Katamotz

Wikipedia, Entziklopedia askea
«Lynx» orriak hona dakar. konstelazioari buruzko artikulua hau da: «Lynx (konstelazioa)»
Katamotz
Euroazijski ris Lynx lynx Zagreb 112010 1.jpg
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaChordata
KlaseaMammalia
OrdenaCarnivora
FamiliaFelidae
AzpifamiliaFelinae
Generoa Lynx
Banaketa mapa
Lynx range.png

Katamotza (Lynx) Felidae familiako ugaztun karniboro genero bat da.[1][2]

Taxonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Generoaren izena (Lynx) ingeles ertainean eratu zen, grezierako λύγξ (lýnx) hitza latin bidez eskuraturik.[3][4] leuk- ('argia', 'argitasuna', 'zuria') erro indo-europarretik eratorria, katamotzen begi argi-islatzaileen ondoriozko luminiszentziari egiten dio erreferentzia.[5][6]

Espezieak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Ipar-katamotza (Lynx lynx)

    Ipar-katamotza (Lynx lynx)

  • Iberiar katamotza (Lynx pardinus)

    Iberiar katamotza (Lynx pardinus)

  • Katamotz gorria (Lynx rufus)

    Katamotz gorria (Lynx rufus)

  • Kanadako katamotza (Lynx canadiensis)

    Kanadako katamotza (Lynx canadiensis)

Hibridazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Blynx[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Blynx edo lynxcat Katamotzaren (Lynx gn.) espezie ezberdinen arteko hibridoei ematen zaien izena da, zehazki katamotz gorriaren (Lynx rufus) eta beste espezieen artean sortzen direnak. Eskuratzen diren ondorengoen itxura gurutzaturiko espezieen araberakoa da; ipar-katamotzek (Lynx lynx) orban gehiago dituzten bitartean, kanadiar katamotza (Lynx canadensis) lauso eta argiagoa da.[9]

Hibrido hauek gehienbat gatibutasunean eratu dira, baina naturan ere eman daitezke katamotz gorriak bere espezieko bikoterik aurkitu ezean. Hibrido hauetatik ez da aurkitu katamotz ar eta katamotz gorri emeen bikoteen ondorengorik. Denbora luzez uste izan zen blynx-ak, mandoen antzera, esterilak zirela; baina banako eme baten jarraipena egin ostean ikusi zen ondorengo ugalkorrak direla.[10][11]

Katamotz gorria × Oihan katua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oihan katamotza, katamotz gorriaren (Lynx rufus) eta Oihan katuaren (Felis chaus) arteko gurutzapenaren ondorioa da, etxe-animalia exotikoa izateko sortua. Hurrego ondorengo belaunaldietan etxe-katu ezberdinekin (Savannah, Mau egiptoarra, Serengeti edo Pixie-Bob) zein karakalekin gurutzatu daitezke.[12]

Katamotz gorria × Ozelotea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ocelynx edo Ocebob izeneko ozelote (Leopardus pardalis) eta katamotz gorriaren (Lynx rufus) arteko hibridoak eskuratu dira gatibutasunean. Izan ere naturan espezie hauen elkartea neketza litzateke, ingurune ezberdinak nahiago dituztelarik: katamotzak arboladi, desertu eta zingiretan bizi diren bitartean, ozeloteak baso dentsoetan aurkitu daitezke.

Antzeko tamainako espeziek izanik eta biak orbandunak, ondorengoak antzekotasun handia dute guraso-espezieekin. Desberdintasun nagusia katamotzekiko buztanaren luzera da, ozelotearen antzera, luzea dena.[9][13]

Saiaturiko hibridazioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek probaturiko eta emaitza edo bideragarritasun eskaseko gurutzapenak dira; orohar, gurutzaturiko generoen arteko dibergentzia genetikoaren ondorioz.

  • Etxe-katua (Felis catus) × Kanadako katamotza (Lynx canadensis).
  • Etxe-katua (Felis catus) × Katamotz gorria (Lynx rufus). Katuen eta katamotzen arteko hibridazioen berri eman den arren, gertaera puntualak izan dira eta froga anekdotikoek alderatuak. Pixie-Bob bezala ezagutzen den katu arraza, suposatzen da katamotz baten hibridazioaren ondorio dela, baina froga genetikoek kontrakoa adierazten dute.[14] Hala, gurutzapen hauen fertilitatea ez dago zientifikoki frogatua.[15]

Eboluzioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ezagutzen diren katamotzaren (Lynx generoaren) lau espezieak Lynx issiodorensis espeziearen ondorengoak direla uste da.[16][17] Espezie honen arrastoak XIX. mendean aurkitu ziren Frantziako Perrier mendian.[18] Antzinako katamotz hau Afrikan sortu omen zen Pliozeno berantiarrean, eta Europa, Amerika zein Afrikan bizi zen geroztik Pleistozeno goiztiarreko Azken glaziazioa arte.[16] Asian espezie honen sinonimotzat harturiko espezimen bat aurkitu zen 1945ean.[19] Issoireko katamotzak zuen tamaina eta formagatik (gorputz-adar mortz eta sendoagoak), etxeko-katu baten antzekoagoa izango litzateke.[17]

Issoireko katamotzaren arrastoak: garezurra eta masailezurrak. Florentziako Historia Naturaleko Museoan, Italia.

Hori dela eta, espezie hau egungo katamotzekin erlazionatzerako orduan hainbat hipotesi proposatu dira, horietako batek tarteko espezieak aurkezten dituelarik. Hipotesi honen arabera hiru leinuen arteko (L. pardinus, L. lynx, eta L. rufus) dibergentzia argia dago, laugarren espeziea (L. canadensis) L. lynx-en ondorengoa delarik.[20]

Hala, Iberiar katamotzaren (Lynx pardinus) lehen formak Issoireko katamotzaren (Lynx issiodorensis) aztarnek adierazitakoen antzekoak izango lirake. Kobako katamotza (Lynx pardinus speleus edo Lynx spelaea), Pleistozenoan biziriko ustezko Iberiar katamotzaren azpiespeziea zen.[21] Honek ipar-katamotzaren (Lynx lynx) eta iberiar katamotzaren arteko ezaugarri morfologikoak izanik, proposatu da Issoireko katamotza Kobako katamotzean bilakatu zela, eta ondoren, Kobako katamotza Iberiar katamotzean eboluzionatu zela.[22]

Hipotesi berak aipatzen du ipar-katamotza, Issoireko katamotza eta egungo gainontzeko espezieak baino handiagoa izanik, eta hortzeria desberdina aurkeztuz, Europa zein Asian zehar zabaldu zela Iberiar katamotza penintsulara mugatuz.[20][22]

Azkenik, katamotz gorriaren garapena Issoireko katamotzak duela 5 eta 2 milioi urte (m.u.) artean eginiko migrazioaren ondorio bezala proposatzen du, Bering itsasartea Pleistozenoko glaziazioan zeharkatuz Ipar Amerikarantz. Hipotesi honen alde, duela 2,5 eta 2,4 m.u. arteko arrasto fosilak aurkitu ziren Texasen.[23][24]

Anatomia eta fisiologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Tamaina[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotzen tamaina espeziearen arabera aldatzen da, proportzioak manteduz. Lau espezieetatik txikienak amerikarrak dira (katamotz gorria eta kanadiar katamotza),[25][26] handiena ipar-katamotza den bitartean.[27] Tamaina eragiten duen beste faktorea sexua da, dimorfismo sexual ageria erakutsiz. Izan ere, batazbeste arrak emeak baino laurden bat handiagoak dira.[20][28][29]

Katamotzen ezaugarri fisikoak[30]
Espeziea Sexua Pisua Luzera Altuera (sorbalda mailan)
Ipar-katamotza[27] Ar (♂) 18 - 30 kg 81 - 129 cm 70 cm
Eme (♀) 18 kg
Kanadiar katamotza[31] Biak 8 - 14 kg 90 cm 48 - 56 cm
Iberiar katamotza[25][32] Ar (♂) 12.9 kg 85 - 110 cm 60 - 70 cm
Eme (♀) 9.4 kg
Katamotz-gorria[26] Ar (♂) 7.3 - 14 kg 71 - 100 cm 51 - 61 cm

Gorputza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotzaren gorputz-forma oso bereizgarria da, felinoen artean parekoasuna duen genero bakarra Karakala izanik (desertuko katamotza edo Afrikako katamotza[33] bezala ere ezaguna). Atzeko gorputz-adarrak oso garatuak dituzte, muskulu indartsuenak gune lunbarrean, sorbaldetan eta lepoan egonik.[34] Hala, pausu zabukatuarekin ibiltzen dira. Katamotzak digitigradoak dira, oinak gainontzeko gorputzaren noranzkoan dituztelarik, hau modu eraginkorragoan salto egiteko eta abiadura handiz mugitzeko eskuraturiko moldapena da.[35][36][37] Bost behatz dituzte aurreko hanketan eta lau atzekoetan.[38] Haien urrats arrastoak zuzenak izaten dira, bereziki bizkor ibiltzean.[20] Bitartean, felino gehienek indarra gorputzarn aurrekaldea edukitzen dute.[39]

Hankak orohar luzeak eta oin handiak dituzte gainontzeko gorputzarekin alderatuta; elurrean ibiltzeko moldaerak dira, hanka luzeak elur pakete lodietatk errazagoa ateratzeko, eta etxe-katuaren (Felis catus) antzera, oin zabalak elurretan ez hondoratzeko.[20][30] Gainera, oin azpiko kuxinak oinatzen soinua isilarazten du, ibilera mutua bermatuz. Beste haragijaleekin alderatzean, katamotzek hankekin eragiten duten lurrazal gaineko presioa askoz baxuagoa da; esaterako, basakatuak (Felis silvestris) eragiten duena baino hiru aldiz baxuagoa, eta koioteak (Canis latrans) eragindakoaren erdia.[20] Buztana motza da, 20 eta 25 cm artekoa.[39]

Katamotzek erpe atzeragarriak dituzte, normalean ezkutuan daudenak behatz arteko azal bereizituan. Erpeak erakustea erabakitzen dutenean, behatzen muskulu flexore luzea (Musculus flexor digitorum longus) uzkurtzen dute eta erpea behatzartetik proiektatzen da.[40] Horregatik, erpeak zorrotzak mantentzen dituzte behar denean mugitzen, zuhaitzak eskalatzen edo ehizatzen laguntzeko.[41]

  • Luchs - Vorderpfote.jpg
  • Unterseite Pfote Lynx lynx Wildpark Alte Fasanerie Juni 2012.JPG
  • Erpe atzeragarria.png

Ilaje eta kolorazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotz gorria, klima beroagoetako espezie izanik ilaje gorrizka eta orban ilun ugari erakusten. Espezie guztiek amankomunean duten hanken barnealdeko ilaje zurizkagoarekin batera.

Gorputz guztia ilez estalitate dute, ilaje bezala ezagutzen dena. Masail inguruan ile luzeagoak dituzte, 'belarrondoko bizar' bezala ezagutzen direnak eta aurpegiari itxura zabala ematen dietenak.[42] Ile hauek, bigotearekin (vibrissae) batera, ispilu paraboliko bat eratzen dute soinuen harrera finagoa eskuratzeko eta soinu-kokapen hobea edukitzeko.[43]

Katamotzen ilaje-kolorea marroitik, urrekara eta zurira aldatu daiteke, batzuetan orban ilun marroiak aurkezten dituztelarik gorputz-adarretan. Kolorazio hau, ilajearen luzerarekin batera, klimaren arabera aldatzen da; Estatu Batuetako hegomendebaldeko katamotzek ile motza, iluna eta tamaina txikia duten bitartean, klima hotzagoetako populazioek ilaje lodiagoa (9.000 ile/cm2),[20] kolore argiagoa eta elurrera moldaturiko atzaparrak dituzte. [39]

Orban kantiatea ere latitudearekin aldatzen da, lau motatan bereiztuz: orbandunak, marradunak, lausoak eta rosetak.[20][44][45] Orbanen banaketa eta morfologia banakoen arabera aldatzen den arren, espezie bakoitzak badu morfologia ohikoa: Iberiar katamotzak orban ugariko ilajea aurkezten du, katamotz kanadiarrak orban gutxi edo eza aurkezte duen bitartean.[39][46][47][48]

Ilajearen kolorazioa aldakorra den arren, papar, tripa eta hanka barnealdean espezie guztiek ilaje zurizka bera aurkezten dute.[49] Kasu askotan ikusi ezin den iduneko beltza ere izaten dute, tximileta-begizta baten antzekoa.[50] Horrez gain, masailetan, kokotsean eta begi inguruan krema kolorreko ilea dute, eta kolore beltzeko ile-xorlak belarrien puntetan.[6][51]

Burua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lynx lynx poing.jpg

Katamotzaren buruak forma biribila du eta bereizgarria den lepo motz batez eusten da. Garunak orohar, eta bereziki jokaerarekin zer ikusi duten hemisferio zerebralak handiak dira.[52] Hau, egia da baita ere felido txikietak eta espezie gautarretan.[53]

Belarriek hiruki luze forma dute eta puntetan ile-xorla beltz batzuk dituzte, katamotz espezie guztietan, Karakaletan, Oihaneko katuan eta etxe-katuaren arraza batzuetan aurkitzen direnak. Ikerlariek ez dakite ile hauen funtzio zehatza zein den, baina entzumenaren hobekuntzarekin edo haizearen noranzkoa ezagutzearekin erlazionatuta egon daitezke.[6][39][51]

Begiak handiak dira, felino espezie gautarren antzera,[53] eta buruaren aurrealdean kokatuta daude. Kokapen honi, ikusmen binokularra deritzo eta ohikoa da harraparien artean, distantzien neurketa ahalbidetuz harrapakinak ehizatzeko. Aldi berean, ikusmen mota honek inguru giro osoa ikustea ezintzen du, soilik 220º inguru pertzibituz.

Felinoen begi egituraren sekzioa, tapetum lucidum (TL) markatuz erretinaren atzealdeko ehuna bezala.

Begien egituraketan tapetum lucidum deituriko ehuna dute.[6][54] Ehuna koroidearen parte bezala eta erretinaren atzean kokatzen da. Egitura honek funtzio katropikoa betetzen du, argia islatuz fotoerrezeptoreek argi gehiago xurgatu dezaten. Gauean edo argi kantitate murritzean ibiltzen diren animalia ugariren moldapena da.[55][56] Katuen eta gainontzeko karniboroen kasuan, Choroidal tapetum cellulosum edo tapetum cellulosuma aurkitu dezakegu.[57][58] Tapetum mota hau lerroetan erregularki kokaturiko (2-300 nm-ko distantziarekin) zuntz formako 6-12 zelulek osatzen dute. Zelula hauen lodiera eta kolorea ezberdina da. Gainera zelulen zitoplasman material islatzaile osmiofilikoa (zink zisteina edo taurina) aurkitzen da.[58] Ehun hau edukitzearen ondorioz, ingurune ilunetan katamotzen begiak argiztatzean (literna, argazki kamere flasharekin, etb.) begiek argia islatu eta pupilek disdiratzen dutela dirudi.

Cat tongue macro.jpg

Tenperaturarekiko sentikorrak diren errezeptoreak aurkitu daitezke katamotzen mingainean.[53] Izan ere, mingaina erabili dezakete ile-apaintzearen bidez termoerregulatzeko. Mingainaz gorputz guztia listuz bustitzen dute eta listua ebaporatzean gorputz tenperaturaren beherakada ematen da, barne gorputzaren eta ilajearen tenperaturen arteko desberdintasuna 1,1ºC-koa izatera heldu daitekeelarik. Frogatu denez, felinoak beren gorputzeko ur-galera ebaporatiboaren herena ilajeko listu bidez ematen da.[59][60]

Mingainak dastamen papilak ditu, zapore ezberdinak detektatzeko. Baina huez gain, 'arantza papilak' (filiform papillae) dauzka; janaria heltzeko, haragiaren ehunak deformatzeko, hezurretatik kentzeko eta haien burua garbitzeko erabiltzen direnak.[59][61] Ehundaka papila hauek felinoek aurkezten dituzte mingainaren erdialdean, keratinaz osaturiko arantza kurbatu hauek punta hutsak dituzte eta bertatik listua helaraz dezakete gorputzeko azalera ilajea zeharkatuz.[59][62]

Hortzeria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Animala haragijaleen antzera, katamotzen hortzek forma konikoa dute.[63] Baina gainontzeko felinoek ez bezala (30 hortz dituztenak, 3.1.3.13.1.2.1), hauen hortzeriak 28 pieza ditu. Hortzen artean 2-3 cm-ko distantzia dagoelarik.[64] Hortzeri formula 3.1.2.13.1.2.1 da, felinoek duten 3. goi-aurre haginetatik bana galdu dutelarik.[65][66] Kasu batzuetan katamotzek (bereziki kanadiar espezikoek) gainezkako hortzeria garatu dezakete, ebolutiboki galduriko bi aurreko haginak berreskuratuz.[42]

Hortzen funtzioari dagokioez, elikatze prozesua ebakortzek garrantzi gutxi dute, inoiz erabiltzen direlarik gorputz batetik haragia karraskatzeko. Letaginak dira hortz nagusiak, ehizatzeko eta harrapakina hiltzeko erabiltzen baitira. Ostera, haginak daude, elikatzeko erabiltzen direnak; goi eta behe-aurre hagin handiak dituzte (hagin harakinak deituak), haragia moztu eta mastekatu gabe irentsi ahal izateko.[67][68][69]

Esne hortzeriak ez du haginik, hortzeri formula 3.1.23.1.2 da. Lehenik esnezko letaginak agertzen dira, ostera ebakortzak eta azkenik aurreko aginak. 5-6 hilabetetara behin behineko hortzak garatzen dituzte,[70] lehenik ebakortzak ordezkatuz, ondoren letaginak, aurreko haginak eta azkenik haginak eskuratuz.[20] Katamotzen hortzeriaren beste ezaugarri bat, 13 eta 18 hilabete artean sustraien kanala edo kanal erradikularra ixten dela da;[71][72] beraz, ezaugarri honen presentzia hortzeri motarekin batera erabili daiteke katamotz gazteek urtebete baino gutxiago edo gehiago duten bereizteko.[73]

Barailak gainontzeko felinoekin alderatuta murrizpen proportzionala jasan du, hozkadaren indarra areagotuz.[50]

Lynx lynx crâne.jpg

Zentzumenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dastamena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dastamenaren organo nagusia mihia da, dastamen-papilaz betea. Ikerketa genetikoen arabera, zapore batzuekiko sentiberagoak dira besteekiko baino; barazkietan aurkitu daitezkeen azukreen zapore gozoak oso detektagarriak ez diren bitartean, zapore mingotsekiko sentiberak dira. Bestalde, fruitak bezalako jaki zaporeak jaten dituztela ikusi da, nahiz eta lehorte garaian likidoak berreskuratzeko dela uste den. Gainera, beren dieta hiperharagijalearen ondorioz, haragiko proteinen zaporeekiko oso sentiberak dira, erabilgarria dena haragiaren freskotasuna detektatzeko.[53]

Ukimena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ugaztun gehienen antzera ukimen errezeptoreak edo mekanorrezeptoreak dituze gorputz guztian zehar, baina konzentrazio handienean aurkitu daitezke oinen atzaparretan eta bigotean, baita xorlatan masail, begi-gain, kokots eta hanketan. [30][39]

Bigotea edo vibrissak, goi-ezpainaren gainean lerrotan kokaturiko errezeptoreak dira, ile normalak baino lodiagoak dira eta haien sustraiak hiru aldiz sakonago kokatuta daudelarik. Ile hauek nerbio-amaiera ugari dituzte eta hautetaik jasotako informazioa prozesatzen duen garunaren zatia (sistema somatosentsorialeko barrika kortexa)[74] kortex bisualaren antzekoa da, ukimenaren bidez jasotako informazioarekin ingurunearen hiru dimetsioko mapa bat eratzea ahalbidetuz, ikusmen zehatza edukitzeko beharrik gabe. Bigote bidez gainera, distantzia gertuan (non ez duteen ikusmen onik) edo dagoeneko harrapatu dutenean harrapakinaren mugimenduei buruzko informazioa jaso dezakete.[30][39]

Entzumena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Felidoek entzumen tarte zabala (55-200 Hz) dute, kasu batzuetan 78 kHz-taraino helduz. Katamotza bezalako harrapakari txikien kasuan, harrapakin txikiek emitituriko soinuak (20 kHz) edo inguruko frekuentzia oso baxuetako soinuak (500 Hz) distantzia luzera entzuteko eboluzionatu dute. Ahalmen zabal horrez gain, belarrietan mobilitate handiak soinuen jatorria zehazten laguntzen die; erabilgarria dena kasu ezberdinetan: aurkariak lurraldean detektatzeko, bikoteen lokalizazioa zehazteko edo ikusmen baxuko ingurumenetan harrapakinak detektatzeko.[53]

Ikusmena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Begien kokapen binokularra edukitzeaz gain, ikusmen dikromikoa dute. Halaber, bi koloretan soilik ikusten dute. Beren erretinan fotoerrezeptore gehienak makila-zelulak dira; kono-zelula gutxiago dituztenez (soilik OPN1LW eta OPN1SW) ezin dute kolore gorria antzeman. Dikromismoa, ugaztun gehienen kasua da.[75][76] Ezaugarri honek arazo gutxi aurkezten ditu, gauez zein egunez ehizatzen baitute, mugimendua detektatzeko gaitasuna nagusi delarik eta koloreak desberdintzearen garratzia murriztuz. Gainera, ehizan laguntzeko pupilek pitzadura bertikal eta borobil forma dute,[53] pupilaren forma argiaren eskuragarritasunaren arabera gehiago eraldatzea ahalbidetuz; hala argi kantitate txikietan pupila askoz gehiago zabaldu, ikusmena zuhurtu, eta ingurune ilunetan ehizatzeko gai dira. Argi murritzeko inguruneetan hobeago ikusteko tapetum lucidum-ak laguntzen du, eskura dagoen argi kantitate gehiena erabiltzen dela bermatuz.[6][53][54][55][77]

Usaimena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotzek rhinariuma edo 'sudur hezea' dute, animalia askok aurkezten dute sudur zuloen irekidura inguruko azal gunea da, espezie batzuetan hezea mantentzen dena. Bertatik feromona eta beste molekula kimiorrezeptoreak barneratzen dira eta organo bomeronasalaean dagoen usaimen-epitelioko nerbio-amaierekin kontaktuan jartzean, hauek informazioa garunera garraiatzen dute. Felino batzuen kasuan, garuneko usaimen-erraboilak beste karniboroenak baino txikiagoak dira eta usaimen-neuronen kantitatea ere txikiagoa da (Canidae familiako kideen erdia, baina gizakion bikoitza), ez baitu berebiziko garrantzia haien biziraupenerako.[53]

Felino usaimen eta dastamen organoak.jpg

Felino batzuek usain arrastoak erabiltzen dituzten arren harrapakinak ehizatzeko; baina funtzio nagusia intraespezifikoa izaten da, emeek araldian sorturiko hormonen detekziorako erabilia.[30][39] Emeen gernua zein organo sexualak miazkatzean, katamotz arrek hauen hormona (estrogeno) eta feromona maila detektatu dezakete, araldian dauden eta ugalketarako 'errezeptiboak' izango diren jakiteko. Hala den kasuetan, arrek burua altsatu eta flehmen erreflexua egingo dute; ahoko uzkurtze berezia da, non ahoa ireki eta ezpainak atzera eramaten dituzten, imintzio bat eginez. Keinu horrekin organo bomeronasala erakutsi eta produktu kimiko usaintsuen molekulen transferentzia errazten da. Erreflexu honen ostean, arra emearengana hurreratu eta estalketa hasiko da.[53]

Komunikazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotzak soinu bidez komunikatzen dira espezie banakoen artean eta beste espezieekin, ; hainbat soinu eratzeko gai dira: ozen urrumatzeko,[78] txistatzeko, karraskatzeko eta marmartzeko;[79] baina ez dira orro egiteko gai.[50][53][79] Izan ere, orro egin ahal izateko laringe eta ahots-korda handiak behar dira, frekuentzia baxuko soinuak durundatzeko. Gainera, ahots-kordek forma laukia izan behar dute, eta ez triangularra (katamotzen kasuan bezala), biriketan presio gutxirekin soinu ozenak eratzeko. Azkenik, laringeko erresonantzia-kutxa handitzeko gaitasuna eduki behar da, laringea lepo baserantz (eta faringe zein ahotik urrun) bultzatuz; horretarako, hioide hezurraren hasierako zatia fibroelastikoa eta zabalgarria izan behar da (ez dena posible katamotzean, hioide hezurra erabat osifikaturik dagoelako). [53][80][81]

Halaber, katamotzak urrumatzeko gai dira;[78][79] ahots-muskulua (Musclus vocalis) edo muskulu tiroaritenoidearen (Musculus thyroarytenoideus) parte sakonena azkar uzkurtzean,[82] muskuluaren bibrazioek ahots-korden dardara azkarra eragiten dute. Ondorioz, guk urruma bezala detektatzen dugun 'r' soinu baxua (25 Hz) eratzen da.[53][83] Urruma eratzeko beharrezko muskuluen morfologia (erraz bibratzeko gai diren ahots-kordak) dela eta, orroak eratzeko gai diren espezieak, ez dira gai urruma sortzeko.[53]

Eskubian, Felinae azpifamiliako animalia urrumaria. Ezkerrean, Panterinae azpifamiliako animalia orrolaria. Gorriz, hioide hezurraren zati osifikatua (urrumarietan) edo kartilaginotsua (orrolarietan). Gezi gorriz, erresonantzia-kutxaren kokapena.[81]

Gaixotasunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotz espezie guztiak edo bana eragiten dituzten gaixotasunak:[84][85][86]

- Leuzemia Felino A birusa (Feline leukemia virus (FeLV) A).[87]

- Borna gaixotasuna.[88]

- Aujeszky gaixotasuna.[89]

- Behi-tuberkulosia.[85]

- Immunodefizientzia Birus Felinoa (Feline immunodeficiency virus, FIV).[85]

- Ehrlikiosia (Ehrlichia spp.).[85][90]

- Leptospirosia.[85]

- Toxoplasmosia.[85]

- Parvovirus felinoa (Feline, parvovirus, FPV).[90]

- Izurrite beltza (Yersinia pestis).[91]

Estresa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Estresa organismo baten ongizate orokorrarentzat kaltegarria izan daiteke, horregatik katamotzen kasuan estresak ugalketan, hazkuntzan eta sistema immunologikoan eduki dezakeen eragin kaltegarria aztertu da. Horretarako Entzima bidezko Analisi Immunologikoak (Enzyme ImmunoAssays, EIA) egin dira, organismo baten material organiko jakinaren (ilea, uzkia, gorotzak, etb.) hormona mailak aztertzen dituen froga. Katamotzen egoera babestua dela eta, froga ez-inbasiboak egin dira egoera adrenala aztertzeko, gorotzen metabolito glukokortikoideak (faecal Glucocorticoid Metabolites, fGM) monitor ),[92] hormona adrenokortikotropikoa (AdrenoCorticoTrophin Hormone, ACTH) zein kortisola ilean neurtuz.[93][94]

Bizi-zikloa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotzaren bizi-zikloan ugalketa sasoikoa izaten da, baina estuki erlazionatuta dago bizi den inguruneko baldintza klimatikoetara.[95] Katamotz emeek beren lehen urtean araldia dute, baina ez dira ugaltzen.[1] Katamotz emeek lehen katmotz kumaldia 2 urterekin edukitzen dute, ikusi delarik lehen urtean katamotz oso gutxik kumeak dituztelarik. Izan ere, emeek heldutasun sexuala 1.5 urterekin eskuratzen dute, hauen obarioen egituraren (Graaf folikulu eta CL kantitate)[96] eta banakoen pisuaren arabera determinatu daitekeena.[2] Arren kasuan, testikuluen pisuak eta esperma produkzioak adierazten dute heldutasun sexuala eta estaziotasuna;[96] normalean, beren bigarren urtean bilakatzen direlarik ugalkorrak.[1][2]

Felidoen familiak bi berezitasun aurkezten ditu bere ugalketa-biologian; obulazio induzitua eta pseudo-haurdunaldiak. Ezaugarri hauek katamotzetan ere behatu daitezke.[96] Baina horrez gain, ugalketari dagokionez katamotzek beste berezitasun bat dute: hauen obarioetako gorputz luteoak (Corpus luteum, CL) makroskopikoki ikusgarriak direla, progesterona hormonaren eraginpean, eta hormona honen kantitatea altu mantentzen delarik urteetan zehar.[96][97][98][99] Hala, urteetan zehar gorputz luteoak obarioetan mantentzen dira, aurreko zikloetako gorputz luteo (Luteal Bodies of Previous Cycles, LBPC) bezala izendatuak. Ikusi da, CL garaikidea LBPCekiko morfologikoki desberdina dela, bat datorrena urtean behin haurdun geratzen direlaren ezagutzarekin.[100] Gorputz luteoak (CL) urteetan zehar mantentzeak, ugaltze-ziklo mono-estrala eragiten du katamotzetan.

Katamotzaren ziklo menstruala.[96]

Ziklo menstrual hau, bereizia eta etxe-katuekiko desberdina da (aurretiaz eredu bezala erabiltzen zena felino guztietantzat).[96][101] Non, espontaneoki (batez ere harrpakin dentsitatea altuagoa denean, kumeen biziraupena altuagoa izan dadin)[102] obulatzen hasten diren.[96] Esteroide sexualek eta prostaglandinek, batez ere progesteronak definitzen du katamotzen hileroko zikloa.[103] Espezie ezberdinek ziklo mestrual bera aurkezten dute orohar, kasu batzuetan katamotz gorriak ziklo poliestrala erakusten duenean ezik.[96] Horrez gain, ikerketak egin dira natural eta gatibutasunean ematen diren desberdintasunen artean. Gehienbat ikusi da gatibutasunean ugalketaren murrizpena ematen dela, aldi berean estres-hormonen (edo hormona adrenalen) balio altuak aurkituz. Hormonen bali oaltu hauek energia erregulazio zein gatibutasunaren estresante fisiologikoen ondorio izan daitezkeela proposatu da.[104]

Katamotz-ama eta kumea.

Orohar animalia bakartiak izan arren, eme eta arren arteko bikoteak eratzen dira estalketa-denboraldian, non arrak emea bere desplazamenduetan jarraitzen duen.[30] Estalketa normalean negu amaieran (martxoa eta apirila) ematen da. [20] Emeek urtebeteko ziklo monoestrala dutenez, urtean behin geratzen dira haurdun.

Arrak beren kabuz bizitzera bueltatzen diren bitartean, emeak batazbesteko 70 eguneko haurdunaldiaren ostean,[105] sedentarioago bilakatu eta gordeleku bat bilatzen dute.[95] Hala, uda hasieran (maiatza eta ekaina) erditzea ematen da.[106] Kumaldiak 1-4 kume artekoak dira, kantitate ohikoena 2 edo 3 izanik.[107][108] Ikusi denez, haurdunaldi erratioa baxuagoa izaten da 2 urteko emeetan (% 54.5), 3-7 urteko banakoetan baino (% 95.6), eta balio tartekoak eskuratuz 8-13 urte artean (% 75).[100]

Lehen 6-9 asteak amarekin gordelekuan igaro ondoren,[109] bertatik atera eta kume gazteak amarekin bizi dira hurrengo negua arte (10 hilabete). Amarekin dauden bitartean ehizatzen ikasten dute eta hurrengo estalketa sasoiaren aurretik emantzipatuko dira, dagoeneko okupaturik dauden guneengandik gertu lurralde propioa eratuz.[20]

Katamotz (Lynx gn.) espezie ezberdinen ugaltze-estatistikak[39]
Ipar-katamotza Kanadiar katamotza Iberiar katamotza Katamotz gorria
Haurdunaldia 63 - 68 egun 63 - 70 egun 63 - 68 egun 50 - 70 egun
Kumaldi tamaina 1 - 4 kume 1 - 8 kume 1 - 5 kume 1 - 8 kume
Emantzipazio adina 10 hilabete[110][107] 10 hilabete 7 - 10 hilabete 12 hilabete
Heldutasun sexual adina ♂: 30 hilabete

♀: 20 - 24 hilabete

♂: 24 hilabete

♀: 22 - 23 hilabete

♂: 33 hilabete

♀: 21 hilabete

♂: 18 hilabete

♀: 9 - 12 hilabete

Harrapari natural gutxi dituztenez (hartzak, otsoak, pumak eta azkonar jatunak) gizakiaz gain,[42] bizitza-luzera naturan 15 urte ingurukoa dute. Gatibutzan 30 urte ingurukoa den bitartean.[39]

Ekologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Portaera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotzak lurraldekoiak eta bakartiak dira.[42] Defendaturiko lurraldeen tamaina (4 eta 2800 km2 artekoa, espezie eta habitataren arabera)[111] harrapakinen dentsitataearen, sexuaren eta katamotz espeziearen araberakoa da.[30][111] Lurraldea definitzen duten markak usainkorrak (gernu latsak) edo ikuskorrak (urradura markak) izaten dira, normalean azalera edo gune ikusgarrien gain.[112] Marka hauen dentsitatea lurraldearen erdialdan handiagoa izaten da periferian baino.[20] Hala, lurraldeen periferian 'gune neutro' deritzen zonaldeak eratzen dira, non sexu ezberdinetako banakoak aurkitu daitezkeen inolako gatazkarik eratu gabe.

Ordea, lurralde barnean sexuen arteko gatazkak era daitezke beste banakoen barneratzea ematen bada. Normalean ar bakoitzak azalera jakineko lurraldea defendatzen du, aldi berean eme baten edo gehiagoren bizitoki independienteak barne dituelarik. Emeen artean ere hain arteko bizitokiarekiko zelotasuna mantentzen da.[30][113] Batez ere emeek giza-populazio edo jarduerak dituzten lurraldeak ekiditen dituzte, emeen artean kumedunak izanik gutxien hurbiltzen direnak giza-aktibitatedun guneetara.[114]

Katamotzen aktibitatea gehienbat ilunabarrean, egunsentian eta hauen artean (gauez) ematen da.[115][116] Egunsentiko edo ilunabarreko aktibitate maila sasoiekin aldatzen da. Orohar, ilunabarreko aktibitatea egunsentikoa baino altuagoa izan arren, udaberri eta udan (enperatura altuagoekin) ilunsentiko aktibitatea murrizten da, gehienbat tenperatura altuagoak ekidinez;[117][118] eta neguan ordea, aktibitatea ilunsentian nagusitzen da.[116][119]

Ehiza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotz kumea untxia ehizatzen.

Normalean bakarka bizi diren arren, batzuetan talde txikietan biltzen dira migratzeko zein ehizatzeko. Taldekako ehizak bereziki arrakastatsuak izaten dira emeen kasuan (saiakeren %60-70), askotan kumeekin ehizatzen dutenak txikiei erakusteko; ar eta gazteek taldeka ehizatzean arrakasta portzentaia askoz baxuagoa da (%40-60 inguru ar helduen kasuan, eta %10-20 gazteenean).[42]

Harrapakinen bila markaturiko lurraldean zehar hainbat kilometro egin ditzazkete, normalean bi edo hiru egunero harrapakin bat eskuratuz, nahiz eta tasa hau banakoaren arabera asko alda daitekeen.[30] Ehiza gehienbat lurrean emanten da, baina zuhaitzak igotzeko eta ibaiak igerian zeharkatzeko gai dira.[20][30][120]

Katamotzek segada bidez ehizatzen dute, erasoen %1-5 artean harrapakina jazartzen dutelarik 200 metro baino gehiagoz. Hala, heriotza eragingo duten erasoak 20 metro baino distantzia motzagotik egiten dituzte. Beste felino askoren antzera, harrapakinak eskura daudenean lepoan (eztarri eta trakea) hagikada indartsu bidez asfixiatzen dituzte. Arraroa den arren, lepoa hortzakaz heltzeko gai ez direnean, zango eta atzaparrak ere erabili ditzazkete harrapakina lepo atzealdetik eusteko.[121]

Ehizatu ostean, harrpakin freskoez elikatzen dira, deskonposizio maila garatuagoetan dauden organismo edo arrastoak baztertuz. Horregatik normalean ez dute ehizaturiko denbora luzez gordetzen, akaso partzialki tapatuz denbora tarte txikian. Behin bakarrik daudenean (batzuetan zuhaitzpera aldenduz) jaten hasten dira. Zarataren bat badago gelditu eta harrapakina abandonatu dezakete. Gainontzeko haragijaleen antzera, harrapakinaren parte bigun guztiez elikatu daitezke, baina haien hortzeria eta garezurraren egitura dela eta, ez dira hezurrak hausteko gai. Beraz, izter eta sorbaldak jaten hasten dira, enborraren zati handi bat (burua, lepoaren goialdea, kutxa torazikoa eta tripak) baztertuz.[121] Harrapakinen azala, ilea edo lumak pixkanaka isurtzen dira jan ahala, jan gabe utziriko gorputz zatiekin batera biltzen direlarik.[20]

Dieta[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Animalia ugariz elikatzen dira: harrapakin handiagoetatik (orein buztanzuria, elur-oreina, orkatza, orein arrunta, sarrioa), ohikoagoak diren harrapakin txikiagoetara (erbi amerikarra, arrainak, azeriak, ardiak, katagorriak, arratoiak, lursaguak, indioiloak eta beste hegaztiak).[122][123][124] Katamotz batzuk, biz baldintzen arabera, ganadua jatera espezializatu dira (batez ere ardiak).[20]

Katamotz kanadiar eta erbi amerikarraren arteko populazio zikloak.[125]

Ostera, katamotz espezie bakoitzaren harrapakin aukera eta lehentasuna aldatzen doa bizi diren ekosistemaren baldintzen arabera. Iberiar katamotzak gehienbat untxi basatiak ehizatzen ditu, ahate, orein gazte eta eperrez gain (untxien dentsitatea baxua denean).[126][127]

Ipar katamotzak animalia apatxdunak ehizatzen ditu (orkatza, orein musketaduna, sarrioa),[128] erbi, karraskari, hegazti eta hauen arrautzez gain.[127]

Kanadiar katamotzak ordea, erbi amerikarra nahiago du, baina arratoi, katagorri eta hegaztiak ere harrapatzen ditu. Katmotz handienek oreinak eta harrapkin handiagoak ere ehizatzen dituzte. Baina erbi amerikarrarengan duten dependentzia handia dela eta, hauen populazioak periodikoki aldatzen dira, hamar urteroko beherakada handia jasanez.[125][129]

Habitata[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotzaren habitat guneak: ipar-katamotza laranjaz; Kanadiar katamotza morez; Iberiar katamotza gorriz eta katamotz gorria berdez.

Katamotzak gehienbat taigatan eta baso kaduziofolio mixtoetan bizi dira, zuhaixkaz, ihiz eta belar altuz beteak, orohar altitude handietan.[130] Espeziearen arabera inguruneak aldatzen dira.

Katamotz gorriak eta Kanadiar katamotzak Ipar Amerikako klima epeleko guneetan aurkitu daitezke. Katamotz gorriak gainontzeko espezieek baino habitat gehiago okupatzen ditu; basoak nahiago dituen bitartean, elur gutxiko mendi, gune semi-desertiko zein bahia hezeetan ere bizitzeko ahalmena duelarik.[131] Hala, Kanada Hegoaldetik, Estatu Batuetan zehar eta Mexiko erdialdeko sastrakadietara zabaltzen da.[132][133][48]

Katamotz kanadiarra ordea, Kanada zentro eta Alaskako baso borealetan soilik aurkitu daiteke,[134] erbi amerikarraren (Lepus americanus) habitatarekin gainjartzen den guneetan.[48][135] Defendaturiko lurraldeen azalera 4 eta 25/70 Km2 artekoa izan daiteke (sexuaren arabera, arrek zabalera handiagoa izanik).[48] Aintzinan Kanadako baso-mugatik, Estatu Batuetako 24 estatuetara eta Mendi Harritsuetako hego mugara zabaltzen zen; egun, Kanadiar hegoalderaino mugatzen den arren.[136] Halabaina, 2019tik Coloradoko estatuan populazio baten berrinsertzioa eskuratu den.[137]

Ipar-katamotza, Asian eta Europan agertzen da, gunearen arabera estepa-harritsu, baso mixtoan, taigan zein mendi ekosistematan aurkitu daiteke. Kasu askotan otsoen (Canis lupus) kohabitazioa ekiditen dute, harrapariak izan daitezkeelako.[16] Asian, Himalaiaren iparraldeko isurialdean, sastrakadi itxietan eta basoen mugatik gorako trokarteetan eta hegoaldeko isurialdean, Nepaleko Dhaulagiri eskualdeko tundra alpetarrean. Tibeteko goi-ordoki osoan, erdialdeko Asiako basamortuetako mendietan eta muinoetan ere aurkitu daiteke. Antzinan Europa osoan bizi zen;[138] baina egun, desagertuta dago Europa mendebalde eta erdialdeko leku gehienetan, nahiz eta Eskandinavian[139], Herbehere eta Belgikan,[140] Alpeetan[141] zein Pirinioetan aleren batzuk geratzen direla dirudien.[142]

Iberiar katamotzak artzaintza irekiko guneak nahiago ditu, zuhaizka (gurbitza, legeltxorra edo ipurua) eta zuhaitz (artea edo artelatza) dentsoekin. Orain, gune menditsuetara mugatua dago, altitude gutxiko baso eta maki guxi batzuetan, zein ur-korronteei loturiko landaredi mediterraneoetan ere aurkitu daitekeelarik.[143][144] Pinu zein eukalipto landa-guneak ekiditen ditu. Iberiar penintsulan zonalde gutxi batzuetan aurkitu daiteke; Doñanako naturgune babestuan (Andaluzian) [145] eta Guadianako Parke Naturalean zein Malcata mendilerroko natura erreserban (Portugalen).[146]

Katamotza Euskal Herrian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Herrian historikoki ipar-katamotza (Lynx lynx) aurkitu izan da. Ipar-katamotzari buruz Iberiar penintsularen iparraldeko isurialdean buruz izandako aurkikuntza arkeologiko gehienak Euskal Herrikoak dira. Aipatzekoak dira Pagolusietako leizean (Gorbeia) aurkitutako arrastoak, Neolito garaikoak (K. a. 3.500. urtea).[147] Baita Mezkirizko Zerpenteko Leizean (Erroibar), Rascaño, Santimamiñeko harpean eta Urratxan aurkiturikoak.[148]

Katamotzari buruzko testigantza eta datu historiko ugari aurkitu daitezke Euskal Herrian XVI. mendetik XIX. mendera. Agirietan katamotza "tiguere", "pantera", "leopardo", "tigre", "gato cerval" zein "onza" izenez agertzen da.[149] 1936an ehizatu zen azken katamotza Euskal Herrian, Nafarroako Alaitz mendi-multzoan.

Hala ere, badirudi oraindik Euskal Herriko Pirinioetan, Nafarroan zein Zuberoan katamotzak geratzen omen direla, azken urteetan arrasto-behaketak eta behaketa zuzenak aipatu baitira Iratin, Santa Grazin eta Pirinioetako beste hainbat lekutan.[142] 2000.urtean Pirineoetan ikerketa ugari egin ziren ipar-katamotzaren inguruan; ikusketen bilketa eta filtrazioak eginez, argazki-tranpak kokatuz, artaldeen erasoak jarraituz eta hondakin fekalen analisi genetikoak eginez. Hala, 43 ikustaldi egin ziren, 10 fidagarriak izanik eta 3 ziurrak. Baina, ikustaldi hauek berreztatzen duen beste frogarik aurkitu ez denez, ez dago frogaturik gaur egun katamotza euskal Pirinioetan bizi denik.[150]

Kontserbazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotzen kontserbazioko arrisku nagusiak jarduera antropomorfikoen ondoriozko ingune-galera eta ehiza dira.[151] Horregatik, hainbat erakundeek genero honen espezieen kontserbazio egoera aztertu dute. Haien artean nagusiena Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources, IUCN) da.

Status iucn3.1 EN.svg

Erakunde honen katamotzen kontserbazio egoeraren inguruko analisien ostean, iberiar katamotza (Lynx pardinus) 1986. urtean arriskuan zegoen espezie moduan sailkatu zen. 2002. urtean arrisku maila handiagoa duen arrisku larri bezalako sailkapenera aldatu zen. Hortik aurrera, urteetako kontserbazio lanei esker bere kopurua egonkortu eta poliki-poliki berreskuratzen joan da.[152] 2015. urtean, iberiar katamotza arrisku larriko sailkapenetik arrisku deritzon sailkapenera aldatu zen.[153]

Status iucn3.1 LC.svg

Gainontzeko katamotz espezieak (ipar-katamotza, kanadako katamotza eta katamotz gorria) kezka txikiko egoeran agertzen dira.[154][155][156] Baina hainbat populazio eta azpiespezie arriskuan daude.[157]

Galzoriko Flora eta Fauna Espezie Basatien Nazioarteko Merkataritza Konbentzioa (the Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, CITES)[158] Iberiar katamotza zerrendako I. Apendizean dago.[159]

Estatus legala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotz espezie ezberdinen estatus legala dagozkien lurraldeetan;[160][161][162]

Kontserbazio esfortzuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotzaren babes eta kontserbazio esfortzuak beharrezkoak direlaren kontsentsu bat dagoen arren nazioarteko komunitatean, hainbat erakundeen babes legalpean aurkitzen direlarik, kontserbazio esfortzuen eraginkortasuna herrialde bakoitzaren ardurapean erortzen dira.

  • Alemanian, 100 urteko falta ostean ipar-katamotzaren reinsertsio bidez populazioen errekuperaketa eman da Alemania eta Txekiako mugan.[188][189]
  • Erresuma Batuan, katamotza ia 500 urtez galdurik egon ostean erreinu ezberdinetako gobernuek reinsertsio esfortzuak proposatu dituzte. Eskozian, 2015 planteatu da katamotzaren itzulera ekosistemara, eta 2021. urtean zehar 'Lynx to Scotland' erakundeak ikerketa bat aurrera eraman du Cairngorms National Park eta Argyll-eko komunitateen perspektiba kontuan izanik. Ikerketaren ostean, berrinsertzio proiektua onarpen zain dago. [190][191][192] Galesen, gobernuak lurjabeei diru laguntzak eskaini dizkie, haien jabetzan dituzten lurretan katamotzen berrinsertzioa bultzatzen badute.[193]
  • Espainian, Iberiar katamotzaren kontserbazio esfortzuak 70.hamarkadatik eman dira, katamtz espezie honek jasaten duen galzori-arrisku larriagatik. Gobernuak bultzaturiko kontserbazio proiektu ezberdinen artean nagusiena Doñanako Parke Naturalaren barnean 2003 eramanikoa izan zen; hala, parkeak sistema ezberdinak plazaratu zituen iberiar katamotzaren harrapakin nagusiaren (untx edo erbiak) populazioko zenbakiak katamotzaren biziraupenerako haina mantentzeko. Horrez gain, ziurtatu zen herrialdean barrena jaio eta aurkituriko edozein espezimen berrinsertatuko zela, eta hauen ehiza erabat debekaturik zegoela. Esfortzu hauei esker, gaur egun (2022) iberiar katamotzaren populazioko aktiboek zenbaki egonkorrak aurkezten dituzte.[194] Horrez gain, 'LinxExSitu' proiektua eratu da.[195]
  • Kanada, Estatu Batu eta Mexikon, non Katamotz kanadiarra eta Katamotz gorria nagusi diren, espezimen asko zoologikoetan aurkitzen dira. Katamotz kanadiarraren kasuan, hauen historia genealogikoa ezagutzeko intentzioarekin proiektu europear batek zoologikoetan dauden banako guztien zuhaitz genealogikoa eratzea proposatu du. Espezimen hauek zoologikoetan helburu didaktikoekin eta kulturalekin (zoologikoetara doan jendearen faborea eskuratzeko espeziearekiko) mantentzen dira.[50]

Herri kulturan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotza kultura askotan aurkitu daiteke,

Literaturan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

- Astoa eta katamotza (1896), Ramon Artola.[196]

- Pais Dinogad kunbrikoz edo gales zaharrez idatziriko sehaska-kantan katamotzaren aipamena egiten da.[197][198] Abestiak gizon baten ehiza-trebeziari egiten dio errefrentzia, ehizaturiko harrapakinak izendatuz. Urte askoan llewn hitzaren esanahiari buruz eztabaida egon da, animalai basati bati erreferentzia egiten ziolakoan, amaieran animalia hori katamotza zela adostu zen. Izenaren etimologia, Lugh eguzki-jainkoarekin erlazionatuta dagoela dirudi, bi hitzek erro bera baitute; ustez, harreman hau katamotzen begiek dute islapen ezaugarriarekin erlazionatuta egongo litzateke.[199]

Peis Dinogat (galesera zaharrez)[199] Dinogad's Smock (ingelesez)[199] Dinogaden brusa (euskaraz)
or sawl yt gyrhaedei dy dat ty ae gicwein

o wythwch a llewyn a llwyuein,

nyt anghei oll ny uei oradein.

whatever your father reached with his lance

from wild pig and lynx and fox,

nothing escape unless they had mighty wings.

zure aitak bere lantzarekin eskuratu zuen edozer

basurdetik katamotz eta azerira,

ezerk ez du ihes egingo hegorik ez badu.

Atsotitzetan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

- «Avoir des yeux de lynx» frantsesez, «Tener ojos de lince» gaztelaniaz, «Luchsaugen haben» alemanieraz edo «Lynx-eyed» ingelesez. 'Katamotzaren begiak edukitzea' esan nahi du euskaraz, ikusmen ona izateari erreferentzia eginez.[200][201][202]

- «jemandem etwas abluchsen» alemanieraz edo «To wangle something out of someone» ingelesez. 'Norbaiti zerbait kentzea' esan nahi duena, katamotza oso azkarra eta ehiztari ona delari egiten dio erreferentzia.[203]

Mitologian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotzaren irudia herrialde eta komunitate ezberdinetako mitologian agertzen da.

Greziako mitologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XIII. mendeko bestiario bat; katamotz baten gernua harribitxi (lyngurium) bilakatzen.

Teofrasto (ca. K.a. 371 – ca. K.a. 287) filosofo peripatetikoak lapis lyncurius edo lyngurium deituriko harribitxi mitikoa deskribatu zuen. Harri hau katamotzaren gernua gogortzean sortzen omen zen, anbar horiaren antzera ezaugarri sendagarriak (urolitiasia sendatzea adibidez) zituen, beste objektuak (metalak, esaterako) erakartzeko ahalmenaz gain. Harriaren kalitatea hobea zen gernua aske bizi zen katamotz ar batetik eskuratzean.[204]

XVII. mendea arte harribitxi-liburu eta bestiario guztietan agertzen zen, bereziki Erdi Aroan zehar. Gaur egun, badakigu Lyngurium-a deitzen zena anbar, turmalina, hiazinto, safiro edo belemnite fosilak zirela. Katamotzekin eginiko lotura, ustez fosilak erretzean sortzen den katu-gernu usainagatik eman zen.[205][206]

Ovidio (K.a. 47 - K.o. 17/18) olerkilari erromatarraren Metamorphoseon olerkian, Demeter jainkosak Triptolemeo munduan zehar bidaitzera eta nekazaritzari buruz erakustera bidaltzen du. Lyncus erregearen gortera heltzean, jainkosaren gogokoena bilakatzeko desira duena, erregeak Triptolemus lo dagoen bitartean hiltzea antolatzen du. Bere ezpata altxa bezain laster, katamotz batean bilakatu dela konturatzen da.[207]

Norvegiako mitologia[208][209][aldatu | aldatu iturburu kodea]

Boskimanoen mitologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Laurens van der Post idazleak Boskimano edo San herriaren kulturan izar eta katamotzen artean dagoen harremana deskribatu zuen. Bere kontakizunen arabera, San herriarentzat goizeko izarra (ez dakigu Venus edo Marte) ehiztaria eta lehen gizakietako bat zen. Izarra zerutik erori eta katamotz batekin maitemindu zen, hura ere gizaki-forman.[210]

Amerindiar mitologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ipar amerikako indigenen kultutra ezberdinetan katamotzaren figura aurkitzen da.[211] Estatu Batuetan zehar folklore nazionalaren antologietan azaltzen delarik.[212][213] Orohar, izaki misteriotsu bat bezala azalduz, 'sekretuen gordailua' bezala.[214] Lévi-Straussen arabera, koiotearekin eta katamotza mundua desorekan mantentzen duten indar biki, desberdin eta kontrakoen errepresentazioa dira.[215]

- Shawnee herriko mitologian, katamotza goizeko izarraren lau babesleetako bat da. Mitoetako batean, katamotza untxi batek engainatu zuen; zuhaitz baten ondoan katamotzak harrapatu zuenean, su bat eratzea gomendatu zion erreta jateko. Sua osatzen zuten txingarrak katamotzaren larruan zehar zabaldu ziren, bere orban marroiak eratuz.[216]

- Mojaveek uste dute katamotza eta puma haien dibinidade bezala edukitzeak gainontzeko tribuek baino ehiza habilidade hobeak ematen dizkietela.[212][213]

- Algonquian herrietan, tigre edo katamotz errealaren (Lenapizha) pertsonaia dute haien erlijioan.[217]

- Maliseet, Passamaquoddy eta Micmac herriek Lusifee espiritua dute, katamotzak eta basakatuak errferentziatua. Espiritu hau orohar, pertsonaia gaizto eta guztiziatsua bezala aurkezten da.[218]

- Ojibwa, Algonquin, Odawa, Shawnee, Cree eta Menominee herriek Ur-pantera edo ur-katamotzaren (Mishipeshu) figura dute haien mitologian.[219]

Heraldikan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katamotza Europako herrialde ezberdinen (Frantzia, Finandia, Erresuma Batua, Begika, Espainia) herri-heraldikan agertzen den irudi edo pertsonaietako bat da, azkar eta zorroztasunari erreferentzia egiten diona.[220] Armarri ezberdinean aurrez aurre edo perfilez aurkitu daiteke, kasu batzuetan otsoarekin konfunditu daitekeelarik buztana hanka artean duenean.[221][222] Adibidez, Normandiako Valogne herriko armarrian agertzen da.[220] Familia batzuen heraldikan ere agertzen da, nahiz eta ez den oso ohikoa. Kasu honetan ere, azkartasunari erlazionatzen zaio. Baita koldarkeriari hankatartean buztana daramanean.[223]

  • Valogne herriko armarria (Normandia, Frantzia)

    Valogne herriko armarria (Normandia, Frantzia)

  • Lebrija herriko armarria (Sevilla, Espainia).

    Lebrija herriko armarria (Sevilla, Espainia).

  • Jēkabpils herriko armarria (Latvia).

    Jēkabpils herriko armarria (Latvia).

  • Bergholtz familiako armarria (1882).

    Bergholtz familiako armarria (1882).

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c Mammal species of the world : a taxonomic and geographic reference. (3rd ed. argitaraldia) Johns Hopkins University Press 2005 ISBN 0-8018-8221-4. PMC 57557352. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  2. ↑ a b c «PREHISTORIC CATS AND PREHISTORIC CAT-LIKE CREATURES» messybeast.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-25).
  3. ↑ «lynx - definition of lynx in English from the Oxford dictionary» web.archive.org 2016-04-12 (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  4. ↑ Dictionnaire historique de la langue française. Le Robert 1992 ISBN 2-85036-187-9. PMC 397469454. (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  5. ↑ (Ingelesez) Lynx – Constellations of Words. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  6. ↑ a b c d e «Lynx and Bobcat | San Diego Zoo Animals & Plants» animals.sandiegozoo.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-25).
  7. ↑ (Frantsesez) Geraads, Denis. (1980-01). «Un nouveau felide (Fissipeda, mammalia) du pleistocene moyen du Maroc: Lynx thomasi N. sp.» Geobios 13 (3): 441–444. doi:10.1016/S0016-6995(80)80079-9. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  8. ↑ (Ingelesez) Geraads, Denis. (2008-12-01). «Plio-Pleistocene Carnivora of northwestern Africa: A short review» Comptes Rendus Palevol 7 (8): 591–599. doi:10.1016/j.crpv.2008.09.008. ISSN 1631-0683. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  9. ↑ a b «LYNX AND BOBCAT HYBRIDS» messybeast.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  10. ↑ (Ingelesez) «Canada lynx-bobcat (Lynx canadensis x L. rufus) hybrids at the southern periphery of lynx range in Maine, Minnesota and New Brunswick | Rocky Mountain Research Station» www.fs.usda.gov (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  11. ↑ (Ingelesez) Schwartz, Michael K.; Pilgrim, Kristine L.; McKelvey, Kevin S.; Lindquist, Edward L.; Claar, James J.; Loch, Steve; Ruggiero, Leonard F.. (2004-06). «Hybridization Between Canada Lynx and Bobcats: Genetic Results and Management Implications» Conservation Genetics 5 (3): 349–355. doi:10.1023/B:COGE.0000031141.47148.8b. ISSN 1566-0621. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  12. ↑ Cunningham, Chuck. (2002). The jungle cat hybrid and chausie manual. Black Panther Pub ISBN 9780972108218. PMC 1035697558. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  13. ↑ «OCELOT, MARGAY, ONCILLA AND GEOFFROY'S CAT HYBRIDS» messybeast.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  14. ↑ (Ingelesez) «The Mysterious Origin of the Pixie-Bob Cat Breed» The Spruce Pets (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  15. ↑ «Domestic x Bobcat/Lynx Hybrids» messybeast.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  16. ↑ a b c Sunquist, Melvin E.. (2002). Wild cats of the world. University of Chicago Press ISBN 0-226-77999-8. PMC 48383459. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  17. ↑ a b Werdelin, Lars (1981). "The evolution of lynxes". Annales Zoologici Fennici. 18 (1): 37–71.
  18. ↑ J.-B. Croizet & A. C. G. Jobert, « Recherches sur les ossements fossiles du département du Puy-de-Dôme », Auteurs Croizet, Jean Baptiste et Abbé Jobert, Antoine Claude Gabriel, 1828, Paris, 224 p.
  19. ↑ Kurtén, Björn; Werdelin, Lars (1984). "The relationships of Lynx shansius Teilhard". Annales Zoologici Fennici. 21 (2): 129–133.
  20. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Raydelet, Patrice. (2006). Le lynx boréal : histoire, mythe, description, moeurs, protection. Delachaux et Niestlé ISBN 2-603-01467-6. PMC 421639762. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  21. ↑ Ghezzo, Elena; Boscaini, Alberto; Madurell-Malapeira, Joan; Rook, Lorenzo. (2014-12-16). «Lynx remains from the Pleistocene of Valdemino cave (Savona, Northwestern Italy), and the oldest occurrence of Lynx spelaeus (Carnivora, Felidae)» Rendiconti Lincei 26 (2): 87–95. doi:10.1007/s12210-014-0363-4. ISSN 2037-4631. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  22. ↑ a b (Frantsesez) admin. (2005-04-01). «Les lynx, essai de paléontologie et formes actuelles» FERUS (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  23. ↑ «Mindat.org» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  24. ↑ Hansen, Kevin. (2007). Bobcat : master of survival. Oxford University Press ISBN 1-4294-2009-X. PMC 76916807. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  25. ↑ a b (Ingelesez) UNEP-WCMC. (2004). «UNEP-WCMC - Iberian Lynx» UNEP-WCMC Website (Noiz kontsultatua: 2022-09-23).
  26. ↑ a b Sparano, Vin T.. (1998). Complete outdoors encyclopedia : revised & expanded. (1st St. Martin's Press ed. argitaraldia) St. Martin's Press ISBN 0-312-19190-1. PMC 38090871. (Noiz kontsultatua: 2022-09-23).
  27. ↑ a b «Eurasian Lynx, (Lynx lynx): WILD CATS:» web.archive.org 2007-05-27 (Noiz kontsultatua: 2022-09-23).
  28. ↑ (Ingelesez) Dobson, F. Stephen; Wigginton, John D.. (1996-12). «Environmental influences on the sexual dimorphism in body size of western bobcats» Oecologia 108 (4): 610–616. doi:10.1007/BF00329033. ISSN 0029-8549. (Noiz kontsultatua: 2022-09-24).
  29. ↑ (Ingelesez) Beltran, J. F.; Delibes, M.. (1993-11-30). «Physical Characteristics of Iberian Lynxes (Lynx pardinus) from Donana, Southwestern Spain» Journal of Mammalogy 74 (4): 852–862. doi:10.2307/1382423. ISSN 1545-1542. (Noiz kontsultatua: 2022-09-24).
  30. ↑ a b c d e f g h i j Larousse des félins. Larousse 2005 ISBN 2-03-560453-2. PMC 420596691. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  31. ↑ (Ingelesez) «Animal Facts: Canada Lynx» canadiangeographic.ca (Noiz kontsultatua: 2022-09-23).
  32. ↑ (Ingelesez) Johnson, Christopher. «Lynx pardinus (Spanish lynx)» Animal Diversity Web (Noiz kontsultatua: 2022-09-23).
  33. ↑ (Ingelesez) «Definition of AFRICAN LYNX» www.merriam-webster.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-28).
  34. ↑ Norwak, R. 1999. Walker's Mammals of the World. Johns Hopkins University Press. Baltimore, Maryland.
  35. ↑ Whitaker, John. Hamilton, W. J. 1998. Mammals of the Eastern United States. Cornell University Press. Ithica, New York, USA.
  36. ↑ (Frantsesez) «ESPAGNE: un Lynx pardelle s’évade en sautant une clôture électrifiée de 4 mètres de haut» Actu' Lynx 2008-06-17 (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  37. ↑ «Un lynx s'échappe de Jura Parc à Vallorbe | Tribune de Genève» archive.wikiwix.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  38. ↑ Guggisberg, C. A. W. 1975. Wildcats of the World. Taplinger Publishing Company. New York, New York, USA.
  39. ↑ a b c d e f g h i j Jackson, Peter. (1996). Les félins. Delachaux et Niestlé ISBN 2-603-01019-0. PMC 36719341. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  40. ↑ (Ingelesez) Gonyea, W.; Ashworth, R.. (1975-02). «The form and function of retractile claws in the felidae and other representative carnivorans» Journal of Morphology 145 (2): 229–238. doi:10.1002/jmor.1051450208. ISSN 0362-2525. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  41. ↑ Donadio, E., & Buskirk, S. W. (2006). Diet, morphology, and interspecific killing in Carnivora. The American Naturalist, 167(4): 524–536.
  42. ↑ a b c d e Chez nous le lynx? : mythes et réalité. Les guides Gesta 1979 ISBN 2-903191-01-8. PMC 25922589. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  43. ↑ Matjuškin, Evgenij N.. (2004). Der Luchs Lynx lynx. (2., unveränd. Aufl. argitaraldia) ISBN 978-3-89432-177-2. PMC 76549735. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  44. ↑ (Ingelesez) Schneider, Alexsandra; David, Victor A.; Johnson, Warren E.; O'Brien, Stephen J.; Barsh, Gregory S.; Menotti-Raymond, Marilyn; Eizirik, Eduardo. (2012-12-12). Murphy, William J. ed. «How the Leopard Hides Its Spots: ASIP Mutations and Melanism in Wild Cats» PLoS ONE 7 (12): e50386. doi:10.1371/journal.pone.0050386. ISSN 1932-6203. PMID 23251368. PMC PMC3520955. (Noiz kontsultatua: 2022-09-25).
  45. ↑ (Gaztelaniaz) «Lince ibérico (Lynx pardina)» Fauna Ibérica (Noiz kontsultatua: 2022-09-25).
  46. ↑ Cabrera, Ángel. 1914. "Fauna ibérica. Mamíferos". Museo Nacional de Ciencias Naturales.
  47. ↑ Barea, J.M. y Ballesteros, E. 1999. "Carnívoros ibéricos". Colegio Oficial de Biólogos de Andalucía.
  48. ↑ a b c d Nowell, K. & Jackson, P. (1996). Wild Cats. Status Survey and Conservation Action Plan. Gland, Switzerland: IUCN/SSC Cat Specialist Group.
  49. ↑ (Ingelesez) «Eurasian Lynx» Felidae Conservation Fund (Noiz kontsultatua: 2022-09-25).
  50. ↑ a b c d (Ingelesez) Canadian Lynx. United States government. Forest Service Caring For the Land and Serving People.
  51. ↑ a b (Ingelesez) Oldham, Cydni. (2018-08-11). «Lynx - Description, Habitat, Image, Diet, and Interesting Facts» Animals Network (Noiz kontsultatua: 2022-09-25).
  52. ↑ Boorer, Michael. 1970. Wildcats. Grosset & Dunlap Publishers. New York, New York, USA.
  53. ↑ a b c d e f g h i j k l m (Ingelesez) Bellani, Giovanni Giuseppe. (2020). «Ethology» Felines of the World (Elsevier): 343–374. doi:10.1016/b978-0-12-816503-4.00007-6. ISBN 978-0-12-816503-4. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  54. ↑ a b Kleiman, Devra. Geist, Valerus. McDade, Mellisa. 2001. The Encyclopedia of Mammals. New York: Facts on File. Second edition. Thompson Learning Inc., Canada.
  55. ↑ a b (Ingelesez) Maffei, L.; Fiorentini, A.; Bisti, S.. (1990-01). «The visual acuity of the Lynx» Vision Research 30 (4): 527–528. doi:10.1016/0042-6989(90)90064-R. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  56. ↑ (Ingelesez) Lee, Henry. (1886-01). «On the Tapetum Lucidum» Journal of the Royal Society of Medicine MCT-69 (1): 239–245. doi:10.1177/095952878606900113. ISSN 0959-5287. PMID 20896672. PMC PMC2121549. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  57. ↑ (Ingelesez) Ollivier, F. J.; Samuelson, D. A.; Brooks, D. E.; Lewis, P. A.; Kallberg, M. E.; Komaromy, A. M.. (2004-01). «Comparative morphology of the tapetum lucidum (among selected species)» Veterinary Ophthalmology 7 (1): 11–22. doi:10.1111/j.1463-5224.2004.00318.x. ISSN 1463-5216. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  58. ↑ a b Schwab, Ivan R; Yuen, Carlton K; Buyukmihci, Nedim C; Blankenship, Thomas N; Fitzgerald, Paul G. (2002). «Evolution of the tapetum.» Transactions of the American Ophthalmological Society 100: 187–200. ISSN 0065-9533. PMID 12545693. PMC 1358962. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  59. ↑ a b c (Ingelesez) Noel, Alexis C.; Hu, David L.. (2018-12-04). «Cats use hollow papillae to wick saliva into fur» Proceedings of the National Academy of Sciences 115 (49): 12377–12382. doi:10.1073/pnas.1809544115. ISSN 0027-8424. PMID 30455290. PMC PMC6298077. (Noiz kontsultatua: 2022-09-29).
  60. ↑ (Ingelesez) «How cat tongues work—and can inspire human tech» Animals 2018-11-19 (Noiz kontsultatua: 2022-09-29).
  61. ↑ (Ingelesez) Noel, Alexis C.; Hu, David L.. (2018-04-01). «The tongue as a gripper» Journal of Experimental Biology 221 (7): jeb176289. doi:10.1242/jeb.176289. ISSN 1477-9145. (Noiz kontsultatua: 2022-09-29).
  62. ↑ Boshel, J., Wilborn, W. H., & Singh, B. B. (1982). Filiform papillae of cat tongue. Cells Tissues Organs, 114(2), 97-105.
  63. ↑ Hickman, C.P., Roberts, L.S., Keen, S.L., Larson, A., and Eisenhour, D.J. 2012. Animal diversity. 5th edition. McGraw Hill, New York, New York, USA.
  64. ↑ (Ingelesez) Bobcat Damage Identification | Internet Center for Wildlife Damage Management. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  65. ↑ (Frantsesez) admin. (2005-04-01). «Les lynx, essai de paléontologie et formes actuelles» FERUS (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  66. ↑ Argant A. (1996) Les félidés in Les grands mammifères Plio-Pléistocène d’Europe, ouvrage collectif sous la direction de C. Guérin et M. Patou-Mathis, Masson.
  67. ↑ (Ingelesez) «Definition of CARNASSIAL» www.merriam-webster.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-28).
  68. ↑ Laycock, G. 1983. North American Wildlife. Exeter Books, New York, New York, USA.
  69. ↑ «The Bobcat» www.nationaltrappers.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-29).
  70. ↑ Saunders, J.K. 1961. The biology of the Newfoundland lynx. Ph.D. Diss., Cornell Univ., Ithaca, NY 114 pp.
  71. ↑ Crowe, D.M. 1972. The presence of annuli in bobcat tooth cementum layers. J. Wildl. Manage. 36:1330-1332.
  72. ↑ Crowe, D.M. 1975. Aspects of aging, growth, and reproduction of bobcats from Wyoming. J. Mammal. 56:177-198.
  73. ↑ Johnson, N.F., B.A. Brown, and J.C. Bosomworth. 1981. Age and sex characteristics of bobcat canines and their use in population assessment. Wildl. Soc. Bull. 9:203-206.
  74. ↑ Bosman, Laurens W. J.; Houweling, Arthur R.; Owens, Cullen B.; Tanke, Nouk; Shevchouk, Olesya T.; Rahmati, Negah; Teunissen, Wouter H. T.; Ju, Chiheng et al.. (2011). «Anatomical Pathways Involved in Generating and Sensing Rhythmic Whisker Movements» Frontiers in Integrative Neuroscience 5 doi:10.3389/fnint.2011.00053. ISSN 1662-5145. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  75. ↑ (Ingelesez) Jacobs, Gerald H.. (2009-10-12). «Evolution of colour vision in mammals» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 364 (1531): 2957–2967. doi:10.1098/rstb.2009.0039. ISSN 0962-8436. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  76. ↑ (Ingelesez) Guenther, E; Zrenner, E. (1993-04-01). «The spectral sensitivity of dark- and light-adapted cat retinal ganglion cells» The Journal of Neuroscience 13 (4): 1543–1550. doi:10.1523/JNEUROSCI.13-04-01543.1993. ISSN 0270-6474. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  77. ↑ Jackson, H. H. T. 1986. Mammals of Wisconsin. University of Wisconsin Press. Madison, Wisconsin, USA.
  78. ↑ a b (Ingelesez) Peters, G.. (2002-12). «Purring and similar vocalizations in mammals» Mammal Review 32 (4): 245–271. doi:10.1046/j.1365-2907.2002.00113.x. ISSN 0305-1838. (Noiz kontsultatua: 2022-09-28).
  79. ↑ a b c (Ingelesez) «This is why those lynx are shrieking» BBC News (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  80. ↑ Handbook of mammalian vocalization : an integrative neuroscience approach. Academic 2010 ISBN 978-0-12-374593-4. PMC 528610774. (Noiz kontsultatua: 2022-09-28).
  81. ↑ a b (Ingelesez) Weissengruber, G. E.; Forstenpointner, G.; Peters, G.; Kubber-Heiss, A.; Fitch, W. T.. (2002-09). «Hyoid apparatus and pharynx in the lion (Panthera leo), jaguar (Panthera onca), tiger (Panthera tigris), cheetah (Acinonyx jubatus) and domestic cat (Felis silvestris f. catus)» Journal of Anatomy 201 (3): 195–209. doi:10.1046/j.1469-7580.2002.00088.x. ISSN 0021-8782. PMID 12363272. PMC PMC1570911. (Noiz kontsultatua: 2022-09-28).
  82. ↑ (Ingelesez) Remmers, J.E.; Gautier, H.. (1972-12). «Neural and mechanical mechanisms of feline purring» Respiration Physiology 16 (3): 351–361. doi:10.1016/0034-5687(72)90064-3. (Noiz kontsultatua: 2022-09-28).
  83. ↑ (Ingelesez) Sissom, Dawn E. Frazer; Rice, D. A.; Peters, G.. (1991-01). «How cats purr» Journal of Zoology 223 (1): 67–78. doi:10.1111/j.1469-7998.1991.tb04749.x. ISSN 0952-8369. (Noiz kontsultatua: 2022-09-28).
  84. ↑ Roelke, Melody E.; Johnson, Warren E.; Millán, Javier; Palomares, Francisco; Revilla, Eloy; Rodríguez, Alejandro; Calzada, Javier; Ferreras, Pablo et al.. (2008). «Exposure to disease agents in the endangered Iberian lynx (Lynx pardinus)» European Journal of Wildlife Research 54 (2): 171–178. doi:10.1007/s10344-007-0122-2. ISSN 1612-4642. PMID 32214935. PMC 7087597. (Noiz kontsultatua: 2022-09-29).
  85. ↑ a b c d e f (Ingelesez) Millán, Javier; Candela, Mónica G.; Palomares, Francisco; Cubero, María José; Rodríguez, Alejandro; Barral, Marta; de la Fuente, José; Almería, Sonia et al.. (2009-10). «Disease threats to the endangered Iberian lynx (Lynx pardinus)» The Veterinary Journal 182 (1): 114–124. doi:10.1016/j.tvjl.2008.04.005. PMID 18555712. PMC PMC7129241. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  86. ↑ (Ingelesez) Nájera, Fernando; Grande-Gómez, Rebeca; Peña, Jorge; Vázquez, Anastasio; Palacios, María Jesús; Rueda, Carmen; Corona-Bravo, Ana Isabel; Zorrilla, Irene et al.. (2021-02). «Disease Surveillance during the Reintroduction of the Iberian Lynx (Lynx pardinus) in Southwestern Spain» Animals 11 (2): 547. doi:10.3390/ani11020547. ISSN 2076-2615. (Noiz kontsultatua: 2022-09-29).
  87. ↑ (Ingelesez) Katrin Helfer-Hungerbuehler, A.; Cattori, Valentino; Bachler, Barbara; Hartnack, Sonja; Riond, Barbara; Ossent, Pete; Lutz, Hans; Hofmann-Lehmann, Regina. (2011-12). «Quantification and molecular characterization of the feline leukemia virus A receptor» Infection, Genetics and Evolution 11 (8): 1940–1950. doi:10.1016/j.meegid.2011.08.015. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  88. ↑ (Ingelesez) Degiorgis, M.-P.; Berg, A.-L.; Hård af Segerstad, C.; Mörner, T.; Johansson, M.; Berg, M.. (2000-08). «Borna Disease in a Free-Ranging Lynx ( Lynx lynx )» Journal of Clinical Microbiology 38 (8): 3087–3091. doi:10.1128/JCM.38.8.3087-3091.2000. ISSN 0095-1137. PMID 10921984. PMC PMC87193. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  89. ↑ Masot, A. Javier; Gil, María; Risco, David; Jiménez, Olga M.; Núñez, José I.; Redondo, Eloy. (2017-01-05). «Pseudorabies virus infection (Aujeszky's disease) in an Iberian lynx (Lynx pardinus) in Spain: a case report» BMC veterinary research 13 (1): 6. doi:10.1186/s12917-016-0938-7. ISSN 1746-6148. PMID 28056966. PMC 5217549. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  90. ↑ a b (Ingelesez) Ryser-Degiorgis, Marie-Pierre; Hofmann-Lehmann, Regina; Leutenegger, Christian M.; Segerstad, Carl Hård af; Mörner, Torsten; Mattsson, Roland; Lutz, Hans. (2005-01). «EPIZOOTIOLOGIC INVESTIGATIONS OF SELECTED INFECTIOUS DISEASE AGENTS IN FREE-RANGING EURASIAN LYNX FROM SWEDEN» Journal of Wildlife Diseases 41 (1): 58–66. doi:10.7589/0090-3558-41.1.58. ISSN 0090-3558. (Noiz kontsultatua: 2022-09-29).
  91. ↑ (Ingelesez) Wild, Margaret A.; Shenk, Tanya M.; Spraker, Terry R.. (2006-07). «Plague as a Mortality Factor in Canada Lynx (Lynx canadensis) Reintroduced to Colorado» Journal of Wildlife Diseases 42 (3): 646–650. doi:10.7589/0090-3558-42.3.646. ISSN 0090-3558. (Noiz kontsultatua: 2022-09-29).
  92. ↑ (Ingelesez) Pribbenow, Susanne; Jewgenow, Katarina; Vargas, Astrid; Serra, Rodrigo; Naidenko, Sergey; Dehnhard, Martin. (2014-09). «Validation of an enzyme immunoassay for the measurement of faecal glucocorticoid metabolites in Eurasian (Lynx lynx) and Iberian lynx (Lynx pardinus)» General and Comparative Endocrinology 206: 166–177. doi:10.1016/j.ygcen.2014.07.015. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  93. ↑ (Ingelesez) Terwissen, C.V.; Mastromonaco, G.F.; Murray, D.L.. (2013-12). «Influence of adrenocorticotrophin hormone challenge and external factors (age, sex, and body region) on hair cortisol concentration in Canada lynx (Lynx canadensis)» General and Comparative Endocrinology 194: 162–167. doi:10.1016/j.ygcen.2013.09.010. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  94. ↑ (Ingelesez) García, Ignacio; Napp, Sebastián; Zorrilla, Irene; Vargas, Astrid; Pastor, Josep; Muñoz, Álvaro; Martínez, Fernando. (2010-02). «Determination of serum biochemical reference intervals for the Iberian lynx (Lynx pardinus)» The Veterinary Journal 183 (2): 201–204. doi:10.1016/j.tvjl.2008.10.012. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  95. ↑ a b (Ingelesez) Mattisson, Jenny; Linnell, John D. C.; Anders, Ole; Belotti, Elisa; Breitenmoser‐Würsten, Christine; Bufka, Ludek; Fuxjäger, Christian; Heurich, Marco et al.. (2022-08). «Timing and synchrony of birth in Eurasian lynx across Europe» Ecology and Evolution 12 (8) doi:10.1002/ece3.9147. ISSN 2045-7758. PMID 35923936. PMC PMC9339757. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  96. ↑ a b c d e f g h (Ingelesez) Jewgenow, Katarina; Painer, Johanna; Amelkina, Olga; Dehnhard, Martin; Goeritz, Frank. (2014). «Lynx reproduction – Long-lasting life cycle of corpora lutea in a feline species» Reproductive Biology 14 (2): 83–88. doi:10.1016/j.repbio.2014.03.002. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  97. ↑ (Ingelesez) Painer, Johanna; Goeritz, Frank; Dehnhard, Martin; Hildebrandt, Thomas B.; Naidenko, Sergey V.; Sánchez, Iñigo; Quevedo Muñoz, Miguel A.; Jewgenow, Katarina. (2014-09). «Hormone-induced luteolysis on physiologically persisting corpora lutea in Eurasian and Iberian lynx (Lynx lynx and Lynx pardinus)» Theriogenology 82 (4): 557–562. doi:10.1016/j.theriogenology.2014.05.004. (Noiz kontsultatua: 2022-10-03).
  98. ↑ (Ingelesez) Amelkina, Olga; Zschockelt, Lina; Painer, Johanna; Serra, Rodrigo; Villaespesa, Francisco; Krause, Eberhard; Jewgenow, Katarina; Braun, Beate C.. (2016-12). «Progesterone, estrogen, and androgen receptors in the corpus luteum of the domestic cat, Iberian lynx ( Lynx pardinus ) and Eurasian lynx ( Lynx lynx )» Theriogenology 86 (9): 2107–2118. doi:10.1016/j.theriogenology.2016.06.026. (Noiz kontsultatua: 2022-10-03).
  99. ↑ (Ingelesez) Axnér, E.; Holm, D.; Gavier-Widén, D.; Söderberg, A.; Bergqvist, A.S.. (2015-09). «Macroscopic and microscopic evaluation of Eurasian lynx (Lynx lynx) female tubular reproductive organs in relation to ovarian structures» Theriogenology 84 (5): 710–715. doi:10.1016/j.theriogenology.2015.05.002. (Noiz kontsultatua: 2022-10-03).
  100. ↑ a b (Ingelesez) Axnér, E.; Payan-Carreira, R.; Setterlind, P.; Åsbrink, J.; Söderberg, A.. (2013-11-01). «Collection of field reproductive data from carcasses of the female Eurasian lynx (Lynx lynx)» Theriogenology 80 (8): 839–849. doi:10.1016/j.theriogenology.2013.06.015. ISSN 0093-691X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  101. ↑ (Ingelesez) Painer, Johanna; Jewgenow, Katarina; Dehnhard, Martin; Arnemo, Jon M.; Linnell, John D. C.; Odden, John; Hildebrandt, Thomas B.; Goeritz, Frank. (2014-03-05). Moreira, Nei ed. «Physiologically Persistent Corpora lutea in Eurasian Lynx (Lynx lynx) – Longitudinal Ultrasound and Endocrine Examinations Intra-Vitam» PLoS ONE 9 (3): e90469. doi:10.1371/journal.pone.0090469. ISSN 1932-6203. PMID 24599348. PMC PMC3943960. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  102. ↑ Kitchener, Andrew. (1991). THE NATURAL HISTORY OF THE WILD CATS. Cornell (Noiz kontsultatua: 2022-10-03).
  103. ↑ (Ingelesez) Braun, B.C.; Jewgenow, K.. (2022-01). «Role of sex steroids and prostaglandins during the luteal life cycle in domestic cats and lynxes» Domestic Animal Endocrinology 78: 106689. doi:10.1016/j.domaniend.2021.106689. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  104. ↑ (Ingelesez) Fanson, Kerry V.; Wielebnowski, Nadja C.; Shenk, Tanya M.; Vashon, Jennifer H.; Squires, John R.; Lucas, Jeffrey R.. (2010-12). «Patterns of ovarian and luteal activity in captive and wild Canada lynx (Lynx canadensis)» General and Comparative Endocrinology 169 (3): 217–224. doi:10.1016/j.ygcen.2010.09.003. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  105. ↑ Painer, Johanna; Jewgenow, Katarina; Dehnhard, Martin; Arnemo, Jon M.; Linnell, John D. C.; Odden, John; Hildebrandt, Thomas B.; Goeritz, Frank. (2014-03-05). «Physiologically Persistent Corpora lutea in Eurasian Lynx (Lynx lynx) – Longitudinal Ultrasound and Endocrine Examinations Intra-Vitam» PLoS ONE 9 (3): e90469. doi:10.1371/journal.pone.0090469. ISSN 1932-6203. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  106. ↑ (Ingelesez) Breitenmoser-Würsten, Christine; Vandel, Jean-Michel; Zimmermann, Fridolin; Breitenmoser, Urs. (2007-12). «Demography of lynx Lynx lynx in the Jura Mountains» Wildlife Biology 13 (4): 381–392. doi:10.2981/0909-6396(2007)13[381:DOLLLI]2.0.CO;2. ISSN 0909-6396. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  107. ↑ a b (Ingelesez) Zimmermann, Fridolin; Breitenmoser‐Würsten, Christine; Breitenmoser, Urs. (2005-12). «Natal dispersal of Eurasian lynx ( Lynx lynx ) in Switzerland» Journal of Zoology 267 (4): 381–395. doi:10.1017/S0952836905007545. ISSN 0952-8369. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  108. ↑ (Ingelesez) Henriksen, Hege Berg; Andersen, Reidar; Hewison, A. J. Mark.; Gaillard, Jean-Michel; Bronndal, Morten; Jonsson, Stefan; Linnell, John D. C.; Odden, John. (2005-09). «Reproductive biology of captive female Eurasian lynx, Lynx lynx» European Journal of Wildlife Research 51 (3): 151–156. doi:10.1007/s10344-005-0104-1. ISSN 1612-4642. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  109. ↑ P. Kaczensky 1991. Untersuchungen zur Raumnutzung weiblicher Luchse (Lynx lynx), sowie zur Abwanderung und Mortalität ihrer Jungen im Schweizer Jura Diplomarbeit am Lehrstuhl für Wildbiologie und Jagdkunde der Forstwissenschaftlichen Fakultät an der Universität München. 80.
  110. ↑ (Ingelesez) Samelius, G.; Andrén, H.; Liberg, O.; Linnell, J. D. C.; Odden, J.; Ahlqvist, P.; Segerström, P.; Sköld, K.. (2012-02). «Spatial and temporal variation in natal dispersal by E urasian lynx in S candinavia» Journal of Zoology 286 (2): 120–130. doi:10.1111/j.1469-7998.2011.00857.x. ISSN 0952-8369. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  111. ↑ a b (Ingelesez) Herfindal, Ivar; Linnell, John D. C.; Odden, John; Nilsen, Erlend Birkeland; Andersen, Reidar. (2005-01). «Prey density, environmental productivity and home‐range size in the Eurasian lynx ( Lynx lynx )» Journal of Zoology 265 (1): 63–71. doi:10.1017/S0952836904006053. ISSN 0952-8369. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  112. ↑ (Ingelesez) Vogt, Kristina; Zimmermann, Fridolin; Kölliker, Mathias; Breitenmoser, Urs. (2014-07). «Scent-marking behaviour and social dynamics in a wild population of Eurasian lynx Lynx lynx» Behavioural Processes 106: 98–106. doi:10.1016/j.beproc.2014.04.017. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  113. ↑ (Ingelesez) Breitenmoser, Urs; Kavczensky, Petra; Dötterer, Michael; Breitenmoser‐Würsten, Christine; Capt, Simon; Bernhart, Frank; Liberek, Martin. (1993-11). «Spatial organization and recruitment of lynx ( Lynx lynx ) in a re‐introduced population in the Swiss Jura Mountains» Journal of Zoology 231 (3): 449–464. doi:10.1111/j.1469-7998.1993.tb01931.x. ISSN 0952-8369. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  114. ↑ (Ingelesez) Bunnefeld, N.; Linnell, J. D. C.; Odden, J.; Van Duijn, M. A. J.; Andersen, R.. (2006-09). «Risk taking by Eurasian lynx ( Lynx lynx ) in a human‐dominated landscape: effects of sex and reproductive status» Journal of Zoology 270 (1): 31–39. doi:10.1111/j.1469-7998.2006.00107.x. ISSN 0952-8369. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  115. ↑ Schmidt, Krzysztof. (1999-12). «Variation in daily activity of the free-living Eurasian lynx (Lynx lynx) in Białowieża Primeval Forest, Poland» Journal of Zoology 249 (4): 417–425. doi:10.1017/s0952836999009851. ISSN 0952-8369. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  116. ↑ a b (Ingelesez) Podolski, Iris; Belotti, Elisa; Bufka, Luděk; Reulen, Holger; Heurich, Marco. (2013-03). «Seasonal and daily activity patterns of free‐living Eurasian lynx Lynx lynx in relation to availability of kills» Wildlife Biology 19 (1): 69–77. doi:10.2981/12-049. ISSN 1903-220X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  117. ↑ Beltran, J. F.; Delibes, M.. (1994-05-31). «Environmental Determinants of Circadian Activity of Free-Ranging Iberian Lynxes» Journal of Mammalogy 75 (2): 382–393. doi:10.2307/1382557. ISSN 1545-1542. (Noiz kontsultatua: 2022-09-23).
  118. ↑ Schmidt, Krzysztof. (1999-12). «Variation in daily activity of the free-living Eurasian lynx (Lynx lynx) in Białowieża Primeval Forest, Poland» Journal of Zoology 249 (4): 417–425. doi:10.1017/s0952836999009851. ISSN 0952-8369. (Noiz kontsultatua: 2022-09-23).
  119. ↑ KOLBE, JAY A.; SQUIRES, JOHN R.. (2007-07). «Circadian Activity Patterns of Canada Lynx in Western Montana» Journal of Wildlife Management 71 (5): 1607–1611. doi:10.2193/2005-727. ISSN 0022-541X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-23).
  120. ↑ (Ingelesez) «Canada Lynx» International Society for Endangered Cats (ISEC) Canada 2012-12-21 (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  121. ↑ a b (Ingelesez) «Lynx's diet and hunting behaviour» Suurpedot.fi (Noiz kontsultatua: 2022-09-23).
  122. ↑ Odden, John; Linnell, John D. C.; Andersen, Reidar. (2006-07-04). «Diet of Eurasian lynx, Lynx lynx, in the boreal forest of southeastern Norway: the relative importance of livestock and hares at low roe deer density» European Journal of Wildlife Research 52 (4): 237–244. doi:10.1007/s10344-006-0052-4. ISSN 1612-4642. (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  123. ↑ (Ingelesez) Breitenmoser-Würsten, Christine; Zimmermann, Fridolin; Molinari-Jobin, Anja; Molinari, Paolo; Capt, Simon; Vandel, Jean-Michel; Stahl, Philippe; Breitenmoser, Urs. (2007-12). «Spatial and Social stability of a Eurasian lynx Lynx lynx population: an assessment of 10 years of observation in the Jura Mountains» Wildlife Biology 13 (4): 365–380. doi:10.2981/0909-6396(2007)13[365:SASSOA]2.0.CO;2. ISSN 0909-6396. (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  124. ↑ (Ingelesez) Molinari-Jobin, Anja; Zimmermann, Fridolin; Ryser, Andreas; Breitenmoser-Würsten, Christine; Capt, Simon; Breitenmoser, Urs; Molinari, Paolo; Haller, Heinrich et al.. (2007-12). «Variation in diet, prey selectivity and home-range size of Eurasian lynx Lynx lynx in Switzerland» Wildlife Biology 13 (4): 393–405. doi:10.2981/0909-6396(2007)13[393:VIDPSA]2.0.CO;2. ISSN 0909-6396. (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  125. ↑ a b Krebs, C. J., S. Boutin, and R. Boonstra, editors. 2001. Ecosystem Dynamics of the Boreal Forest: the Kluane Project. Oxford University Press, New York.
  126. ↑ (Ingelesez) «Iberian Lynx - Ecology & Habitat» wwf.panda.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  127. ↑ a b (Ingelesez) «lynx | Description, Size, Habitat, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  128. ↑ (Ingelesez) Molinari‐Jobin, Anja; Molinari, Paolo; Breitenmoser‐Würsten, Christine; Breitenmoser, Urs. (2002-06). «Significance of lynx Lynx lynx predation for roe deer Capreolus capreolus and chamois Rupicapra rupicapra mortality in the Swiss Jura Mountains» Wildlife Biology 8 (2): 109–115. doi:10.2981/wlb.2002.015. ISSN 1903-220X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  129. ↑ (Ingelesez) «Lynx | National Geographic» Animals 2010-04-11 (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  130. ↑ (Ingelesez) «Lynx Fact Sheet | Blog | Nature | PBS» Nature (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  131. ↑ Whitaker, John O.. (1998). Mammals of the Eastern United States. (3rd ed. argitaraldia) Comstock Pub. Associates ISBN 0-8014-3475-0. PMC 38438640. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  132. ↑ Whitaker, John O.. (1998). Mammals of the Eastern United States. (3rd ed. argitaraldia) Comstock Pub. Associates ISBN 0-8014-3475-0. PMC 38438640. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  133. ↑ «Bobcats - Yellowstone» web.archive.org 2006-05-23 (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  134. ↑ (Ingelesez) «Lynx take epic, 2,000-mile treks—but why is a mystery» Animals 2020-07-22 (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  135. ↑ The Scientific basis for conserving forest carnivores : American marten, fisher, lynx and wolverine in the western United States. Fort Collins, Colo. 1994 ISBN 0-7881-3628-3. PMC 300070819. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  136. ↑ (Ingelesez) IUCN. (2014-05-12). Lynx canadensis: Vashon, J.: The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T12518A101138963. doi:10.2305/iucn.uk.2016-2.rlts.t12518a101138963.en. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  137. ↑ (Ingelesez) «Colorado Parks & Wildlife: Lynx Population Is Stable In San Juans» www.cbsnews.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  138. ↑ Breitenmoser, U.; Breitenmoser-Würsten, C.; Okarma, H. & Kaphegyi, T. (2000). Action plan for the conservation of the Eurasian lynx in Europe (Lynx lynx). Nature and Environment. Vol. 112. Council of Europe.
  139. ↑ (Ingelesez) Rueness, E. K.; Jorde, P. E.; Hellborg, L.; Stenseth, N. C.; Ellegren, H.; Jakobsen, K. S.. (2003-10). «Cryptic population structure in a large, mobile mammalian predator: the Scandinavian lynx» Molecular Ecology 12 (10): 2623–2633. doi:10.1046/j.1365-294X.2003.01952.x. ISSN 0962-1083. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  140. ↑ (Ingelesez) Times, The Brussels. «New photo gives 'indisputable proof' that the lynx has returned to Belgium» www.brusselstimes.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  141. ↑ (Ingelesez) Molinari-Jobin, Anja; Marboutin, Eric; Wölfl, Sybille; Wölfl, Manfred; Molinari, Paolo; Fasel, Michael; Kos, Ivan; Blažič, Mateja et al.. (2010-04). «Recovery of the Alpine lynx Lynx lynx metapopulation» Oryx 44 (2): 267–275. doi:10.1017/S0030605309991013. ISSN 0030-6053. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  142. ↑ a b Larrañaga, J.. (1996). Euskal Herriko fauna: (ornodun lehortarrak) : anfibioak, narrastiak, hegaztiak, ugaztunak. Elhuyar Kultur Elkartea.
  143. ↑ (Ingelesez) [https://eol.org/pages/347432#morphology «Iberian lynx - Encyclopedia of Life»] eol.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  144. ↑ «ASPECTOS DA REPRODUÇÃO NO LINCE-IBÉRICO» www.iberlinx.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  145. ↑ (Ingelesez) «First captive-bred birth of Iberian lynx» wwf.panda.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  146. ↑ (Gaztelaniaz) Planelles, Manuel; Sánchez, Esther. (2019-05-11). «El lince ibérico se salva tras multiplicar por siete su población en libertad» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  147. ↑ (Gaztelaniaz) Aranzadi. «Munibe Antropologia-Arkeologia: 1980 – Volumen 32 fascículos 3 – 4» Aranzadi (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  148. ↑ Ruiz de Azúa Pérez de Luco, Nerea; Fernández García, José María. (2002). «Presencia histórica del lince o "tigre" en el País Vasco» Aunia.
  149. ↑ Guereñu, Gerardo López de. (1972). «La ganadería en la montaña alavesa» Revista de dialectología y tradiciones populares 28 (1): 85–122. ISSN 0034-7981. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  150. ↑ (Gaztelaniaz) Aranzadi. «Katamotza Euskal Herrian» Aranzadi (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  151. ↑ Pulliainen, E. (1992). From extinction to real lynx life: Finnish experiences. Pp. 17- 18 in The situation, conservation needs and reintroduction of lynx in Europe. Proc. symp. 17- 19 October, Neuchatel. Council of Europe, Strasbourg
  152. ↑ (Ingelesez) Vargas, A.; Sánchez, I.; Martínez, F.; Rivas, A.; Godoy, J. A.; Roldán, E.; Simón, M. A.; Serra, R. et al.. (2008-04). «The Iberian lynx Lynx pardinus Conservation Breeding Program: IBERIAN LYNX CONSERVATION BREEDING PROGRAM» International Zoo Yearbook 42 (1): 190–198. doi:10.1111/j.1748-1090.2007.00036.x. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  153. ↑ (Ingelesez) IUCN. (2014-04-15). Lynx pardinus: Rodríguez, A. & Calzada, J.: The IUCN Red List of Threatened Species 2015: e.T12520A174111773. doi:10.2305/iucn.uk.2015-2.rlts.t12520a174111773.en.. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  154. ↑ Breitenmoser, U., Breitenmoser-Würsten, C., Lanz, T., von Arx, M., Antonevich, A., Bao, W. & Avgan, B. 2015. Lynx lynx (errata version published in 2017). The IUCN Red List of Threatened Species 2015: e.T12519A121707666. Accessed on 26 September 2022.
  155. ↑ (Ingelesez) IUCN. (2016-02-11). Lynx rufus: Kelly, M., Morin, D. & Lopez-Gonzalez, C.A.: The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T12521A50655874. doi:10.2305/iucn.uk.2016-1.rlts.t12521a50655874.en.. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  156. ↑ (Ingelesez) IUCN. (2014-05-12). Lynx canadensis: Vashon, J.: The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T12518A101138963. doi:10.2305/iucn.uk.2016-2.rlts.t12518a101138963.en.. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  157. ↑ «The HSUS Files Comments to Protect Endangered Mexican Bobcat» web.archive.org 2005-09-11 (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  158. ↑ «What is CITES? | CITES» cites.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  159. ↑ «Appendices | CITES» cites.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  160. ↑ Breitenmoser, U., Breitenmoser-Wursten, C. and S. Capt. 1994. [The Swiss lynx could disappear again.] Panda Nouvelles (WWF-France) Feb: 3-5. Summarized in Cat News 20: 19. Bougy-Villars, Switzerland.
  161. ↑ Nichols, D.G., Fuller, KS., McShane-Caluzi, E., and E. Klerner-Eckenrode. 199 1. Wildlife trade laws of Asia and Oceania. A.L. Gaski and G. Hemley, eds. TRAFFIC USA, WWF-U.S., Washington, DC.
  162. ↑ «Meetings | CITES» cites.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  163. ↑ a b c (Ingelesez) «On the trail of the endangered Balkan lynx» WeBalkans | EU Projects in the Western Balkans (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  164. ↑ (Ingelesez) christoph. » Federal Nature Conservation Act (Bundesnaturschutzgesetz, BNatSchG) – Excerpts German Law Archive. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  165. ↑ «BOE.es - BOE-A-2007-21490 Ley 42/2007, de 13 de diciembre, del Patrimonio Natural y de la Biodiversidad.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  166. ↑ «BOE.es - BOE-A-2011-3582 Real Decreto 139/2011, de 4 de febrero, para el desarrollo del Listado de Especies Silvestres en Régimen de Protección Especial y del Catálogo Español de Especies Amenazadas.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  167. ↑ «Status of lynx protection in Poland» carnivores.eu (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  168. ↑ «Torcaces.com » Almacen de Leyes de Caza » Normativa de caza en Portugal» torcaces.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  169. ↑ (Ingelesez) «Saudi Arabia: Tough penalties for hunting rule violators» gulfnews.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  170. ↑ [https://www.fedlex.admin.ch/eli/cc/1988/506_506_506/fr «Fedlex. Loi fédérale sur la chasse et la protection des mammifères et oiseaux sauvages.»] www.fedlex.admin.ch (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  171. ↑ (Gaztelaniaz) «The Status of Large Mammalian Carnivores in Turkey | PDF | Hunting | Canis» Scribd (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  172. ↑ Botaş Petroleum Pipeline Corporation, Energy and Environmental Investments, Inc. 2002. Mammal Species Dossier. Baku – Tbilisi – Ceyhan Crude Oil Pipeline Project,Revision B: (March 15).
  173. ↑ (Ingelesez) «Hunting Laws by State» Findlaw (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  174. ↑ (Ingelesez) «Amateur hunting season starts in Armenia» Ministry of Environment (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  175. ↑ «RIS - Tirol: Jagdgesetz 2004 - TJG 2004, Tiroler Anl. 1 - Landesrecht konsolidiert» www.ris.bka.gv.at (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  176. ↑ Txantiloi:Bs-BA «Lovstvo - zakoni» Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  177. ↑ «Guided Lynx Hunting in Russia with Sergei Shushunov» www.russianhunting.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  178. ↑ Txantiloi:Sk-SK Slov-lex. «274/2009 Z.z. - Zákon o poľovníctve a o zmene a dop...» Slov-lex (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  179. ↑ (Ingelesez) «Lynx hunting» Suurpedot.fi (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  180. ↑ (Ingelesez) «The Hunting Act and Hunting Decree» Suurpedot.fi (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  181. ↑ Canada, Environment and Climate Change. (2014-03-27). «Lynx: non-detriment finding» www.canada.ca (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  182. ↑ Secretaría de Agricultura y Ganadería (SAG). 1952. Ley federal de caza. Diario Oficial de la Federación del 5 de enero, México.
  183. ↑ (Ingelesez) «Illegal wildlife trade in Mongolia» Zoological Society of London (ZSL) (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  184. ↑ (Ingelesez) Staff, Norway Today. (2022-02-01). «Lynx hunt in Norway: 74 lynxes can be hunted during this year's hunting season» Norway Today (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  185. ↑ (Ingelesez) «Registration for hunting predator animals» www.naturvardsverket.se (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  186. ↑ (Suedieraz) Riksdagsförvaltningen. «Jaktförordning (1987:905) Svensk författningssamling 1987:1987:905 t.o.m. SFS 2022:1374 - Riksdagen» www.riksdagen.se (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  187. ↑ «China - Wildlife - Wildlife Law Regulations | Animal Legal & Historical Center» www.animallaw.info (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  188. ↑ (Ingelesez) Schadt, Stephanie; Revilla, Eloy; Wiegand, Thorsten; Knauer, Felix; Kaczensky, Petra; Breitenmoser, Urs; Bufka, Luděk; Červený, Jaroslav et al.. (2002-04-30). «Assessing the suitability of central European landscapes for the reintroduction of Eurasian lynx: Lynx habitat suitability» Journal of Applied Ecology 39 (2): 189–203. doi:10.1046/j.1365-2664.2002.00700.x. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  189. ↑ (Ingelesez) «Eurasian Lynx (Lynx lynx): Brief fact sheet» www.euronatur.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-25).
  190. ↑ «Lynx to Scotland | SCOTLAND: The Big Picture» www.scotlandbigpicture.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  191. ↑ (Ingelesez) «Opinions divided over reintroduction of lynx to Scotland» BBC News 2022-04-28 (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  192. ↑ (Ingelesez) Scientific Publications – The Vincent Wildlife Trust. (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  193. ↑ (Ingelesez) «Lynx reintroduction: 'Five sites interested' in Wales» BBC News 2017-08-27 (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  194. ↑ (Ingelesez) «Facts & Figures» www.wwf.eu (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  195. ↑ «LYNXEXSITU» www.lynxexsitu.es (Noiz kontsultatua: 2022-09-25).
  196. ↑ Artola, Ramon. (1896). «Astoa eta katamotza / [Ramón Artola.»] http://www.kmliburutegia.eus/Record/310125 (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  197. ↑ (Ingelesez) Koch, John T.. (1993-04). «Thoughts on the ur-Gođodin: Rethinking Aneirin and Mynyđawc mŵynvawr» Language Sciences 15 (2): 81–89. doi:10.1016/0388-0001(93)90019-O. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  198. ↑ Celtic culture : a historical encyclopedia. ABC-CLIO 2006 ISBN 978-1-85109-440-0. PMC 62381207. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  199. ↑ a b c (Ingelesez) «Hwiangerddi.cymru» welshnurseryrhymes.wales (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  200. ↑ N., E. E.; Rat, Maurice. (1958). «Dictionnaire des locutions françaises» Books Abroad 32 (2): 154. doi:10.2307/40098983. ISSN 0006-7431. (Noiz kontsultatua: 2022-10-04).
  201. ↑ Alain Rey et Sophie Chantreau, , Paris, Le Robert, coll. « Les usuels du Robert », 1989, 1322 p. (ISBN 2 85036 103-8), article lynx, page 720
  202. ↑ «U.E.A.F. - l'Univers : les Constellations» archive.wikiwix.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-04).
  203. ↑ Schenda, R. 1995. Das ABC der Tiere. Märchen, Mythen und Geschichten. C.H. Beck, München.
  204. ↑ (Ingelesez) Walton, Steven A.. (2001-01). «Theophrastus on Lyngurium : Medieval and Early Modern Lore from the Classical Lapidary Tradition» Annals of Science 58 (4): 357–379. doi:10.1080/000337900110041371. ISSN 0003-3790. (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  205. ↑ (Ingelesez) Folk-Etymology. Ardent Media (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  206. ↑ (Ingelesez) read, Natural World 2 min. «Explore» National Museums Scotland (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  207. ↑ Ovid, 43 B. C.-17 or 18 A. D.; Dryden, John; Pope, Alexander; Congreve, William; Addison, Joseph. (1833). Ovid. London, A.J. Valpy (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  208. ↑ «Mythology and Legends of the Norwegian Forest Cat» www.stepbystep.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-04).
  209. ↑ (Ingelesez) Vikingenes ™. «Fylgiur Spirit Animals and Their Meanings in Norse Culture» Vikingenes ™ (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  210. ↑ Van der Post, Laurens cn. (1961). The heart of the hunter. New York, Morrow (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  211. ↑ «Native American Indian Lynx Legends, Meaning and Symbolism from the Myths of Many Tribes» www.native-languages.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-04).
  212. ↑ a b «Jacksonville Zoo and Gardens: Things to See and Do» archive.wikiwix.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-04).
  213. ↑ a b Kroeber, A. L., «Preliminary Sketch of the Mohave Indians», American Anthropologist, vol. 4, no 2,‎ avril-juin 1908, p. 279.
  214. ↑ Meadows, Kenneth. (2011). Shamanic experience : a practical guide to extra-sensory perception. ISBN 978-1-4481-1730-7. PMC 1003900966. (Noiz kontsultatua: 2022-09-20).
  215. ↑ Lévi-Strauss, Claude. (1991). Histoire de Lynx. Plon ISBN 2-259-02427-0. PMC 25045352. (Noiz kontsultatua: 2022-10-04).
  216. ↑ «The Underwater Panther (Great Water Lynx, Night Panther, Mishibizhiw)» www.native-languages.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-07).
  217. ↑ «True Tiger (Lenapizka, Real Lynx)» www.native-languages.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-04).
  218. ↑ «Lusifee (Lucivee)» www.native-languages.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-04).
  219. ↑ «The Underwater Panther (Great Water Lynx, Night Panther, Mishibizhiw)» www.native-languages.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-04).
  220. ↑ a b «Lynx» www.blason-armoiries.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  221. ↑ Fox-Davies, Arthur Charles. (2007). A complete guide to heraldry. Skyhorse Publishing ISBN 1-60239-001-0. PMC 100544250. (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  222. ↑ «Loup-cervier» www.blason-armoiries.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  223. ↑ (Ingelesez) «Heraldry Symbols and What They Mean» Hall of Names (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]



Felidae familia
Felinae
Acinonyx
Caracal
Catopuma
Felis
Herpailurus
Leopardus
Leptailurus
Lynx
Otocolobus
Pardofelis
Prionailurus
Puma
Pantherinae
Panthera
Neofelis
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Katamotz&oldid=9054291"(e)tik eskuratuta