan ditzakete, edo Nukleotido sinplearen polimorfismoa, non base bikote bat aldatzen dn. Base bikote bat aldatzeak ez du zertan genearen funtzioa aldatu, baina asko aldatzen bada, edo informazioa desagertzen bada, gene ez-funtzional bat bilakatu daiteke.[40]

Transposoiak bezalako elementu mugikorrek informazio genetikoaren atal handi bat okupatzen dute, bai animalietan bai landareetan, eta uste da genomen eboluzioan paper garrantzitsua jokatu dutela. Elementu hauek genoman zehar saltoak egin ditzakete eta badiren genetan aldaketak eragin, aldaketa ebolutiboa eta dibertsitatea sortuz.[41]

Bestalde, geneen bikoizketa, zeina mekanismo ezberdinen arabera gerta daitekeen, animalien genomen aldaketa handiak sortzeko aukera ematen duela uste da. Milioi urtero hamarnakatik ehunaka gene bikoizten dira.[42] Gene gehienek aurreko gene bateko eraldaketaz sortu direnez gene familiatan sailka daitezke.

Kromosoma baten berrantolaketa handia gertatzen bada ez du zertan genearen funtzioetan eragin, baina normalean birsorkuntzara isolaketa dakar eta beraz, definizioz, espeziazioa.

Sexua eta birkonbinazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Sexu ugalketa» eta «Birkonbinazio genetiko»
Diagrama honek erakusten du nola sexu-ugalketa garestiagoa den.

Organismo asexualetan, geneak elkarrekin edo lotuta heredatzen dira, ezin baitira beste organismo baten geneekin elkartu birsorkuntzaren unean. Aldiz, ugalketa sexuala duten organismoek euren gurasoen kromosomen nahasketa ausazko bat dute, modu independentean sailkatzen dena. Birkonbinazio homologo izeneko prozesu batean, sexu ugalketa duten organismoek DNA elkartrukatu dezakete bi kromosoma berdinen artean[43]. Birkonbinazioaren eta birrantolaketaren bidez ez da aleloen frekuentziarik aldatzen, aleloen aldaketak euren artean lotuta baitaude, alelo berriak sortuz konbinazio bakoitzarekin[44]. Sexuak normalki aldakortasun genetikoa handitzen du eta eboluzioaren abiadura azkartu dezake.[45][46]

Sexua, hala ere, bi aldiz garestiagoa da, John Maynard Smith aurkitu zuen moduan[47]. Lehenengo kostua da dimorfismo sexuala duten espezieetan bakar batek sor ditzakeela kumeak. Kostu hau ez dute hermafroditak diren izakiek pairatzen, landare eta ornogabe gehienek. Bigarren kostua da sexualki ernaltzen den izaki batek bere informazio genetikoaren %50 baino ez diola pasatzen hurrengo belaunaldiari, eta belaunaldi bakoitzean geroz eta gutxiago pasatzen dela[48]. Hala ere, sexu ugalketa da eukariotoen eta organismo zelulaniztun gehienen birsortzeko modua. Erregina Gorriaren hipotesia erabili da paradoxa hau azaltzeko: beti aldatzen den ingurune bati hobeto erantzuten diote, eboluzio eta adaptazio bidez, sexu ugalketa egiten duten espezieek.[49][50]

Geneen transferentzia horizontala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Geneen transferentzia horizontala (GTH) (edo laterala) izaki bizidun batek bere ondorengoa ez den beste bati material genetikoa ematen dion edozein prozesu da. Mekanismo honek espezie bereko edo ezberdineko bi organismoren arteko material genetikoaren transferentzia baimentzen du.

Mekanismo ezberdinak ikusi dira hau egiteko, adibidez hibridazioa. Birusek hau egin dezakete transdukzioa erabilita.[51] Bakteriek beste bakteria hil batzuen geneak barne hartu ditzakete transformazioa erabilita edo bizirik daudenekin konjugazioa erabilita.[52]. Hibridazioa oso erabilia da landareen espeziazioan. [53] eta ezagutzen diren hamar hegazti espezietik batek ere hibridazioa erabiltzen du.[54] Intsektu eta ugaztunetan ere eman da hibridazioa, baina normalean ondorengotza antzua ematen du.[55]

Bakterioek duten antibiotikoekiko erresistentzia mekanismo honen bitartez garatzen dela ikusi da.[56] Aurkikuntza ezberdinek diote GTHa ere izaki prokariota eta eukarioten eboluzioan rol garrantzitsua jokatu duela.[57][58]

Eboluzioaren mekanismoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikuspegi neodarwinista batetik, eboluzioa gertatzen da aleloen maiztasunean aldaketak daudenean gurutzatzen diren organismoen populazio baten barruan[59], adibidez, kolore beltzaren aleloa ohikoagoa bihurtzen da sitsen populazio batean. Frekuentzia alelikoetan aldaketak eragin ditzaketen mekanismoak hautespen naturala, deriba genetikoa, gene-fluxua eta mutazio-alborapena dira.

Hautespena eta eraginkortasun biologikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Hautespen natural» eta «Eraginkortasun biologiko»
Pauma baten isatsa da hautespen sexualaren adibiderik ohikoena.
1: hautespen direkzionala: fenotipoaren mutur bat aldeztua.
2: hautespen egonkortzailea: erdikoa muturren gainean aldeztua.
3: hautespen disruptiboa: muturrak erdikoaren gainean aldeztuak.

Hautespen naturalaren bidezko eboluzioan, biziraupena eta ugalketa hobetzen duten ezaugarriak ohikoagoak dira populazio baten ondorengo belaunaldietan. Hiru printzipiotan oinarritzen da[60]:

  • Organismoen populazioen artean aldakuntza dago morfologiari, fisiologiari eta portaerari dagokienez (aldaketa fenotipikoa).
  • Ezaugarri desberdinek biziraupen- eta ugalketa-tasa desberdinak ematen dituzte (egokitzapen diferentziala).
  • Ezaugarri horiek belaunaldiz belaunaldi transmititu daitezke (egokitzapenaren heredagarritasuna).

Bizirik iraun dezakeena baino ondorengo gehiago jaiotzen dira, eta baldintza horiek bizirauteko eta ugaltzeko gaitasuna sortzen dute organismoen artean. Ondorioz, beren lehiakideekiko abantaila ematen dieten ezaugarriak dituzten organismoek aukera gehiago dute beren ezaugarriak hurrengo belaunaldiari transmititzeko, abantailarik ematen ez dieten ezaugarriak dituztenek baino[61]. Teleonomia hori da hautespen naturalaren prozesuak betetzen dituzten eginkizun funtzionalekin bat datozela diruditen ezaugarriak sortzen eta gordetzen dituen nolakotasuna. Hautespenaren ondorioen artean daude hautazko bikotea[62] eta autostopismo genetikoa.

Hautespen naturalaren kontzeptu nagusia organismo baten eraginkortasun biologikoa da. Eraginkortasuna organismo batek bizirauteko eta ugaltzeko duen gaitasunaren arabera neurtzen da, eta horrek hurrengo belaunaldiari egiten dion ekarpen genetikoaren tamaina zehazten du. Hala ere, eraginkortasuna eta ondorengo guztien kopurua ez dira gauza bera, baizik eta eraginkortasuna organismo baten geneak daramatzaten ondorengo belaunaldien proportzioak adierazten du. Adibidez, organismo batek ongi biziraun eta azkar ugaldu badezake, baina bere ondorengoak txikiegiak eta ahulegiak badira bizirauteko, organismo horrek ekarpen genetiko eskasa egingo die etorkizuneko belaunaldiei, eta, beraz, eraginkortasun txikia izango du[63][64].

Alelo batek gene horren gainerako aleloak baino eraginkortasun handiagoa badu, belaunaldi bakoitzarekin alelo hori ohikoagoa izango da populazioaren barruan. Ezaugarri horiek "aukeratuta" daudela esaten da. Eraginkortasuna areagotu dezaketen ezaugarrien adibideak biziraupena hobetzea eta ugalkortasuna handitzea dira. Aitzitik, alelo ez hain onuragarria edo deletereo bat edukitzeak gaitasun gutxiago eragiten duenez, alelo hori arraroagoa da: "aurkako hautespena du". Garrantzitsua da nabarmentzea alelo baten gaitasuna ez dela ezaugarri finko bat; ingurunea aldatzen bada, lehen neutroak edo kaltegarriak ziren ezaugarriak onuragarri bihur daitezke, eta lehen onuragarriak zirenak kaltegarri. Hala ere, hautespenaren norabidea horrela alderantzikatu arren, iraganean galdu ziren ezaugarriek ezin dute berriro modu berean eboluzionatu (ikus Dolloren legea). Hala ere, gene ez-aktiboak berraktibatzeak, genomatik desagerrarazi ez badira eta agian ehunka belaunalditan desagerrarazi badira, galdutzat jotzen ziren ezaugarriak berragertzea ekar dezake, hala nola izurdeen atzeko hankak, oiloen hortzak, hegalik gabeko intsektuen hegalak, gizakien buztanak eta titiburu gehigarriak, etab. Ezaugarri horiek atabismo gisa ezagutzen dira.

Populazio baten barruko hautespen naturala, altuera bezalako balio-tarte batean alda daitekeen ezaugarri baterako, hiru motatan sailka daiteke. Lehenengoa norabide-hautespena da, denboran zehar ezaugarri baten batez besteko balioa aldatzean datzana; adibidez, organismoak poliki-poliki hazten dira. Bigarrenik, hautespen disruptiboa ezaugarrien muturreko balioak hautatzea da, eta bi balio desberdin ohikoago bihurtzea eragiten du, batez besteko balioaren aurkako hautespen batekin. Hori gertatuko litzateke organismo baxuek edo altuek abantaila dutenean, baina ez garaiera ertainekoek. Azkenik, hautespen egonkortzailean bi muturretako ezaugarriaren muturreko balioen aurkako hautaketa dago, eta horrek batez besteko balioaren inguruko bariantza murriztea eta dibertsitate txikiagoa eragiten du. Horren ondorioz, adibidez, organismoek antzeko altuera izango lukete.

Oro har, hautespen naturalaren ondorioz, natura da organismo zehatzek eta ezaugarri indibidualek bizirauteko aukera gehiago edo gutxiago izateko duten neurria. Zentzu horretan, "Natura" ekosistema bati dagokio, hau da, organismoek beren tokiko inguruneko gainerako elementu fisiko eta biologiko guztiekin elkarreragiten duten sistema bati. Eugene Odumek, ekologiaren sortzaileetako batek, honela definitu zuen ekosistema: "Organismo guztiak barne hartzen dituen edozein unitate, ingurune fisikoarekin elkarreragiten duen eremu jakin batean, energia-fluxu batek argi eta garbi zehaztutako egitura trofiko batera, dibertsitate biotikora eta ziklo materialetara (hau da, bizirik dauden eta bizirik ez dauden aldeen arteko materialen trukera) eraman dezan sistemaren barruan...". Ekosistema bateko populazio bakoitzak txoko edo posizio desberdin bat hartzen du, sistemaren beste zati batzuekin harreman desberdinak dituena. Harreman horiek zerikusia dute organismoaren bizitza-historiarekin, kate-trofikoan duen posizioarekin eta banaketa geografikoaren eremuarekin. Naturaren ulermen zabal horrek aukera ematen die zientzialariei oro har hautespen naturala osatzen duten indar espezifikoak mugatzeko.

Hautespen naturalak antolamendu-maila desberdinetan eragin dezake, hala nola geneetan, zeluletan, organismo indibidualetan, organismo-taldeetan eta espezieetan. Hautaketak hainbat mailatan jardun dezake aldi berean. Organismo indibidualaren mailaren azpitik sortzen den hautespenaren adibide bat transposoi izeneko geneak dira, genoma osoan erreplika eta zabal daitezkeenak. Banakakoa baino maila handiagoan hautatzeak, talde-hautaketak adibidez, lankidetzaren bilakaera ahalbidetu dezake.

Autostop genetikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Birkonbinazioak DNA kate bereko aleloak bereiztea ahalbidetzen du. Hala ere, birkonbinazio tasa baxua da (gutxi gorabehera bi gertaera kromosoma eta belaunaldi bakoitzeko). Horregatik, kromosoma baten gertuko geneak ez dira beti elkarrengandik urruntzen, eta elkarrekin dauden geneek elkarrekin heredatzeko joera dute, lotura genetiko izenez ezagutzen den fenomenoa[65]. Joera hori neurtzeko, bi alelo kromosoma berean elkarrekin agertzeko maiztasuna bilatzen da, esperotakoarekin alderatuta, eta horri lotura-desoreka esaten zaio. Taldean heredatu ohi den alelo multzo bati haplotipo deitzen zaio. Hori garrantzitsua izan daiteke haplotipo jakin baten alelo bat oso onuragarria denean: hautespen naturalak ekorketa selektiboa bultza dezake, eta, horren ondorioz, haplotipoaren beste aleloak ohikoagoak bihurtuko dira populazioan; efektu horri autostop genetikoa deitzen zaio[66]. Gene neutro batzuk genetikoki hautapen baxuko beste gene batzuekin lotuta egoteak eragindako autostop genetikoa populazio eraginkorreko tamaina egoki batek harrapatu dezake partzialki[67].

Hautespen sexuala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Hautespen sexual»

Hautespen naturalaren kasu berezi bat hautespen sexuala da, hau da, estaltzearen arrakasta areagotzen duen edozein ezaugarri hautatzea, organismo batek bikote potentzialentzat duen erakargarritasuna handitzean[68]. Hautespen sexualari esker eboluzionatu duten ezaugarriak bereziki garrantzitsuak dira hainbat animalia-espezietako arren artean. Hautespen sexualak laguntzen dien arren, gehiegizko tamaina duten adarrak, estaltze-deiak, gorputz-tamaina handia eta kolore distiratsuak bezalako ezaugarriek harrapariak erakartzen dituzte, eta horrek arriskuan jartzen du arren biziraupena[69][70]. Biziraupenaren desabantaila hori orekatu egiten da arren ugalketa-arrakasta handiagoarekin; izan ere, ezaugarri horiek nekez hautatuko lirateke ez balira sexualki erakargarriak izango[71].

Jito genetikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «jito genetiko»
20 alelo ez erlazionaturekin eginiko jito genetikoaren simulazioa. Goian 10 eta behean 100 kideko populazioa dago. Jitoa askoz azkarragoa da populazio txikietan.

Jito genetikoa belaunaldi batetik hurrengora aleloen frekuentziaren aldaketa da. Hau gertatzen da belaunaldi berri batek euren gurasoen geneetako batzuk izango dituelako eta zoriak zehaztu dezakeelako zeinek bizirauten duen eta zeinek ez. Termino matematikoetan aleloek neurketa erroreak izan ditzakete. Honen ondorioz, ez dagoenean presio ebolutibo gogorrik aleloen frekuentzia alde batera eta bestera modu aleatorioan mugitzen da. Jito hau guztiz gelditzen da alelo bat guztiz desagertzen denean edo guztiek alelo bera dutenean. Ez badago presio ebolutibo zehatzik bi taldetan espeziazioa gerta daiteke bakarrik jito genetikoa dela eta.[72].

Alelo bat populazio batean egonkortzeko behar den denbora populazio horren tamainaren araberakoa izango da: populazio txikiagoetan lehenago gertatuko da finkatzea.[73] Finkatze bat emateko behar den populazioaren tamainari populazio tamaina efektibo deritzo. Populazio efektiboa beti da txikiagoa populazio osoa baino, kontuan hartu behar baita sexu erlazioen kopurua, birsortzeko gai ez diren izaki kopurua (gazteegiak edo zaharregiak direlako) eta hainbat ale urrun bizi daitezkeela besteengandik.[74]

Jito genetikoak garrantzia duen kasu bat aipatzearren kobazuloetan bizi diren animalien pigmentazio galera aipa daiteke. Aldaketa honek ez dio inongo hobekuntza edo galerarik ematen izakiari.[75] Hala ere, indar horren eta aurrekoaren arteko harremana eta bakoitzak duen indarra oraindik eztabaidagai dira biologia ebolutiboan.[76] Eboluzio molekularraren teoria neutralistaren arabera aldaketa ebolutibo gehienak aldaketa neutroen fijazioz sortzen dira eta ez dute inongo eragin zuzen berehalakorik izaki batengan.[77]. Eredu honen arabera populazio bateko aldaketa kopururik handiena mutazio konstante baten eta jito genetikoaren ondorio dira.[78]

Fluxu genetikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Fluxu genetikoak populazioen artean eta espezieen artean geneak trukatzea dakar[79]. Fluxu genetikoaren presentziak edo gabeziak eboluzioaren bilakaera aldatzen du funtsean. Organismoen konplexutasuna dela eta, erabat isolatuta dauden bi populaziok bateraezintasun genetikoak garatuko dituzte prozesu neutroen bidez, Bateson-Dobzhansky-Muller ereduan bezala, nahiz eta bi populazioak funtsean berdinak izan ingurunera egokitzeari dagokionez.

Populazioen arteko bereizketa genetikoa garatzen bada, geneen fluxuak ezaugarri edo alelo desabantailatsuak sar ditzake tokiko populazioan, eta, horren ondorioz, populazio horietako organismoek genetikoki urrun dauden populazioekin estaltzea eragozten duten mekanismoak garatu ditzakete, eta, ondorioz, espezie berriak ager daitezke. Horrenbestez, banakoen artean informazio genetikoa trukatzea garrantzitsua da espezie biologikoaren kontzeptua garatzeko.

Sintesi modernoaren garapenean, Sewall Wrightek oreka aldakorraren teoria garatu zuen, partzialki isolatutako populazioen arteko gene-fluxua egokitzapen-bilakaeraren alderdi garrantzitsutzat jotzen zuena[80]. Hala ere, berriki asko kritikatu da oreka aldakorraren teoriaren garrantzia[81].

Ondorioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kishonyren MegaPlate esperimentuak bakterioek antibiotikoei aurre egiteko duten gaitasuna aztertu zuen. Eboluzioaren adibide bat da.

Eboluzioak eragina du organismoen formaren eta portaeraren alderdi guztietan. Hautespen naturalaren emaitza diren egokitzapen fisiko eta portaerazkoak dira nabarmenenak. Egokitzapen horiek gaitasuna handitzen dute, elikagaiak bilatzea, harrapariak saihestea edo bikoteak erakartzea bezalako jarduerak errazten dituztelako. Organismoek ere elkarri lagunduz erantzun diezaiokete hautespenari, normalean senideei lagunduz edo elkarren onurarako sinbiosietan parte hartuz. Epe luzeagoan, eboluzioak espezie berriak sortzen ditu, antzinako organismo-populazioak gurutzatu ezin diren edo gurutzatu nahi ez duten talde berrietan banatzen baititu.

Eboluzioaren emaitza horiek denbora-eskalaren arabera bereizten dira, makroeboluzio eta mikroeboluzio gisa. Makroeboluzioa espezieen mailan edo haien gainetik gertatzen den bilakaerari dagokio, bereziki espeziazioari eta iraungipenari; mikroeboluzioa, berriz, espezie edo populazio baten barruko aldaketa ebolutibo txikienei dagokie, batez ere maiztasun alelikoaren aldaketei eta egokitzapenari[82]. Oro har, makroeboluzioa mikroeboluzio-aldi luzeen emaitzatzat hartzen da[83]. Beraz, mikroeboluzioaren eta makroeboluzioaren arteko bereizketa ez da funtsezkoa: aldea denbora besterik ez da[84]. Hala ere, makroeboluzioan, espezie osoaren ezaugarriak garrantzitsuak izan daitezke. Adibidez, banakoen arteko aldakuntza kopuru handi batek espezie bat habitat berrietara azkar egokitzea ahalbidetzen du, eta horrek iraungitzeko aukera gutxitzen du; aldiz, maila geografiko zabal batek espeziaziorako aukera handitzen du, populazioaren zati bat isolatuta geratzeko probabilitate handiagoa egiten baitu. Alde horretatik, mikroeboluzioak eta makroeboluzioak hainbat mailatako hautespena ekar dezakete: mikroeboluzioak geneetan eta organismoetan eragiten du; prozesu makroebolutiboek, berriz, espezie osoetan eragiten dute eta espezie horien espeziazio- eta desagertze-tasetan eragiten dute[85][86].

Akats komun bat da pentsatzea eboluzioak helburuak, epe luzerako planak edo "aurrerabiderako" berezko joera duela, ortogenesia eta eboluzionismoa bezalako sinesmenetan adierazten den bezala; hala ere, errealistak izanik, eboluzioak ez du epe luzerako helbururik eta ez du nahitaez konplexutasun handiagorik sortzen[87][88][89]. Espezie konplexuek eboluzionatu duten arren, organismo-kopuru osoaren gehikuntzaren bigarren mailako ondorio gisa gertatzen dira, eta bizi-forma sinpleek ohikoagoak izaten jarraitzen dute biosferan[90]. Adibidez, espezie gehien-gehienak prokarioto mikroskopikoak dira, gutxi gorabehera munduko biomasaren erdia osatzen dutenak tamaina txikia izan arren[91], eta Lurraren biodibertsitate gehiena osatzen dute[92]. Beraz, organismo sinpleak izan dira Lurrean historian zehar nagusi izan direnak, eta gaur egun arte bizi modu nagusia izaten jarraitzen dute, eta bizi konplexuak anitzagoa dirudi, nabarmenagoa delako[93]. Izan ere, mikroorganismoen bilakaera bereziki garrantzitsua da ikerketa ebolutibo modernorako; mikroorganismoen ugalketa azkarrak bilakaera esperimentala aztertzeko eta eboluzioa eta egokitzapena denbora errealean behatzeko aukera ematen du[94][95].

Moldaera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Moldaera»
Hezur homologoak tetrapodoen gorputz-adarretan. Animalia horien hezurrek oinarrizko egitura bera dute, baina berariazko erabileretarako egokitu dira.

Moldaera edo adaptazioa da organismoak beren habitatera hobeto moldatzea eragiten duen prozesua[96]. Gainera, modlaera terminoa organismo baten biziraupenerako garrantzitsua den ezaugarri bati buruzkoa izan daiteke. Adibidez, zaldien hortzak belarra birrintzeko moldatuak daude. Moldaera terminoa erabiltzean, prozesu ebolutiborako eta produktuaren-ezaugarrirako (gorputzaren zatia edo funtzioa), hitzaren bi zentzuak adieraz daitezke. Moldaera hautespen naturalaren bidez egiten dira[97]. Ondorengo definizioak Theodosius Dobzhanskyri dagozkio:

  • Moldaera da organismo bat bere habitatean edo habitatetan bizitzeko gai egiten duen prozesu ebolutiboa[98].
  • Moldagarritasuna moldatua izateko egoera da: organismo bat habitat multzo jakin batean bizitzeko eta ugaltzeko gai den maila[99].
  • Ezaugarri-moldatu bat organismoaren garapen-ereduaren alderdi bat da, organismo horrek bizirik irauteko eta ugaltzeko probabilitatea ahalbidetzen edo handitzen duena[100].

Moldaerak ezaugarri berri bat eskuratzea edo antzinako ezaugarri bat galtzea eragin dezake. Bi aldaketa-motak erakusten dituen adibide bat da bakterioak antibiotikoei aurre egiteko eboluzionatzea, antibiotikoekiko erresistentzia eragiten duten aldaketa genetikoekin, bai farmakoaren helburua aldatzeagatik, bai farmakoa zelulatik kanpo ponpatzen duten garraiatzaileen jarduera handitzeagatik[101]. Beste adibide harrigarri batzuk dira Escherichia coli bakterioaren eboluzioa azido zitrikoa epe luzerako laborategiko esperimentu batean mantenugai gisa erabiltzeko[102], Flavobacterium bakterio berri baten eboluzioa nylon fabrikazioaren azpiproduktuetan hazteko aukera ematen diena bakterio horiei[103][104], eta Sphingobium lurzoruaren bakterioaren eboluzioa, bide metaboliko guztiz berri batetik, pentaklorofenol pestizida[105][106]. Ideia interesgarri baina eztabaidagarri bat da moldaera batzuek organismoek aniztasun genetikoa sortzeko eta hautespen naturalaren bidez egokitzeko duten gaitasuna handitu dezaketela (organismoen eboluzio-gaitasuna handituz)[107][108][109].

Moldaera lehendik dauden egiturak pixkanaka aldatuz egiten da. Ondorioz, antzeko barne-antolamendua duten egiturek funtzio desberdinak izan ditzakete lotutako organismoetan. Antzinako egitura bera hainbat modutan funtzionatzeko egokitzearen emaitza da hori. Saguzarren hegaletako hezurrak, adibidez, saguen oinen eta primateen eskuetakoen oso antzekoak dira, egitura horiek guztiak ugaztun arrunt batengandik datozelako[110]. Hala ere, organismo bizi guztiak neurri bateraino erlazionatuta daudenez[111], egitura-antzekotasun gutxi edo batere antzekotasunik ez dutela diruditen organoak ere, hala nola artropodoen begiak, txipiroiak eta ornodunak, edo artropodoen eta ornodunen gorputz-adarrak eta hegalak, haien mihiztadura eta funtzioa kontrolatzen duten gene homologoen multzo komun baten mende egon daitezke; horri homologia sakona esaten zaio[112][113].

Eboluzioan zehar, egitura batzuek jatorrizko funtzioa gal dezakete eta aztarna bihur daitezke[114]. Egitura horiek funtzio urria edo nulua izan dezakete gaur egungo espezie batean, baina funtzio argia dute antzinako espezieetan edo lotura estua duten beste espezie batzuetan. Hona hemen adibide batzuk: pseudogeneak[115], begien arrasto ez-funtzionalak kobazuloetan bizi diren arrain itsuetan[116], hegoak hegalariak ez diren hegaztietan[117], aldakako hezurrak baleetan eta sugeetan, eta sexu-ezaugarriak bide asexualetik ugaltzen diren organismoetan[118]. Gizakion aztarna-egituren adibideen artean daude, besteak beste, judizioko hortzak[119], koxisa, heste sobrea eta beste portaera-aztarna batzuk, hala nola oilo-larrua[120] eta jatorrizko erreflexuak[121][122]

Hala ere, moldaera soilak diruditen ezaugarri asko, berez, exaptazioak dira: hasieran funtzio baterako egokitutako egiturak, baina kasualitatez prozesuan beste funtzioren baterako baliagarri bihurtu zirenak. Adibide bat Holaspis guentheri musker afrikarra da, buru oso laua garatu zuena arrakaletan ezkutatzeko, bere ahaide hurbilak ikustean ikus daitekeen bezala. Hala ere, espezie honetan, burua hainbeste lautu denez, zuhaitzez zuhaitz hegan egiten laguntzen dio: exaptazio bat[123]. Zelulen barruan, makina molekularrek, hala nola flagelo bakterianoek[124] eta proteinak sailkatzeko makineriak[125], eboluzionatu egin zuten aurretik zeuden eta funtzio desberdinak zituzten hainbat proteina errekrutatuz. Beste adibide bat glikolisiaren entzimak eta xenobiotikoen metabolismoa biltzea da, organismoen begietako lenteen barruan kristalino izeneko egiturazko proteina gisa erabiltzeko[126][127].

Koeboluzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Koeboluzio»

Organismoen arteko elkarrekintzek gatazka nahiz lankidetza eragin dezakete. Interakzioa espezie pareen artean gertatzen denean, hala nola, patogeno baten eta ostalari baten artean, edo harrapari baten eta bere harrapakinaren artean, espezie horiek elkarren ondoan dauden egokitzapen-multzoak gara ditzakete. Kasu honetan, espezie baten eboluzioak egokitzapenak eragiten ditu bigarren espezie batean. Bigarren espezieko aldaketa horiek, aldi berean, lehenengoan egokitzapen berriak eragiten dituzte. Hautaketa- eta erantzun-ziklo horri koeboluzioa esaten zaio[128]. Horren adibide dira Taricha granulosaren tetrodotoxina ekoiztea eta tetrodotoxinarekiko erresistentziaren eboluzioa bere harraparian, Thamnophis sirtalis. Harrapari eta harrapakin pare horretan, armamentu-karrera ebolutibo batek toxina-maila handiak eragin ditu uhandrean, eta toxinarekiko erresistentzia-maila handiak sugean[129][130].

Kooperazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Espezieen arteko elkarrekintza koebolutibo guztiek ez dakarte gatazkarik[131][132]. Elkarreragin onuragarrien kasu askok eboluzionatu dute. Adibidez, muturreko lankidetza dago landareen eta onddo mikorrizikoen artean, sustraietan hazten baitira eta landareari lurzoruaren mantenugaiak xurgatzen laguntzen baitiote[133]. Elkarrekiko harremana da, landareek fotosintesitik datozen azukreak ematen baitizkiete onddoei. Egia esan, onddoak landareen zelulen barruan hazten dira, eta, horri esker, ostatu-hartzaileekin mantenugaiak truka ditzakete, eta, aldi berean, landarearen immunitate-sistema ezabatzen duten seinaleak bidaltzen dituzte[134].

Espezie bereko organismoen arteko koalizioek ere bilakaera izan dute. Muturreko kasu bat intsektu sozialetan aurkitutako eusozialtasuna da, hala nola erleak, termitak eta inurriak, non intsektu antzuak elikatzen diren eta ugaltzeko gai diren kolonia bateko organismo-kopuru txikia zaintzen duten. Are eskala txikiagoan, animalia baten gorputza osatzen duten zelula somatikoek haren ugalketa mugatzen dute organismo egonkor bat mantendu ahal izateko, zeinak, aldi berean, animaliaren ama-zelulen kopuru txiki bat mantentzen duen ondorengoak sortzeko. Kasu honetan, zelula somatikoek seinale espezifikoei erantzuten diete, eta seinale horiek adierazten diete hazi, geratu edo hil egin behar duten. Zelulek seinale horiek alde batera utzi eta modu desegokian ugaltzen badira, kontrolik gabeko hazkundeak minbizia eragiten du[135].

Baliteke espezieen arteko lankidetza hori ahaidetasuna hautatzeko prozesuaren bidez eboluzionatu izana, orduan jarduten baitu organismo batek ahaide baten ondorengoei hazten laguntzeko[136]. Izan ere, laguntzen duen banakoek laguntza-jarduera sustatzen duten aleloak baditu, litekeena da bere senideek ere halako aleloak izatea eta, beraz, alelo horiek transmititzea[137]. Lankidetza susta dezaketen beste prozesu batzuk taldeen hautaketa dira, non lankidetzak onurak ematen dizkion erakunde talde bati[138].

Espeziazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Espeziazio»
Espeziazio moduak.

Espeziazioa espezie batek ondorengo bi espezie edo gehiagotan dibergitzeko prozesua da[139].

"Espezie" kontzeptua definitzeko modu asko daude. Definizioa aukeratzeko, espezie horren berezitasunak hartu behar dira kontuan[140]. Adibidez, espezie kontzeptu batzuk errazago aplikatzen zaizkie sexualki ugaltzen diren organismoei, eta beste batzuk, berriz, hobeto ematen zaizkie organismo asexualei. Espeziearen kontzeptuak askotarikoak izan arren, hiru ikuspegi filosofiko handienetako batean koka daitezke: mestizajean, ekologikoan eta filogenetikoan[141]. Espeziearen kontzeptua biologikoa mestizaje-ikuspegiaren adibide klasiko bat da. Ernst Mayr biologo eboluzionistak 1942an definitu zuen espeziearen kontzeptu biologikoa eta honako hau dio: "Espezieak populazio natural errealen edo potentzialki gurutzatuen taldeak dira, ugalketa aldetik antzeko beste talde batzuetatik isolatuta daudenak"[142]. Erabilera zabala eta luzea izan arren, kontzeptu biologikoak, beste batzuk bezala, ez dago polemikatik kanpo, adibidez, kontzeptu horiek ezin zaizkielako prokariotoei aplikatu[143], eta honi deritzo espezieen arazoa. Ikertzaile batzuk saiatu dira espezieen definizio monista bateratzailea egiten; beste batzuek, berriz, ikuspegi pluralista hartzen dute, eta espezie baten definizioa logikoki interpretatzeko modu desberdinak egon daitezkeela iradokitzen dute.

Populazioak espezie berri bihurtzeko, beharrezkoa da ugalketa-oztopoak egotea bi sexu-populazio dibergenteren artean. Geneen fluxuak prozesu hori mantsotu dezake aldaera genetiko berriak beste populazioetara ere hedatzean. Arbaso komun berrienetik bi espeziek izan duten dibergentziaren arabera, oraindik ere gerta daiteke ondorengoak sortzea, zaldiekin eta astoekin gertatzen den bezala, elkarrekin mando bat sortu dezaketela[144]. Hibrido horiek antzuak izaten dira. Kasu honetan, ahaidetasun estua duten espezieak erregulartasunez gurutza daitezke, baina hibridoak baztertu egingo dira eta espezieak ezberdinak izaten jarraituko dute. Hala ere, batzuetan hibrido bideragarriak sortzen dira, eta espezie berri horiek bitarteko propietateak izan ditzakete beren guraso-espezieen artean, edo fenotipo guztiz berria izan dezakete[145]. Animalia espezie berrien ekoizpenean hibridazioak duen garrantzia ez dago argi, nahiz eta animalia mota askotan ikusi diren[146], Dryophytes versicolor igela bereziki ondo aztertutako adibidea izanik[147].

Espeziazio alopatrikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Espeziazioa askotan behatu da, bai laborategiko baldintza kontrolatuetan, bai naturan[148][149][150]. Sexualki ugaltzen diren organismoetan, espeziazioa ugalketa-isolamenduaren eta dibergentzia genealogikoaren emaitza da. Espeziatzeko lau modu geografiko nagusi daude. Animalietan espeziazio alopatrikoa da ohikoena, hasieran geografikoki isolatutako populazioetan gertatzen dena, adibidez habitataren zatiketaren edo migrazioaren ondorioz. Baldintza horietan adaptazioak aldaketa oso azkarrak eragin ditzake organismoen itxuran eta portaeran[151][152]. Hautespenak eta jitoak beren espezieko gainerako populazio isolatuetan modu independentean eragiten dutenez, banantzeak gurutzatu ezin diren organismoak sor ditzake azkenean[147].

Espeziazio peripatrikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bigarren espeziazio-modua espeziazio peripatrikoa da, organismo-populazio txikiak ingurune berri batean isolatuta geratzen direnean gertatzen dena. Espeziazio alopatrikotik bereizten da populazio isolatuak askoz txikiagoak direla zenbakiz gurasoen populazioa baino. Kasu honetan, fundatzailearen efektuak espeziazio azkar bat eragiten du, endogamia handitzeak homozigotoen gaineko hautespena handitzen duenean, eta horrek aldaketa genetiko azkar bat eragiten du[153].

Espeziazio parapatrikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hirugarren modua espeziazio parapatrikoa da. Espeziazio peripatrikoaren antzekoa da, populazio txiki bat habitat berri batean sartzen delako, baina desberdina da bi populazio horien artean bereizketa fisikorik ez dagoelako. Espeziazioa, ordea, bi populazioen arteko gene-fluxua murrizten duten mekanismoen bilakaeraren ondorio da. Oro har, guraso-espeziearen habitataren barruan ingurunean aldaketa drastiko bat gertatu denean gertatzen da hori. Adibidez, Anthoxanthum odoratum belarra, espeziazio parapatrikoa izan dezakeena, meategietatik datozen metalek eragindako kutsadurari erantzuteko[154]. Kasu honetan, landareak lurrean metal maila altuekiko erresistentziaz eboluzionatzen dira. Metalekiko sentikorra den guraso-populazioarekiko mestizajearen aurkako hautaketak aldaketa mailakatu bat eragin zuen metalekiko erresistenteak diren landareen loratze-denboran, eta, azkenean, erabat isolatu zuen ugalketa. Bi populazioen arteko hibridoen aurkako hautaketak errefortzua eragin dezake, hau da, espezie baten barruan estaltzea sustatzen duten ezaugarrien eboluzioa, baita karaktereen desplazamendua ere, orduan bihurtzen baitira bi espezie itxuraz ezberdinago[155].

Espeziazio sinpatrikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azkenik, espeziazio sinpatrikoan, espezieak bereizi egiten dira isolamendu geografikorik eta habitat-aldaketarik gabe. Forma hau arraroa da, fluxu genetiko kantitate txiki batek populazio baten atalen arteko ezberdintasun genetikoak ezaba baititzake[156]. Oro har, animalien espeziazio sinpatrikoak desberdintasun genetikoen eta ausazko estaltze ez-aleatorioaren bilakaera eskatzen du, ugalketa-isolamenduaren bilakaera ahalbidetzeko[157].

Espeziazio sinpatriko mota batek berekin dakar lotutako bi espezie gurutzatzea espezie hibrido berri bat sortzeko. Hori ez da ohikoa animalietan, animalia hibridoak antzuak izaten baitira. Izan ere, meiosi garaian, guraso bakoitzaren kromosoma homologoak espezie desberdinetakoak dira, eta ezin dira arrakastaz parekatu. Hala ere, ohikoagoa da landareetan, horiek kromosoma kopurua bikoiztu ohi dutelako, poliploideak sortzeko[158]. Horri esker, guraso-espezie bakoitzeko kromosomek pareak eratzen dituzte meiosian, guraso bakoitzaren kromosomak pare batek ordezkatzen baititu[159]. Espeziazio mota horren adibide da Arabidopsis thaliana eta Arabidopsis arenosa landare-espezieak gurutzatu zirenean Arabidopsis suecica espezie berria sortzeko[160]. Duela 20.000 urte inguru gertatu zen hori[161], eta espeziazio-prozesua errepikatu egin da laborategian, prozesu horretan inplikatutako mekanismo genetikoak aztertzeko aukera ematen baitu[162]. Izan ere, espezie baten barruan kromosomak bikoiztea ugalketa-isolamenduaren kausa komuna izan daiteke, bikoiztutako kromosomen erdia ez baita bat etorriko bikoiztu gabeko organismoekin ugaltzen denean[163].

Espeziazioa eta oreka taidunaren teoria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Espeziazio-gertaerak garrantzitsuak dira oreka taidunaren teorian, eta horrek azaltzen du eboluzio-leherketa laburren eredua erregistro fosilean, estasi-aldi luze samarrekin tartekatuta, non espezieak nahiko aldatu gabe geratzen diren[164]. Teoria horren arabera, espeziazioa eta bilakaera azkarra lotuta daude, eta hautespen naturalak eta jito genetikoak indar handiagoz eragiten diete habitat berrietan edo populazio txikietan espezializatzen diren organismoei. Ondorioz, erregistro fosileko estasi-aldiak guraso-biztanleriari dagozkio, eta espeziazioa eta bilakaera azkarra izaten duten organismoak populazio txikietan edo geografikoki mugatuak diren habitatetan daude; beraz, oso gutxitan kontserbatzen dira fosil gisa[165].

Iraungipena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tyrannosaurus rex dinosaurio bat zen. Hegaztiak ez diren dinosaurio guztiak iraungi ziren Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboan.

Iraingipena espezie oso baten desagerpena da. Iraungipena ez da ezohikoa, espezieak espeziazioaren bidez agertzen baitira erregularki, eta iraungipenaren bidez desagertzen[166]. Lurrean bizi izan diren animalia eta landare espezie ia guztiak desagertu egin dira, eta badirudi iraungitzea dela espezie guztien azken helmuga[167][168]. Iraungipen horiek etengabe gertatu dira bizitzaren historian zehar, nahiz eta iraungitze-erritmoa areagotu egiten den iraungipen masiboko noizbehinkako gertaeretan. Kretaziko-Paleogenoa iraungitze masiboa da ezagunena, zeinean dinosauro ez-hegaztiak iraungi ziren, baina aurreko Permo-Triasiar iraungipen masiboa are latzagoa izan zen, iraungitzera eramandako itsas espezie guztien % 96 ingururekin. Holozenoko iraungipen masiboa, azken milaka urteetan gizadiak planetan izan duen hedapenarekin lotutako iraungipen masibo bat da. Gaur egungo iraungitze-tasak hondo-tasa baino 100-1.000 aldiz handiagoak dira, eta egungo espezieen % 30 ere iraungi daitezke XXI. mendearen erdialdean[169]. Giza jarduerak dira gaur egungo desagertzearen arrazoi nagusia[170][171]; berotze globalak are gehiago bizkor dezake etorkizunean[172]. Noizbait Lurrean bizi izan ziren espezie guztien % 99 baino gehiagoren iraungipena aurreikusten den arren, kalkulatzen da gaur egun bilioi bat espezie inguru daudela Lurrean[173][174], eta horietatik milaren bat bakarrik deskribatu dela[175].

Desagertzeak bilakaeran duen zeregina ez da oso ondo ulertzen, eta kontuan hartzen den iraungitze-motaren araberakoa izan daiteke. Iraungitze gehienak "maila baxuko" iraungitze-gertaera etengabeen arrazoiak espezieen arteko lehiaren emaitza izan daitezke, baliabide mugatuen bidez (lehia-bazterketaren printzipioa). Espezie bat beste bat baino gehiago lehiatu badaiteke, espezie-hautaketa bat gerta liteke, egokienak bizirik iraun eta besteak iraungitzera eramanez. Aldizkako iraungitze masiboak ere garrantzitsuak dira, baina indar selektibo gisa jardun beharrean, aniztasuna modu ez-espezifikoan murrizten dute, eta biziraun dutenengan eboluzio azkarreko eta espezializazioko eztandak sustatzen dituzte[176].

Biziaren historia ebolutiboa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurreko biziaren historia ebolutiboak organismo biziek eta fosilek eboluzionatu zuten prozesuak marrazten ditu, biziaren lehen agerpenetik gaur egunera arte. Duela 4.500 milioi urte (Ga) sortu zen Lurra, eta bizia 3,7 Ga baino lehen sortu zela iradokitzen dute frogek[177][178][179][oh 1]. Gaur egun ezagutzen diren espezie guztien arteko antzekotasunek, arbaso komun baten eboluzio prozesuan zehar banandu direla adierazten dute[184]. Gutxi gorabehera bilioi bat espezie bizi dira gaur egun Lurrean[185], eta horietatik 1,75-1,8 milioi baino ez dira izendatu[186][187], eta 1,6 milioi datu base zentral batean dokumentatuta daude[188]. Gaur egun bizirik dauden espezie horiek Lurrean bizi izan diren espezie guztien ehuneko bat baino gutxiago dira[189][190].

Lehen bizi-ebidentzia Groenlandiako mendebaldean 3.700 milioi urte dituzten arroka metasedimentarioetan aurkitutako karbono biogeniko[178][179] eta estromatolitoen fosiletatik dator[191]. 2015ean, "Bizi biotikoaren hondarrak" aurkitu zituzten Mendebaldeko Australian[192][182], 4.100 milioi urteko arroketan. 2017ko martxoan, Quebeceko (Kanada) Nuvvuagittuq Gerrikoan fumarola hidrotermalen prezipitatuetan aurkitutako mikroorganismo fosilizatuen moduan Lurreko bizi-arrasto zaharrenak egon zitezkeela jakinarazi zen, duela 4.280 milioi urte, duela 4.400 milioi urte ozeanoak sortu eta ez asko geroago, bizirik izan zitezkeenak[193][194].

Bakterioen eta arkaeoen tapete mikrobianoak izan ziren Arkearraren lehen garaiko bizi nagusia, eta uste da eboluzio goiztiarraren urrats nagusietako asko inguru horretan gertatu zirela[195]. Fotosintesiaren eboluzioak, 3,5 Ga ingurukoa, bere hondakin produktua, oxigenoa, atmosferan metatu zuen eta, ondorioz, oxigenazio gertaera handia gertatu zen, 2,4 Ga inguruan hasi zena[196]. Eukariotoen lehen ebidentziak (organuludun zelula konplexuak) 1,85 Ga-koak dira[197][198], eta lehenago egon daitezkeen arren, euren dibertsifikazioa azkartu egin zen oxigenoa euren metabolismoan erabiltzen hasi zirenean. Beranduago, 1,7 Ga inguru, organismo multizelularrak agertzen hasi ziren, funtzio espezializatuak betetzen zituzten zelula ezberdinekin[199]. Ugalketa sexuala, ugalketa-zelula maskulino eta femeninoen (gametoak) fusioa dakarrena, ernalketa izeneko prozesu batean zigoto bat sortzeko organismo makroskopiko gehienentzat ugalketa-metodo nagusia da eukarioto ia guztientzat (animaliak eta landareak barne), ugalketa asexualarekin alderatuta[200]. Hala ere, ugalketa sexualaren jatorriak eta bilakaerak misterioa izaten jarraitzen dute biologoentzat, nahiz eta eboluzionatu zuen arbaso komun batetik abiatuta, espezie eukariota zelulabakarra baitzen[201][202]. Bilateria, ezkerreko alde bat eta eskuineko alde bat dituzten animaliak, bata bestearen ispilu diren irudiak, duela 555 milioi urte (Ma) inguruan agertu zen[203].

Lehorreko lehen landare konplexuak 850 Ma ingurukoak dira[204], Kanbriaraurreko harkaitzetako karbonozko isotopoetatik abiatuta; algen antzeko lurreko landare zelulaniztunak, berriz, duela 1.000 milioi urtekoak dira[205], nahiz eta frogen arabera mikroorganismoek lehen lehorreko ekosistemak osatu zituztela iradokitzen duten, gutxienez 2,7 Ga[206]. Uste denez, mikroorganismoek landareak lehorreratzeko baldintzak sortu zituzten Ordoviziarrean. Lehorreko landareek hain arrakasta handia izan zuten ezen uste den Devoniar berantiarraren iraungitze masiboan lagundu zutela[207].

Ediacararreko biota, Ediacararrean agertzen da[208], ornodunak, gainontzeko filum moderno gehienekin batera, Kanbriarreko leherketan 525 Ma inguru sortu ziren bitartean[209]. Permiar aroan, sinapsidoak, ugaztunen arbasoak barne, lurra menderatu zuten, baina talde honen zatirik handiena[210], 252 Mako Permo-Triasiar iraungitze masiboan iraungi zen[211]. Hondamendi honetatik berreskuratzean, arkosauroak, lurreko ornodun ugarienak bihurtu ziren[212]; arkosauro talde batek, dinosauroak, Jurasiko eta Kretazeo aroak menderatu zituen[213]. 66 Ma Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboaren ondoren, hegaztiak ez ziren dinosauroak hil zituen[214], ugaztunak azkar handitu ziren tamainan eta aniztasunean. Iraungitze masibo horiek eboluzioa bizkortu dezakete, organismo talde berriak dibertsifikatzeko aukerak ematen baitituzte[215].

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Nahiz eta bizi-proba batzuk 4,1 eta 4,28 Ga artekoak izan, eztabaidagarria izaten jarraitzen du ustezko fosilen balizko eraketa ez-biologikoa dela eta[177][180][181][182][183]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Altonaga, Kepa. (2009-09-17). «eboluzio» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-24).
  2. ↑ Hall, , Brian K.. (2008). Strickberger's evolution : the integration of genes, organisms and populations. (4th ed. argitaraldia) Jones and Bartlett ISBN 9780763700669. PMC 85814089. (Noiz kontsultatua: 2018-11-24).
  3. ↑ 1942-, Futuyma, Douglas J.,. Evolution. (Fourth edition. argitaraldia) ISBN 9781605356051. PMC 969439375. (Noiz kontsultatua: 2018-11-24).
  4. ↑ (Ingelesez) Scott-Phillips, Thomas C.; Laland, Kevin N.; Shuker, David M.; Dickins, Thomas E.; West, Stuart A.. (2014-01-26). «THE NICHE CONSTRUCTION PERSPECTIVE: A CRITICAL APPRAISAL» Evolution 68 (5): 1231–1243.  doi:10.1111/evo.12332. ISSN 0014-3820. PMID 24325256. PMC PMC4261998. (Noiz kontsultatua: 2018-11-24).
  5. ↑ 1941-, Hall, Brian K. (Brian Keith),. (2008). Strickberger's evolution : the integration of genes, organisms and populations. (4th ed. argitaraldia) Jones and Bartlett ISBN 9780763700669. PMC 85814089. (Noiz kontsultatua: 2018-11-24).
  6. ↑ «KLASIKOAK bilduma - UPV/EHU» www.ehu.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-24).
  7. ↑ (Ingelesez) Lewontin, R C. (1970-11). «The Units of Selection» Annual Review of Ecology and Systematics 1 (1): 1–18.  doi:10.1146/annurev.es.01.110170.000245. ISSN 0066-4162. (Noiz kontsultatua: 2018-11-24).
  8. ↑ MYERS, PZ. 2006. Ann Coulter: No evidence for evolution?. Scienceblogs.com.
  9. ↑ IAP Statement on the Teaching of Evolution
  10. ↑ 2006 Statement on the Teaching of Evolution eta AAASk eboluzioaren aurkako politikak salatzen ditu
  11. ↑ FUTUYMA, DOUGLAS J.. 2005. Evolution. Sinauer Associates Inc, Sunderlan, Massachusetts. ISBN 0-87893-187-2
  12. ↑ GOULD, STEPHEN J.. 2002. The Structure of Evolutionary Theory. Belknap Press. ISBN 0-674-00613-5
  13. ↑ Doolittle, W. Ford. (2000-02). «Uprooting the Tree of Life» Scientific American 282 (2): 90–95.  doi:10.1038/scientificamerican0200-90. ISSN 0036-8733. (Noiz kontsultatua: 2018-11-25).
  14. ↑ Schopf, J. William; Kudryavtsev, Anatoliy B.; Czaja, Andrew D.; Tripathi, Abhishek B.. (2007-10). «Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils» Precambrian Research 158 (3-4): 141–155.  doi:10.1016/j.precamres.2007.04.009. ISSN 0301-9268. (Noiz kontsultatua: 2018-11-25).
  15. ↑ (Ingelesez) Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; Nagase, Toshiro; Rosing, Minik T.. (2013-12-08). «Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks» Nature Geoscience 7 (1): 25–28.  doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894. (Noiz kontsultatua: 2018-11-25).
  16. ↑ «Excite News - Oldest fossil found: Meet your microbial mom» apnews.excite.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-25).
  17. ↑ (Ingelesez) Pearlman, Jonathan. (2013-11-13). 'Oldest signs of life on Earth found'. ISSN 0307-1235. (Noiz kontsultatua: 2018-11-25).
  18. ↑ (Ingelesez) Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M.. (2013-12). «Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia» Astrobiology 13 (12): 1103–1124.  doi:10.1089/ast.2013.1030. ISSN 1531-1074. PMID 24205812. PMC PMC3870916. (Noiz kontsultatua: 2018-11-25).
  19. ↑ Assembling the tree of life. Oxford University Press 2004 ISBN 1423720733. PMC 61342697. (Noiz kontsultatua: 2018-11-25).
  20. ↑ Joseph., Panno,. (2005). The cell : evolution of the first organism. Facts On File ISBN 0816049467. PMC 53901436. (Noiz kontsultatua: 2018-11-25).
  21. ↑ (Ingelesez) Haeckel, Ernst. (1879). The evolution of man: a popular exposition of the principal points of human ontogeny and phylogeny. Appleton (Noiz kontsultatua: 2018-11-25).
  22. ↑ PDB 1D65 Helbide honetatik sortua
  23. ↑ STURM, R. (2004-08). «Eye colour: portals into pigmentation genes and ancestry» Trends in Genetics 20 (8): 327–332.  doi:10.1016/j.tig.2004.06.010. ISSN 0168-9525. (Noiz kontsultatua: 2018-11-26).
  24. ↑ (Ingelesez) Pearson, Helen. (2006-05). «What is a gene?» Nature 441 (7092): 398–401.  doi:10.1038/441398a. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-11-26).
  25. ↑ (Ingelesez) Visscher, Peter M.; Hill, William G.; Wray, Naomi R.. (2008-03-04). «Heritability in the genomics era — concepts and misconceptions» Nature Reviews Genetics 9 (4): 255–266.  doi:10.1038/nrg2322. ISSN 1471-0056. (Noiz kontsultatua: 2018-11-26).
  26. ↑ Oetting, William S.; Brilliant, Murray H.; King, Richard A.. (1996-08). «The clinical spectrum of albinism in humans» Molecular Medicine Today 2 (8): 330–335.  doi:10.1016/1357-4310(96)81798-9. ISSN 1357-4310. (Noiz kontsultatua: 2018-11-26).
  27. ↑ (Ingelesez) Pearson, Helen. (2006-05-24). «Genetics: What is a gene?» Nature  doi:10.1038/441398a. (Noiz kontsultatua: 2018-12-05).
  28. ↑ 1942-, Futuyma, Douglas J.,. (2005). Evolution. Sinauer Associates ISBN 0878931872. PMC 57311264. (Noiz kontsultatua: 2018-12-05).
  29. ↑ (Ingelesez) Phillips, Patrick C.. (2008-11). «Epistasis — the essential role of gene interactions in the structure and evolution of genetic systems» Nature Reviews Genetics 9 (11): 855–867.  doi:10.1038/nrg2452. ISSN 1471-0064. PMID 18852697. PMC PMC2689140. (Noiz kontsultatua: 2018-12-05).
  30. ↑ (Ingelesez) Lin, Min; Wu, Rongling. (2006-03). «Functional mapping — how to map and study the genetic architecture of dynamic complex traits» Nature Reviews Genetics 7 (3): 229–237.  doi:10.1038/nrg1804. ISSN 1471-0064. (Noiz kontsultatua: 2018-12-05).
  31. ↑ Jablonka, Eva; Raz, Gal. «Transgenerational epigenetic inheritance: Prevalence, mechanisms, and implications for the study of heredity and evolution» Q. Rev. Biol. 2009: 131–176. (Noiz kontsultatua: 2018-12-05).
  32. ↑ (Ingelesez) Pigliucci, Massimo; Richards, Christina L.; Arcuri, Davide; Bossdorf, Oliver. (2010-05-01). «Experimental alteration of DNA methylation affects the phenotypic plasticity of ecologically relevant traits in Arabidopsis thaliana» Evolutionary Ecology 24 (3): 541–553.  doi:10.1007/s10682-010-9372-7. ISSN 1573-8477. (Noiz kontsultatua: 2018-12-05).
  33. ↑ Eva., Jablonka,. (2005). Evolution in four dimensions : genetic, epigenetic, behavioral, and symbolic variation in the history of life. MIT Press ISBN 0262101076. PMC 56347983. (Noiz kontsultatua: 2018-12-05).
  34. ↑ (Ingelesez) Laland, Kevin N.; Sterelny, Kim. (2006-09-01). «Perspective: Seven Reasons (not) to Neglect Niche Construction» Evolution 60 (9): 1751–1762.  doi:10.1111/j.0014-3820.2006.tb00520.x. ISSN 1558-5646. (Noiz kontsultatua: 2018-12-05).
  35. ↑ (Ingelesez) Lin, Min; Wu, Rongling. (2006-03). «Functional mapping — how to map and study the genetic architecture of dynamic complex traits» Nature Reviews Genetics 7 (3): 229–237.  doi:10.1038/nrg1804. ISSN 1471-0064. (Noiz kontsultatua: 2018-12-11).
  36. ↑ Amos, W; Harwood, J. (1998-02-28). «Factors affecting levels of genetic diversity in natural populations.» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 353 (1366): 177–186. ISSN 0962-8436. PMID 9533122. PMC PMC1692205. (Noiz kontsultatua: 2018-12-11).
  37. ↑ Ewens, Warren John. (2004). Mathematical population genetics. (2. argitaraldia) Springer ISBN 0387201912. PMC 53231891. (Noiz kontsultatua: 2018-12-11).
  38. ↑ Takagi, Y.; Fukase, M.; Takata, S.; Yoshimi, H.; Tokunaga, O.; Fujita, T.. (1990-04-30). «Autocrine effect of endothelin on DNA synthesis in human vascular endothelial cells» Biochemical and Biophysical Research Communications 168 (2): 537–543. ISSN 0006-291X. PMID 1692210. (Noiz kontsultatua: 2018-12-11).
  39. ↑ Wetterbom, Anna; Sevov, Marie; Cavelier, Lucia; Bergström, Tomas F.. (2006-11). «Comparative genomic analysis of human and chimpanzee indicates a key role for indels in primate evolution» Journal of Molecular Evolution 63 (5): 682–690.  doi:10.1007/s00239-006-0045-7. ISSN 0022-2844. PMID 17075697. (Noiz kontsultatua: 2018-12-11).
  40. ↑ Snustad, P. and Simmons, A. 2000. Principles of Genetics, 2nd edition. John Wiley and Sons, Inc. New-York, 20. or
  41. ↑ AMINETZACH, Y.T., MACPHERSON JM, PETROV DA. 1992. «Pesticide resistance via transposition-mediated adaptive gene truncation in Drosophila». Science. 309. 5735. 754-7 orrialdeak.
  42. ↑ Carroll S.B,. Grenier J.K., Weatherbee S.D. 2005. From DNA to Diversity: Molecular Genetics and the Evolution of Animal Design. Second Edition. Blackwell Publishing. Oxford. ISBN 1-4051-1950-0
  43. ↑ Radding, Charles M.. (1982-12-01). «Homologous pairing and strand exchange in genetic recombination» Annual Review of Genetics 16 (1): 405–437.  doi:10.1146/annurev.ge.16.120182.002201. ISSN 0066-4197. (Noiz kontsultatua: 2019-06-12).
  44. ↑ (Ingelesez) Agrawal, Aneil F.. (2006-09-05). «Evolution of Sex: Why Do Organisms Shuffle Their Genotypes?» Current Biology 16 (17): R696–R704.  doi:10.1016/j.cub.2006.07.063. ISSN 0960-9822. PMID 16950096. (Noiz kontsultatua: 2019-06-12).
  45. ↑ (Ingelesez) Peters, Andrew D.; Otto, Sarah P.. (2003). «Liberating genetic variance through sex» BioEssays 25 (6): 533–537.  doi:10.1002/bies.10291. ISSN 1521-1878. (Noiz kontsultatua: 2019-06-12).
  46. ↑ (Ingelesez) Burt, Austin; Godfray, H. Charles J.; Goddard, Matthew R.. (2005-03). «Sex increases the efficacy of natural selection in experimental yeast populations» Nature 434 (7033): 636–640.  doi:10.1038/nature03405. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2019-06-12).
  47. ↑ Maynard Smith, John, 1920-2004.. (1978). The evolution of sex. Cambridge University Press ISBN 052121887X. PMC 3413793. (Noiz kontsultatua: 2019-06-12).
  48. ↑ Ridley, Matt.. (1993). The red queen : sex and the evolution of human nature. Viking ISBN 0670843571. PMC 29256965. (Noiz kontsultatua: 2019-06-12).
  49. ↑ (Ingelesez) «A New Evolutionary Law» ResearchGate (Noiz kontsultatua: 2019-06-12).
  50. ↑ MacIntyre, Ross J.. (2003). Evolutionary Biology. Springer US ISBN 9781475751901. PMC 851828453. (Noiz kontsultatua: 2019-06-12).
  51. ↑ enmicro.pdf[Betiko hautsitako esteka]
  52. ↑ Pennisi_2003.pdf
  53. ↑ Rieseberg LH, Raymond O, Rosenthal DM, Lai Z, Livingstone K, Nakazato T, Durphy JL, Schwarzbach AE, Donovan LA, Lexer C. 2003. «Major ecological transitions in wild sunflowers facilitated by hybridization». Science. 301. 5673. 1211-6 or.
  54. ↑ Grant, P.R., and Grant, B.R. 1992. «Hybridization in bird species». Science. 256. 4061. 193-7 orrialdeak.
  55. ↑ Gompert Z, Fordyce JA, Forister ML, Shapiro AM, Nice CC. 2006. «Homoploid hybrid speciation in an extreme habitat». Science. 314. 5807. 1923-5 or.
  56. ↑ Dzidic S, Bedekovic V. 2003. «Horizontal gene transfer-emerging multidrug resistance in hospital bacteria». Acta pharmacologica Sinica. 24. 6. 519-526 or.
  57. ↑ Andersson JO. 2005. «Lateral gene transfer in eukaryotes». Cellular and molecular life sciences. 62. 11. 1182-1197 or.
  58. ↑ Katz LA. 2002. «Lateral gene transfers and the evolution of eukaryotes: theories and data». International journal of systematic and evolutionary microbiology. 52. 5. 1893-1900 or.
  59. ↑ Ewens, W. J.. (2004). Mathematical population genetics. (2nd ed. argitaraldia) Springer ISBN 0-387-20191-2. PMC 53231891. (Noiz kontsultatua: 2022-09-12).
  60. ↑ (Ingelesez) Lewontin, R. C.. (1970-11). «The Units of Selection» Annual Review of Ecology and Systematics 1 (1): 1–18.  doi:10.1146/annurev.es.01.110170.000245. ISSN 0066-4162. (Noiz kontsultatua: 2022-09-12).
  61. ↑ (Ingelesez) Hurst, Laurence D.. (2009-02). «Genetics and the understanding of selection» Nature Reviews Genetics 10 (2): 83–93.  doi:10.1038/nrg2506. ISSN 1471-0064. (Noiz kontsultatua: 2022-09-12).
  62. ↑ Otto, Sarah P; Servedio, Maria R; Nuismer, Scott L. (2008-08-01). «Frequency-Dependent Selection and the Evolution of Assortative Mating» Genetics 179 (4): 2091–2112.  doi:10.1534/genetics.107.084418. ISSN 1943-2631. PMID 18660541. PMC PMC2516082. (Noiz kontsultatua: 2022-09-12).
  63. ↑ (Ingelesez) Orr, H. Allen. (2009-08). «Fitness and its role in evolutionary genetics» Nature Reviews Genetics 10 (8): 531–539.  doi:10.1038/nrg2603. ISSN 1471-0064. PMID 19546856. PMC PMC2753274. (Noiz kontsultatua: 2022-09-12).
  64. ↑ (Ingelesez) Haldane, J. B. S.. (1959-03). «The Theory of Natural Selection To-Day» Nature 183 (4663): 710–713.  doi:10.1038/183710a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-09-12).
  65. ↑ (Ingelesez) Lien, Sigbjørn; Szyda, Joanna; Schechinger, Birgit; Rappold, Gudrun; Arnheim, Norm. (2000-02-01). «Evidence for Heterogeneity in Recombination in the Human Pseudoautosomal Region: High Resolution Analysis by Sperm Typing and Radiation-Hybrid Mapping» The American Journal of Human Genetics 66 (2): 557–566.  doi:10.1086/302754. ISSN 0002-9297. PMID 10677316. PMC PMC1288109. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  66. ↑ Charlesworth, B.; Harvey, P. H.; Barton, N. H.. (2000-11-29). «Genetic hitchhiking» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 355 (1403): 1553–1562.  doi:10.1098/rstb.2000.0716. PMID 11127900. PMC PMC1692896. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  67. ↑ (Ingelesez) Gillespie, John H.. (2001-11). «IS THE POPULATION SIZE OF A SPECIES RELEVANT TO ITS EVOLUTION?» Evolution 55 (11): 2161–2169.  doi:10.1111/j.0014-3820.2001.tb00732.x. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  68. ↑ (Ingelesez) Andersson, Malte; Simmons, Leigh W.. (2006-06-01). «Sexual selection and mate choice» Trends in Ecology & Evolution 21 (6): 296–302.  doi:10.1016/j.tree.2006.03.015. ISSN 0169-5347. PMID 16769428. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  69. ↑ Kokko, Hanna; Brooks, Robert; McNamara, John M.; Houston, Alasdair I.. (2002-07-07). «The sexual selection continuum» Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 269 (1498): 1331–1340.  doi:10.1098/rspb.2002.2020. PMID 12079655. PMC PMC1691039. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  70. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2016-03-05 (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  71. ↑ (Ingelesez) Hunt, John; Brooks, Robert; Jennions, Michael D.; Smith, Michael J.; Bentsen, Caroline L.; Bussière, Luc F.. (2004-12). «High-quality male field crickets invest heavily in sexual display but die young» Nature 432 (7020): 1024–1027.  doi:10.1038/nature03084. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  72. ↑ Lande, R. (1989). «Fisherian and Wrightian theories of speciation» Genome 31 (1): 221–7. 2687093 (Noiz kontsultatua: 2010-06-09).
  73. ↑ Otto, S. (1997ko ekainaren 1a). «The probability of fixation in populations of changing size» Genetics 146 (2): 723–33. 9178020 (Noiz kontsultatua: 2010-06-09).
  74. ↑ Charlesworth, B. (2009ko martxoa). «Fundamental concepts in genetics: Effective population size and patterns of molecular evolution and variation» Nat. Rev. Genet. 10 (3): 195–205. 10.1038/nrg2526 (Noiz kontsultatua: 2010-06-09).
  75. ↑ Protas, Meredith. (2007). «Regressive evolution in the Mexican cave tetra, Astyanax mexicanus» Current Biology 17 (5): 452–454. 10.1016/j.cub.2007.01.051 (Noiz kontsultatua: 2010-06-09).[Betiko hautsitako esteka]
  76. ↑ Nei, M. (2005). «Selectionism and neutralism in molecular evolution» Mol. Biol. Evol. 22 (12): 2318–42. 16120807 (Noiz kontsultatua: 2010-06-09).
  77. ↑ (Ingelesez) Kimura, M. (1991). «The neutral theory of molecular evolution: a review of recent evidence» Jpn. J. Genet. 66 (4) 10.1266/jjg.66.367 (Noiz kontsultatua: 2010-06-09).
  78. ↑ Kimura, M. (1989). «The neutral theory of molecular evolution and the world view of the neutralists» Genome 31 (1): 24–31. 2687096 (Noiz kontsultatua: 2010-06-09).
  79. ↑ (Ingelesez) Morjan, Carrie L.; Rieseberg, Loren H.. (2004-03-19). «How species evolve collectively: implications of gene flow and selection for the spread of advantageous alleles: SELECTION and COLLECTIVE EVOLUTION OF SPECIES» Molecular Ecology 13 (6): 1341–1356.  doi:10.1111/j.1365-294X.2004.02164.x. PMID 15140081. PMC PMC2600545. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  80. ↑ «Evolution - Classic Texts» www.blackwellpublishing.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  81. ↑ Coyne, Jerry A.; Barton, Nicholas H.; Turelli, Michael. (1997). «Perspective: A Critique of Sewall Wright's Shifting Balance Theory of Evolution» Evolution 51 (3): 643–671.  doi:10.2307/2411143. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  82. ↑ (Ingelesez) Scott, Eugenie C.; Matzke, Nicholas J.. (2007-05-15). «Biological design in science classrooms» Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (suppl_1): 8669–8676.  doi:10.1073/pnas.0701505104. ISSN 0027-8424. PMID 17494747. PMC PMC1876445. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  83. ↑ (Ingelesez) Hendry, A.P.; Kinnison, M.T.. (2001-11-01). «An introduction to microevolution: rate, pattern, process» Genetica 112 (1): 1–8.  doi:10.1023/A:1013368628607. ISSN 1573-6857. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  84. ↑ (Ingelesez) Leroi, Armand M.. (2000-03). «The scale independence of evolution» Evolution and Development 2 (2): 67–77.  doi:10.1046/j.1525-142x.2000.00044.x. ISSN 1520-541X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  85. ↑ (Ingelesez) Gould, S J. (1994-07-19). «Tempo and mode in the macroevolutionary reconstruction of Darwinism.» Proceedings of the National Academy of Sciences 91 (15): 6764–6771.  doi:10.1073/pnas.91.15.6764. ISSN 0027-8424. PMID 8041695. PMC PMC44281. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  86. ↑ Jablonski, David. (2000-12). «Micro- and macroevolution: scale and hierarchy in evolutionary biology and paleobiology» Paleobiology 26 (sp4): 15–52.  doi:10.1666/0094-8373(2000)26[15:mamsah]2.0.co;2. ISSN 0094-8373. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  87. ↑ (Ingelesez) «Is the human race evolving or devolving?» Scientific American (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  88. ↑ «CB932: Evolution of degenerate forms» www.talkorigins.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  89. ↑ Lane 1996, 61 orr. .
  90. ↑ (Ingelesez) Carroll, Sean B.. (2001-02). «Chance and necessity: the evolution of morphological complexity and diversity» Nature 409 (6823): 1102–1109.  doi:10.1038/35059227. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  91. ↑ (Ingelesez) Whitman, William B.; Coleman, David C.; Wiebe, William J.. (1998-06-09). «Prokaryotes: The unseen majority» Proceedings of the National Academy of Sciences 95 (12): 6578–6583.  doi:10.1073/pnas.95.12.6578. ISSN 0027-8424. PMID 9618454. PMC PMC33863. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  92. ↑ (Ingelesez) Schloss, Patrick D.; Handelsman, Jo. (2004-12). «Status of the Microbial Census» Microbiology and Molecular Biology Reviews 68 (4): 686–691.  doi:10.1128/MMBR.68.4.686-691.2004. ISSN 1092-2172. PMID 15590780. PMC PMC539005. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  93. ↑ (Ingelesez) Nealson, Kenneth H.. (1999-01-01). «Post-Viking Microbiology: New Approaches, New Data, New Insights» Origins of life and evolution of the biosphere 29 (1): 73–93.  doi:10.1023/A:1006515817767. ISSN 1573-0875. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  94. ↑ (Ingelesez) Buckling, Angus; Craig Maclean, R.; Brockhurst, Michael A.; Colegrave, Nick. (2009-02). «The Beagle in a bottle» Nature 457 (7231): 824–829.  doi:10.1038/nature07892. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  95. ↑ (Ingelesez) Elena, Santiago F.; Lenski, Richard E.. (2003-06). «Evolution experiments with microorganisms: the dynamics and genetic bases of adaptation» Nature Reviews Genetics 4 (6): 457–469.  doi:10.1038/nrg1088. ISSN 1471-0064. (Noiz kontsultatua: 2022-09-14).
  96. ↑ Mayr 1982, 483 orr. .
  97. ↑ (Ingelesez) Orr, H. Allen. (2005-02). «The genetic theory of adaptation: a brief history» Nature Reviews Genetics 6 (2): 119–127.  doi:10.1038/nrg1523. ISSN 1471-0064. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  98. ↑ Dobzhansky 1968, 1–34 orr. .
  99. ↑ Dobzhansky 1968, 4–6, 79–82, 84–87 orr. .
  100. ↑ Dobzhansky, Theodosius. (1956). «Genetics of Natural Populations. XXV. Genetic Changes in Populations of Drosophila pseudoobscura and Drosophila persimilis in Some Localities in California» Evolution 10 (1): 82–92.  doi:10.2307/2406099. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  101. ↑ (Ingelesez) Nakajima, Akira; Sugimoto, Yohko; Yoneyama, Hiroshi; Nakae, Taiji. (2002-06). «High-Level Fluoroquinolone Resistance in Pseudomonas aeruginosa Due to Interplay of the MexAB-OprM Efflux Pump and the DNA Gyrase Mutation» Microbiology and Immunology 46 (6): 391–395.  doi:10.1111/j.1348-0421.2002.tb02711.x. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  102. ↑ (Ingelesez) Blount, Zachary D.; Borland, Christina Z.; Lenski, Richard E.. (2008-06-10). «Historical contingency and the evolution of a key innovation in an experimental population of Escherichia coli» Proceedings of the National Academy of Sciences 105 (23): 7899–7906.  doi:10.1073/pnas.0803151105. ISSN 0027-8424. PMID 18524956. PMC PMC2430337. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  103. ↑ (Ingelesez) Okada, Hirosuke; Negoro, Seiji; Kimura, Hiroyuki; Nakamura, Shunichi. (1983-11). «Evolutionary adaptation of plasmid-encoded enzymes for degrading nylon oligomers» Nature 306 (5939): 203–206.  doi:10.1038/306203a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  104. ↑ (Ingelesez) Ohno, S. (1984-04). «Birth of a unique enzyme from an alternative reading frame of the preexisted, internally repetitious coding sequence.» Proceedings of the National Academy of Sciences 81 (8): 2421–2425.  doi:10.1073/pnas.81.8.2421. ISSN 0027-8424. PMID 6585807. PMC PMC345072. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  105. ↑ (Ingelesez) Copley, Shelley D.. (2000-06-01). «Evolution of a metabolic pathway for degradation of a toxic xenobiotic: the patchwork approach» Trends in Biochemical Sciences 25 (6): 261–265.  doi:10.1016/S0968-0004(00)01562-0. ISSN 0968-0004. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  106. ↑ (Ingelesez) Crawford, Ronald L.; Jung, Carina M.; Strap, Janice L.. (2007-10-01). «The recent evolution of pentachlorophenol (PCP)-4-monooxygenase (PcpB) and associated pathways for bacterial degradation of PCP» Biodegradation 18 (5): 525–539.  doi:10.1007/s10532-006-9090-6. ISSN 1572-9729. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  107. ↑ (Ingelesez) Eshel, Ilan. (1973-12). «Clone-selection and optimal rates of mutation» Journal of Applied Probability 10 (4): 728–738.  doi:10.2307/3212376. ISSN 0021-9002. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  108. ↑ Altenberg 1995, 205–259 orr. .
  109. ↑ (Ingelesez) Masel, Joanna; Bergman, Aviv. (2003-07). «THE EVOLUTION OF THE EVOLVABILITY PROPERTIES OF THE YEAST PRION [PSI + »] Evolution 57 (7): 1498–1512.  doi:10.1111/j.0014-3820.2003.tb00358.x. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  110. ↑ Young, Nathan M.; HallgrÍmsson, Benedikt. (2005-12). «SERIAL HOMOLOGY AND THE EVOLUTION OF MAMMALIAN LIMB COVARIATION STRUCTURE» Evolution 59 (12): 2691–2704.  doi:10.1554/05-233.1. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  111. ↑ (Ingelesez) Penny, David; Poole, Anthony. (1999-12-01). «The nature of the last universal common ancestor» Current Opinion in Genetics & Development 9 (6): 672–677.  doi:10.1016/S0959-437X(99)00020-9. ISSN 0959-437X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  112. ↑ Hall, Brian K.. (2003-08). «Descent with modification: the unity underlying homology and homoplasy as seen through an analysis of development and evolution» Biological Reviews 78 (3): 409–433.  doi:10.1017/S1464793102006097. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  113. ↑ (Ingelesez) Shubin, Neil; Tabin, Cliff; Carroll, Sean. (2009-02). «Deep homology and the origins of evolutionary novelty» Nature 457 (7231): 818–823.  doi:10.1038/nature07891. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  114. ↑ (Ingelesez) Fong, Daniel W.; Kane, Thomas C.; Culver, David C.. (1995-11). «VESTIGIALIZATION AND LOSS OF NONFUNCTIONAL CHARACTERS» Annual Review of Ecology and Systematics 26 (1): 249–268.  doi:10.1146/annurev.es.26.110195.001341. ISSN 0066-4162. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  115. ↑ (Ingelesez) Zhang, ZhaoLei; Gerstein, Mark. (2004-08-01). «Large-scale analysis of pseudogenes in the human genome» Current Opinion in Genetics & Development 14 (4): 328–335.  doi:10.1016/j.gde.2004.06.003. ISSN 0959-437X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  116. ↑ academic.oup.com  doi:10.1093/jhered/esi028. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  117. ↑ (Ingelesez) Maxwell, Erin E.; Larsson, Hans C.E.. (2007-05). «Osteology and myology of the wing of the Emu (Dromaius novaehollandiae), and its bearing on the evolution of vestigial structures» Journal of Morphology 268 (5): 423–441.  doi:10.1002/jmor.10527. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  118. ↑ (Ingelesez) van der Kooi, Casper J.; Schwander, Tanja. (2014-11). «On the fate of sexual traits under asexuality: On the fate of sexual traits under asexuality» Biological Reviews 89 (4): 805–819.  doi:10.1111/brv.12078. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  119. ↑ (Ingelesez) Silvestri, Anthony R.; Singh, Iqbal. (2003-04-01). «The unresolved problem of the third molar: Would people be better off without it?» The Journal of the American Dental Association 134 (4): 450–455.  doi:10.14219/jada.archive.2003.0194. ISSN 0002-8177. PMID 12733778. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  120. ↑ Coyne 2009, 62 orr. .
  121. ↑ Gray 2007, 66 orr. .
  122. ↑ Stevens 1982.
  123. ↑ Gould 2002.
  124. ↑ (Ingelesez) Pallen, Mark J.; Matzke, Nicholas J.. (2006-10). «From The Origin of Species to the origin of bacterial flagella» Nature Reviews Microbiology 4 (10): 784–790.  doi:10.1038/nrmicro1493. ISSN 1740-1534. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  125. ↑ (Ingelesez) Clements, Abigail; Bursac, Dejan; Gatsos, Xenia; Perry, Andrew J.; Civciristov, Srgjan; Celik, Nermin; Likic, Vladimir A.; Poggio, Sebastian et al.. (2009-09-15). «The reducible complexity of a mitochondrial molecular machine» Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (37): 15791–15795.  doi:10.1073/pnas.0908264106. ISSN 0027-8424. PMID 19717453. PMC PMC2747197. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  126. ↑ Piatigorsky & et al. 1994.
  127. ↑ (Ingelesez) Wistow, Graeme. (1993-08-01). «Lens crystallins: gene recruitment and evolutionary dynamism» Trends in Biochemical Sciences 18 (8): 301–306.  doi:10.1016/0968-0004(93)90041-K. ISSN 0968-0004. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  128. ↑ (Ingelesez) Wade, Michael J.. (2007-03). «The co-evolutionary genetics of ecological communities» Nature Reviews Genetics 8 (3): 185–195.  doi:10.1038/nrg2031. ISSN 1471-0064. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  129. ↑ (Ingelesez) Geffeney, Shana; Brodie, Edmund D.; Ruben, Peter C.; Brodie, Edmund D.. (2002-08-23). «Mechanisms of Adaptation in a Predator-Prey Arms Race: TTX-Resistant Sodium Channels» Science 297 (5585): 1336–1339.  doi:10.1126/science.1074310. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  130. ↑ Jr, Edmund D. Brodie; Ridenhour, B. J.; Iii, E. D. Brodie. (2002-10). [2067:TEROPT2.0.CO;2.full «THE EVOLUTIONARY RESPONSE OF PREDATORS TO DANGEROUS PREY: HOTSPOTS AND COLDSPOTS IN THE GEOGRAPHIC MOSAIC OF COEVOLUTION BETWEEN GARTER SNAKES AND NEWTS»] Evolution 56 (10): 2067–2082.  doi:10.1554/0014-3820(2002)056[2067:TEROPT]2.0.CO;2. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  131. ↑ (Ingelesez) Sachs, J. L.. (2006-09). «Cooperation within and among species» Journal of Evolutionary Biology 19 (5): 1415–1418.  doi:10.1111/j.1420-9101.2006.01152.x. ISSN 1010-061X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  132. ↑ (Ingelesez) Nowak, Martin A.. (2006-12-08). «Five Rules for the Evolution of Cooperation» Science 314 (5805): 1560–1563.  doi:10.1126/science.1133755. ISSN 0036-8075. PMID 17158317. PMC PMC3279745. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  133. ↑ (Ingelesez) Paszkowski, Uta. (2006-08-01). «Mutualism and parasitism: the yin and yang of plant symbioses» Current Opinion in Plant Biology 9 (4): 364–370.  doi:10.1016/j.pbi.2006.05.008. ISSN 1369-5266. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  134. ↑ (Ingelesez) Hause, Bettina; Fester, Thomas. (2005-05-01). «Molecular and cell biology of arbuscular mycorrhizal symbiosis» Planta 221 (2): 184–196.  doi:10.1007/s00425-004-1436-x. ISSN 1432-2048. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  135. ↑ (Ingelesez) Bertram, John S. (2000-12-01). «The molecular biology of cancer» Molecular Aspects of Medicine 21 (6): 167–223.  doi:10.1016/S0098-2997(00)00007-8. ISSN 0098-2997. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  136. ↑ (Ingelesez) Reeve, H. Kern; Hölldobler, Bert. (2007-06-05). «The emergence of a superorganism through intergroup competition» Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (23): 9736–9740.  doi:10.1073/pnas.0703466104. ISSN 0027-8424. PMID 17517608. PMC PMC1887545. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  137. ↑ (Ingelesez) Axelrod, Robert; Hamilton, William D.. (1981-03-27). «The Evolution of Cooperation» Science 211 (4489): 1390–1396.  doi:10.1126/science.7466396. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  138. ↑ (Ingelesez) Wilson, Edward O.; Hölldobler, Bert. (2005-09-20). «Eusociality: Origin and consequences» Proceedings of the National Academy of Sciences 102 (38): 13367–13371.  doi:10.1073/pnas.0505858102. ISSN 0027-8424. PMID 16157878. PMC PMC1224642. (Noiz kontsultatua: 2022-09-15).
  139. ↑ Gavrilets, Sergey. (2003-10). «PERSPECTIVE: MODELS OF SPECIATION: WHAT HAVE WE LEARNED IN 40 YEARS?» Evolution 57 (10): 2197–2215.  doi:10.1554/02-727. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  140. ↑ (Ingelesez) de Queiroz, Kevin. (2005-05-03). «Ernst Mayr and the modern concept of species» Proceedings of the National Academy of Sciences 102 (suppl_1): 6600–6607.  doi:10.1073/pnas.0502030102. ISSN 0027-8424. PMID 15851674. PMC PMC1131873. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  141. ↑ (Ingelesez) Ereshefsky, Marc. (1992-12). «Eliminative Pluralism» Philosophy of Science 59 (4): 671–690.  doi:10.1086/289701. ISSN 0031-8248. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  142. ↑ Mayr 1942, 120 orr. .
  143. ↑ (Ingelesez) Fraser, Christophe; Alm, Eric J.; Polz, Martin F.; Spratt, Brian G.; Hanage, William P.. (2009-02-06). «The Bacterial Species Challenge: Making Sense of Genetic and Ecological Diversity» Science 323 (5915): 741–746.  doi:10.1126/science.1159388. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  144. ↑ Short, R. V.. (1975-10). «The contribution of the mule to scientific thought» Journal of Reproduction and Fertility. Supplement (23): 359–364. ISSN 0449-3087. PMID 1107543. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  145. ↑ Gross, B. L.; Rieseberg, L. H.. (2004-12-23). «The Ecological Genetics of Homoploid Hybrid Speciation» Journal of Heredity 96 (3): 241–252.  doi:10.1093/jhered/esi026. ISSN 1465-7333. PMID 15618301. PMC PMC2517139. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  146. ↑ (Ingelesez) Burke, John M.; Arnold, Michael L.. (2001-12). «Genetics and the Fitness of Hybrids» Annual Review of Genetics 35 (1): 31–52.  doi:10.1146/annurev.genet.35.102401.085719. ISSN 0066-4197. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  147. ↑ a b (Ingelesez) Hoskin, Conrad J.; Higgie, Megan; McDonald, Keith R.; Moritz, Craig. (2005-10). «Reinforcement drives rapid allopatric speciation» Nature 437 (7063): 1353–1356.  doi:10.1038/nature04004. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  148. ↑ (Ingelesez) Rice, William R.; Hostert, Ellen E.. (1993-12). «LABORATORY EXPERIMENTS ON SPECIATION: WHAT HAVE WE LEARNED IN 40 YEARS?» Evolution 47 (6): 1637–1653.  doi:10.1111/j.1558-5646.1993.tb01257.x. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  149. ↑ (Ingelesez) Jiggins, Chris D.; Bridle, Jon R.. (2004-03-01). «Speciation in the apple maggot fly: a blend of vintages?» Trends in Ecology & Evolution 19 (3): 111–114.  doi:10.1016/j.tree.2003.12.008. ISSN 0169-5347. PMID 16701238. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  150. ↑ Weinberg, James R.; Starczak, Victoria R.; Jörg, Daniele. (1992). «Evidence for Rapid Speciation Following a Founder Event in the Laboratory» Evolution 46 (4): 1214–1220.  doi:10.2307/2409766. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  151. ↑ (Ingelesez) Herrel, Anthony; Huyghe, Katleen; Vanhooydonck, Bieke; Backeljau, Thierry; Breugelmans, Karin; Grbac, Irena; Van Damme, Raoul; Irschick, Duncan J.. (2008-03-25). «Rapid large-scale evolutionary divergence in morphology and performance associated with exploitation of a different dietary resource» Proceedings of the National Academy of Sciences 105 (12): 4792–4795.  doi:10.1073/pnas.0711998105. ISSN 0027-8424. PMID 18344323. PMC PMC2290806. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  152. ↑ (Ingelesez) Losos, Jonathan B.; Warheitt, Kenneth I.; Schoener, Thomas W.. (1997-05). «Adaptive differentiation following experimental island colonization in Anolis lizards» Nature 387 (6628): 70–73.  doi:10.1038/387070a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  153. ↑ Templeton, Alan R. (1980-04-01). «THE THEORY OF SPECIATION VIA THE FOUNDER PRINCIPLE» Genetics 94 (4): 1011–1038.  doi:10.1093/genetics/94.4.1011. ISSN 1943-2631. PMID 6777243. PMC PMC1214177. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  154. ↑ (Ingelesez) Antonovics, J.. (2006-07). «Evolution in closely adjacent plant populations X: long-term persistence of prereproductive isolation at a mine boundary» Heredity 97 (1): 33–37.  doi:10.1038/sj.hdy.6800835. ISSN 1365-2540. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  155. ↑ (Ingelesez) Nosil, Patrik; Crespi, Bernard J.; Gries, Regine; Gries, Gerhard. (2007-03-01). «Natural selection and divergence in mate preference during speciation» Genetica 129 (3): 309–327.  doi:10.1007/s10709-006-0013-6. ISSN 1573-6857. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  156. ↑ (Ingelesez) Savolainen, Vincent; Anstett, Marie-Charlotte; Lexer, Christian; Hutton, Ian; Clarkson, James J.; Norup, Maria V.; Powell, Martyn P.; Springate, David et al.. (2006-05). «Sympatric speciation in palms on an oceanic island» Nature 441 (7090): 210–213.  doi:10.1038/nature04566. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  157. ↑ (Ingelesez) Gavrilets, Sergey. (2006-03-21). «The Maynard Smith model of sympatric speciation» Journal of Theoretical Biology 239 (2): 172–182.  doi:10.1016/j.jtbi.2005.08.041. ISSN 0022-5193. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  158. ↑ (Ingelesez) Wood, Troy E.; Takebayashi, Naoki; Barker, Michael S.; Mayrose, Itay; Greenspoon, Philip B.; Rieseberg, Loren H.. (2009-08-18). «The frequency of polyploid speciation in vascular plants» Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (33): 13875–13879.  doi:10.1073/pnas.0811575106. ISSN 0027-8424. PMID 19667210. PMC PMC2728988. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  159. ↑ (Ingelesez) Hegarty, Matthew J.; Hiscock, Simon J.. (2008-05-20). «Genomic Clues to the Evolutionary Success of Polyploid Plants» Current Biology 18 (10): R435–R444.  doi:10.1016/j.cub.2008.03.043. ISSN 0960-9822. PMID 18492478. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  160. ↑ Jakobsson, Mattias; Hagenblad, Jenny; Tavaré, Simon; Säll, Torbjörn; Halldén, Christer; Lind-Halldén, Christina; Nordborg, Magnus. (2006-03-20). «A Unique Recent Origin of the Allotetraploid Species Arabidopsis suecica: Evidence from Nuclear DNA Markers» Molecular Biology and Evolution 23 (6): 1217–1231.  doi:10.1093/molbev/msk006. ISSN 1537-1719. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  161. ↑ (Ingelesez) Sall, T.; Jakobsson, M.; Lind-Hallden, C.; Hallden, C.. (2003-09). «Chloroplast DNA indicates a single origin of the allotetraploid Arabidopsis suecica» Journal of Evolutionary Biology 16 (5): 1019–1029.  doi:10.1046/j.1420-9101.2003.00554.x. ISSN 1010-061X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  162. ↑ (Ingelesez) Bomblies, Kirsten; Weigel, Detlef. (2007-12-01). «Arabidopsis—a model genus for speciation» Current Opinion in Genetics & Development 17 (6): 500–504.  doi:10.1016/j.gde.2007.09.006. ISSN 0959-437X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  163. ↑ (Ingelesez) Sémon, Marie; Wolfe, Kenneth H. (2007-12-01). «Consequences of genome duplication» Current Opinion in Genetics & Development 17 (6): 505–512.  doi:10.1016/j.gde.2007.09.007. ISSN 0959-437X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  164. ↑ Eldredge & Gould 1972, 82–115 orr. .
  165. ↑ (Ingelesez) Gould, S J. (1994-07-19). «Tempo and mode in the macroevolutionary reconstruction of Darwinism.» Proceedings of the National Academy of Sciences 91 (15): 6764–6771.  doi:10.1073/pnas.91.15.6764. ISSN 0027-8424. PMID 8041695. PMC PMC44281. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  166. ↑ (Ingelesez) Benton, M. J.. (1995-04-07). «Diversification and Extinction in the History of Life» Science 268 (5207): 52–58.  doi:10.1126/science.7701342. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  167. ↑ (Ingelesez) Raup, David M.. (1986-03-28). «Biological Extinction in Earth History» Science 231 (4745): 1528–1533.  doi:10.1126/science.11542058. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  168. ↑ (Ingelesez) Avise, John C.; Hubbell, Stephen P.; Ayala, Francisco J.. (2008-08-12). «In the light of evolution II: Biodiversity and extinction» Proceedings of the National Academy of Sciences 105 (supplement_1): 11453–11457.  doi:10.1073/pnas.0802504105. ISSN 0027-8424. PMID 18773506. PMC PMC2556414. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  169. ↑ (Ingelesez) Novacek, Michael J.; Cleland, Elsa E.. (2001-05-08). «The current biodiversity extinction event: Scenarios for mitigation and recovery» Proceedings of the National Academy of Sciences 98 (10): 5466–5470.  doi:10.1073/pnas.091093698. ISSN 0027-8424. PMID 11344295. PMC PMC33235. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  170. ↑ (Ingelesez) Pimm, Stuart; Raven, Peter; Peterson, Alan; Şekercioğlu, Çağan H.; Ehrlich, Paul R.. (2006-07-18). «Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions» Proceedings of the National Academy of Sciences 103 (29): 10941–10946.  doi:10.1073/pnas.0604181103. ISSN 0027-8424. PMID 16829570. PMC PMC1544153. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  171. ↑ (Ingelesez) Barnosky, Anthony D.; Koch, Paul L.; Feranec, Robert S.; Wing, Scott L.; Shabel, Alan B.. (2004-10). «Assessing the Causes of Late Pleistocene Extinctions on the Continents» Science 306 (5693): 70–75.  doi:10.1126/science.1101476. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  172. ↑ Lewis, Owen T. (2006-01-29). «Climate change, species–area curves and the extinction crisis» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 361 (1465): 163–171.  doi:10.1098/rstb.2005.1712. PMID 16553315. PMC PMC1831839. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  173. ↑ Stearns, Beverly Peterson. (1999). Watching, from the edge of extinction. Yale University Press ISBN 0-585-35104-X. PMC 47011675. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  174. ↑ (Ingelesez) Novacek, Michael J.. (2014-11-08). «Opinion | Prehistory’s Brilliant Future» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  175. ↑ (Ingelesez) «Researchers find that Earth may be home to 1 trillion species» www.nsf.gov (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  176. ↑ (Ingelesez) Jablonski, David. (2001-05-08). «Lessons from the past: Evolutionary impacts of mass extinctions» Proceedings of the National Academy of Sciences 98 (10): 5393–5398.  doi:10.1073/pnas.101092598. ISSN 0027-8424. PMID 11344284. PMC PMC33224. (Noiz kontsultatua: 2022-09-16).
  177. ↑ a b Pearce, Ben K.D.; Tupper, Andrew S.; Pudritz, Ralph E.; Higgs, Paul G.. (2018-03-01). «Constraining the Time Interval for the Origin of Life on Earth» Astrobiology 18 (3): 343–364.  doi:10.1089/ast.2017.1674. ISSN 1531-1074. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  178. ↑ a b (Ingelesez) Rosing, Minik T.. (1999-01-29). «13C-Depleted Carbon Microparticles in >3700-Ma Sea-Floor Sedimentary Rocks from West Greenland» Science 283 (5402): 674–676.  doi:10.1126/science.283.5402.674. ISSN 0036-8075. PMID 9924024. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  179. ↑ a b (Ingelesez) Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; Nagase, Toshiro; Rosing, Minik T.. (2014-01). «Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks» Nature Geoscience 7 (1): 25–28.  doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  180. ↑ (Ingelesez) Papineau, D.; De Gregorio, B. T.; Cody, G. D.; O’Neil, J.; Steele, A.; Stroud, R. M.; Fogel, M. L.. (2011-06). «Young poorly crystalline graphite in the >3.8-Gyr-old Nuvvuagittuq banded iron formation» Nature Geoscience 4 (6): 376–379.  doi:10.1038/ngeo1155. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  181. ↑ (Ingelesez) «Life on Earth likely started 4.1 billion years ago—much earlier than scientists thought» phys.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  182. ↑ a b (Ingelesez) Bell, Elizabeth A.; Boehnke, Patrick; Harrison, T. Mark; Mao, Wendy L.. (2015-10-19). «Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon» Proceedings of the National Academy of Sciences 112 (47): 14518–14521.  doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 0027-8424. PMID 26483481. PMC PMC4664351. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  183. ↑ (Ingelesez) Nemchin, Alexander A.; Whitehouse, Martin J.; Menneken, Martina; Geisler, Thorsten; Pidgeon, Robert T.; Wilde, Simon A.. (2008-07). «A light carbon reservoir recorded in zircon-hosted diamond from the Jack Hills» Nature 454 (7200): 92–95.  doi:10.1038/nature07102. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  184. ↑ Futuyma, Douglas J., 1942-. (2005). Evolution. Sinauer Associates ISBN 0-87893-187-2. PMC 57311264. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  185. ↑ (Ingelesez) «Researchers find that Earth may be home to 1 trillion species» www.nsf.gov (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  186. ↑ Chapman, Arthur D.. ([2009]). Numbers of living species in Australia and the world. (2nd ed. argitaraldia) Australian Govt., Dept. of the Environment, Water, Heritage, and the Arts ISBN 978-0-642-56860-1. PMC 457073196. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  187. ↑ (Ingelesez) Novacek, Michael J.. (2014-11-08). «Opinion | Prehistory’s Brilliant Future» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  188. ↑ «Catalogue of Life - 2016 Annual Checklist : The 2016 Annual Checklist» www.catalogueoflife.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  189. ↑ The biology of rarity : causes and consequences of rare-common differences. (1st ed. argitaraldia) Chapman & Hall 1997 ISBN 0-412-63380-9. PMC 36442106. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  190. ↑ Stearns, Beverly Peterson, 1946-. (1999). Watching, from the edge of extinction. Yale University Press ISBN 0-585-35104-X. PMC 47011675. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  191. ↑ (Ingelesez) Nutman, Allen P.; Bennett, Vickie C.; Friend, Clark R. L.; Van Kranendonk, Martin J.; Chivas, Allan R.. (2016-09). «Rapid emergence of life shown by discovery of 3,700-million-year-old microbial structures» Nature 537 (7621): 535–538.  doi:10.1038/nature19355. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  192. ↑ «Excite News - Hints of life on what was thought to be desolate early Earth» web.archive.org 2015-10-23 (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  193. ↑ (Ingelesez) Dodd, Matthew S.; Papineau, Dominic; Grenne, Tor; Slack, John F.; Rittner, Martin; Pirajno, Franco; O’Neil, Jonathan; Little, Crispin T. S.. (2017-03). «Evidence for early life in Earth’s oldest hydrothermal vent precipitates» Nature 543 (7643): 60–64.  doi:10.1038/nature21377. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  194. ↑ (Ingelesez) Zimmer, Carl. (2017-03-01). «Scientists Say Canadian Bacteria Fossils May Be Earth’s Oldest» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  195. ↑ Nisbet, E.g.; Fowler, C.m.r.. (1999-12-07). «Archaean metabolic evolution of microbial mats» Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 266 (1436): 2375–2382.  doi:10.1098/rspb.1999.0934. PMC PMC1690475. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  196. ↑ (Ingelesez) Anbar, Ariel D.; Duan, Yun; Lyons, Timothy W.; Arnold, Gail L.; Kendall, Brian; Creaser, Robert A.; Kaufman, Alan J.; Gordon, Gwyneth W. et al.. (2007-09-28). «A Whiff of Oxygen Before the Great Oxidation Event?» Science 317 (5846): 1903–1906.  doi:10.1126/science.1140325. ISSN 0036-8075. PMID 17901330. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  197. ↑ Knoll, A.h; Javaux, E.j; Hewitt, D; Cohen, P. (2006-06-29). «Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 361 (1470): 1023–1038.  doi:10.1098/rstb.2006.1843. PMID 16754612. PMC PMC1578724. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  198. ↑ Fedonkin, Mikhail A.. (2003/03). «The origin of the Metazoa in the light of the Proterozoic fossil record» Paleontological Research 7 (1): 9–41.  doi:10.2517/prpsj.7.9. ISSN 1342-8144. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  199. ↑ (Ingelesez) Bonner, John Tyler. (1998). «The origins of multicellularity» Integrative Biology: Issues, News, and Reviews 1 (1): 27–36.  doi:10.1002/(SICI)1520-6602(1998)1:13.0.CO;2-6. ISSN 1520-6602. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  200. ↑ (Ingelesez) Otto, Sarah P.; Lenormand, Thomas. (2002-04). «Resolving the paradox of sex and recombination» Nature Reviews Genetics 3 (4): 252–261.  doi:10.1038/nrg761. ISSN 1471-0064. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  201. ↑ (Ingelesez) Letunic, Ivica; Bork, Peer. (2007-01-01). «Interactive Tree Of Life (iTOL): an online tool for phylogenetic tree display and annotation» Bioinformatics 23 (1): 127–128.  doi:10.1093/bioinformatics/btl529. ISSN 1367-4803. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  202. ↑ (Ingelesez) Letunic, Ivica; Bork, Peer. (2011-07-01). «Interactive Tree Of Life v2: online annotation and display of phylogenetic trees made easy» Nucleic Acids Research 39 (suppl_2): W475–W478.  doi:10.1093/nar/gkr201. ISSN 0305-1048. PMID 21470960. PMC PMC3125724. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  203. ↑ (Ingelesez) Fedonkin, M. A.; Simonetta, A.; Ivantsov, A. Y.. (2007-01). «New data on Kimberella, the Vendian mollusc-like organism (White Sea region, Russia): palaeoecological and evolutionary implications» GSLSP 286 (1): 157–179.  doi:10.1144/SP286.12. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  204. ↑ (Ingelesez) Knauth, L. Paul; Kennedy, Martin J.. (2009-08). «The late Precambrian greening of the Earth» Nature 460 (7256): 728–732.  doi:10.1038/nature08213. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  205. ↑ (Ingelesez) Strother, Paul K.; Battison, Leila; Brasier, Martin D.; Wellman, Charles H.. (2011-05). «Earth’s earliest non-marine eukaryotes» Nature 473 (7348): 505–509.  doi:10.1038/nature09943. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  206. ↑ Beraldi-Campesi, Hugo. (2013-02-23). «Early life on land and the first terrestrial ecosystems» Ecological Processes 2 (1): 1.  doi:10.1186/2192-1709-2-1. ISSN 2192-1709. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  207. ↑ Beerling, D. J.; Chaloner, W. G.; Woodward, F. I.; Algeo, Thomas J.; Scheckler, Stephen E.. (1998-01-29). «Terrestrial-marine teleconnections in the Devonian: links between the evolution of land plants, weathering processes, and marine anoxic events» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 353 (1365): 113–130.  doi:10.1098/rstb.1998.0195. PMC PMC1692181. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  208. ↑ (Ingelesez) Chen, Jun-Yuan; Oliveri, Paola; Li, Chia-Wei; Zhou, Gui-Qing; Gao, Feng; Hagadorn, James W.; Peterson, Kevin J.; Davidson, Eric H.. (2000-04-25). «Precambrian animal diversity: Putative phosphatized embryos from the Doushantuo Formation of China» Proceedings of the National Academy of Sciences 97 (9): 4457–4462.  doi:10.1073/pnas.97.9.4457. ISSN 0027-8424. PMID 10781044. PMC PMC18256. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  209. ↑ (Ingelesez) Shu, D.-G.; Luo, H.-L.; Conway Morris, S.; Zhang, X.-L.; Hu, S.-X.; Chen, L.; Han, J.; Zhu, M. et al.. (1999-11). «Lower Cambrian vertebrates from south China» Nature 402 (6757): 42–46.  doi:10.1038/46965. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  210. ↑ «Synapsid Reptiles» web.archive.org 2009-05-20 (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  211. ↑ «The Great Dying | Science Mission Directorate» science.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  212. ↑ (Ingelesez) Tanner, L. H.; Lucas, S. G.; Chapman, M. G.. (2004-03-01). «Assessing the record and causes of Late Triassic extinctions» Earth-Science Reviews 65 (1): 103–139.  doi:10.1016/S0012-8252(03)00082-5. ISSN 0012-8252. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  213. ↑ Benton, M. J. (Michael J.). (1997). Vertebrate palaeontology. (2nd ed. argitaraldia) Chapman & Hall ISBN 0-412-73800-7. PMC 37378512. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  214. ↑ (Ingelesez) «Contents of GSAJournals 1(1)» GSAJournals.org  doi:10.1130/1052-5173(2005)015%3C4:teotdi%3E2.0.co;2. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  215. ↑ Van Valkenburgh, Blaire. (1999-05-01). «Major patterns in the history of carnivorous mammals» Annual Review of Earth and Planetary Sciences 27 (1): 463–493.  doi:10.1146/annurev.earth.27.1.463. ISSN 0084-6597. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Eboluzio&oldid=9970077"(e)tik eskuratuta