Albert Einstein

Albert Einstein
Irudi gehiago
Ahotsa
katedradun 1911 -
Bizitza
Jaiotza	Ulm, 1879ko martxoaren 14a
Herrialdea	Alemaniar Inperioa  (1879ko martxoaren 14a -  1896ko urtarrilaren 28a) aberrigabea  (1896ko urtarrilaren 28a -  1901eko otsailaren 21a) Suitza  (1901eko otsailaren 21a - Cisleithania  (1911ko apirilaren 1a -  1912ko irailaren 30a) Weimarko Errepublika  (1918 -  1933) Alemania  (1933ko urtarrilaren 30a -  1933ko martxoaren 28a) Ameriketako Estatu Batuak  (1940ko urriaren 1a -
Bizilekua	Einsteinhaus Caputh (en) Einsteinhaus (en) Munich Princeton Smíchov (en) Schaffhausen
Talde etnikoa	Juduak
Lehen hizkuntza	alemana
Heriotza	Princeton, 1955eko apirilaren 18a (76 urte)
Hobiratze lekua	National Museum of Health and Medicine (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: Aorta abdominaleko aneurisma
Familia
Aita	Hermann Einstein
Ama	Pauline Koch
Ezkontidea(k)	Mileva Marić  (1903ko urtarrilaren 16a -  1919ko otsailaren 14a) Elsa Einstein (en)  (1919 -  1936ko abenduaren 20a)
Seme-alabak	ikusi Hans Albert Einstein (en) Eduard Einstein Lieserl Einstein
Anai-arrebak	ikusi Maja Einstein (en)
Familia	ikusi Lina Einstein (lehengusina propio) Elsa Einstein (en) (lehengusina propio)
Hezkuntza
Heziketa	Zuricheko Unibertsitatea 1905eko apirilaren 30a) doktoretza : fisika Luitpold-Gymnasium (en) (1888 - 1894) old Kantonsschule (Albert Einstein House) (en) (1895 - 1896ko iraila) matura (en) ETH Zürich (1896 - 1900) Zientziatan graduatua : matematika-irakaskuntza
Hezkuntza-maila	Fisikako doktoregoa
Tesia	A New Determination of Molecular Dimensions (en)
Tesi zuzendaria	Alfred Kleiner (en) Heinrich Burkhardt (en) Heinrich Friedrich Weber (en)
Doktorego ikaslea(k)	Leó Szilárd
Hizkuntzak	alemana ingelesa
Irakaslea(k)	Heinrich Friedrich Weber (en)
Ikaslea(k)	ikusi Ernst G. Straus (en)
Jarduerak
Jarduerak	fisikaria, fisikari teorikoa, zientziaren filosofoa, asmatzailea, zientzia idazlea, pedagogoa, unibertsitateko irakaslea, filosofoa, idazlea, zientzialaria, matematikaria, patent examiner (en) eta katedraduna
Parte-hartzailea 1st Solvay Conference on Physics (en) 5th Solvay Conference on Physics (en)
Lantokia(k)	Berna Praga Zürich Berlin Caputh (en) Princeton eta Zürich
Enplegatzailea(k)	Kaliforniako Unibertsitatea Berkeleyn Princetongo Ikasketa Aurreratuen Institutua Berna Leidengo Unibertsitatea Pragako Unibertsitate Karolina Swiss Federal Institute of Intellectual Property (en)  (1902ko ekainaren 16a -  1909) Bernako Unibertsitatea  (1908 -  1909) Zuricheko Unibertsitatea  (1909 -  1911) German University in Prague (en)  (1911ko urtarrila -  1912ko urria) ETH Zürich  (1912ko urria -  1914) Berlingo Humboldt Unibertsitatea  (1914 -  1933) Prusiako Zientzien Akademia  (1914 -  1933) Deutsche Physikalische Gesellschaft (en)  (1916 -  1918) Kaiser Wilhelm Society (en)  (1917 -  1933) Leidengo Unibertsitatea  (1920ko irailaren 21a -  1946ko uztailaren 13a) Princetongo Unibertsitatea  (1933 -  1955)
Lan nabarmenak	ikusi erlatibitate berezi Erlatibitate orokor Efektu fotoelektriko erlatibitatearen teoria theory of Brownian Motion (en) E=mc² Planck-en konstante Einsteinen eremu-ekuazioak mekanika kuantiko eremu-teoria bateratu igorpen kitzikatu
Jasotako sariak	ikusi Barnard domina  (1920) Fisikako Nobel Saria  (1921) Astronomiako Errege elkartearen urrezko domina  (1926) Jules Janssen saria  (1931) Matteucci domina  (1921) Max Planck domina  (1929) Franklin domina  (1935) Copley Domina  (1925) Arteetan eta Zientziatan Merituaren Ordena Josiah Willard Gibbs Lectureship  (1934) Ginebrako Unibertsitateko honoris causa doktoregoa Jerusalemgo Unibertsitate Juduko honoris causa doktoregoa  (1949) Princetongo Unibertsitateko honoris causa doktoregoa Madrilgo Complutense Unibertsitateko honoris causa doktoregoa  (1923) Foreign Member of the Royal Society  (1921eko maiatzaren 5a) Member of the National Academy of Sciences of the United States  (1942) Great Immigrants Award  (2009) Pour le Mérite ordena Honorary Fellow of the Royal Society Te Apārangi
Influentziak	Fiodor Dostoievski, Hermann Minkowski, Baruch Spinoza, Mohandas Karamchand Gandhi, Arthur Schopenhauer, Hendrik Lorentz, George Bernard Shaw, Isaac Newton, Riazuddin, David Hume, Thomas Young, Bernhard Riemann, Moritz Schlick, James Clerk Maxwell, Paul Valéry, Karl Pearson, Henry George eta Ernst Mach
Kidetza	Royal Society Prusiako Zientzien Akademia Alemaniako Natur Zientzien Leopoldina Akademia Linzeen Akademia Amerikako Sozietate Filosofikoa Zientzien Bavariar Akademia Göttingengo Zientzien Akademia Sobietar Batasuneko Zientzien Akademia Frantziako Zientzien Akademia Suediako Zientzien Errege Akademia Arteen eta Zientzien Herbehereetako Errege Akademia Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia Russian Academy of Sciences (1917–1925) (en) Indiako Zientzien Akademia Nazionala XL izeneko Zientzien Akademia Nazionala Brazilian Academy of Sciences (en) Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionala Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionala Centre international de synthèse (en)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	panteismoa agnostizismoa judaismoa
Alderdi politikoa	Alemaniako Alderdi Demokratikoa

Albert Einstein (Ulm, Baden-Württemberg, Alemania, 1879ko martxoaren 14a - Princeton, New Jersey, AEB, 1955eko apirilaren 18a) alemaniar-suitzar-estatubatuar fisikari eta matematikari nabaria izan zen, inoizko zientzialari handienetariko bat. Fisikaren alorrean bezain sakona izan ez bada ere, filosofian ere eragin handia izan du: alde batetik, Kantek denborari eta espazioari buruz zituen iritziak zalantzan jarri zituen; bestetik, jakintzen arloan egiten diren lorpenak behin betikoak ez direla, aldiz jakindakoaren antolaketa berria etengabe egin behar dela erakutsi zuen.

1905ean erlatibitatearen teoria berezia argitaratu zuen eta 1915ean, erlatibitatearen teoria orokorra. Bi teoriek fisikan berebiziko iraultza ekarri zuten, newtondar mekanika hautsi baitzuten; Einsteinek ordu arteko espazio eta denboraren kontzeptuak guztiz berritu zituen. 1921. urtean, Fisikako Nobel Saria jaso zuen, baina ez haren ekarpen nagusiagatik, efektu fotoelektrikoa esplikatzeagatik baizik.

Bizitza

Einsteinen aita ingeniaria zen eta, negozioetan arazoak zituelarik, familiak sarritan mugitu behar izan zuen herri batetik bestera. Matematiketan larri zebilela-eta, behar baino beranduago, 17 urterekin Züricheko Teknologia Institutu Federalean sartu zen; graduatu zenean, Suitzako hiritar bihurtu zen, eta lan bila hasi zen unibertsitatean, eta baita eskoletan ere. Aurkitu ezinda, Suitzako Patente Bulegoan hasi zen lanean, Bernan. Ondo atera zitzaion: patente aztertzaile ona zen, eta aski denbora libre geratzen zitzaion bere ikerketak egiteko. 1903an, lankide Mileva Maric fisikariarekin ezkondu zen. Alaba bat izan zuten, eta bi seme gero. 1919an, ordea, dibortziatu egin ziren, eta Einstein lehengusu Elsarekin ezkondu zen; Elsak bi haur zituen bere aurreko senarrarengandik. Patente bulegoan zela, 1905ean, hiru artikulu argitaratu zituen, oso garrantzitsuak hirurak: mugimendu browndarra, efektu fotoelektrikoa eta erlatibitate berezia lantzen zituzten, hurrenez hurren.

Unibertsitateko aurreneko postua 1909an hartu zuen, Züricheko Unibertsitateko irakasle laguntzaile gisa; ondoren, irakasle osoa izan zen Pragan (1910) eta Zurichen (1912). 1913an, Berlinen, Fisikako Institutuko Zuzendari izendatu zuten, Gilen Kaiser Institutuan. Lehen Mundu Gerraren urteetan osatu zuen erlatibitatearen teoria orokorra, eta argitaratu zuenean (1915), Fisikako Nobel saria eman zioten (1921), 1905ean egindako lanagatik.

Mundu guztian hitzaldiak ematen hasi zen, eta Kalifornian zen Hitler agintera iritsi zenean, 1933an. Judua zenez, ez zen Alemaniara itzuli; Berlinen dimisioa eman ondoren, Princetonen hasi zen lanean. Einstein gogor saiatu zen grabitazio indarra eta indar elektromagnetikoa eta nuklearra ekuazio sail batean bateratzen, baina ez zuen lortu. Garai hartan, politikan ere aritu zen, lehen bonba atomikoa prestatzen lagundu baitzien aliatuei (Manhattan proiektua) eta, 1939an, Roosevelt presidenteari jakinarazi zion, gutun baten bidez, horretan ari zirela alemaniarrak.

1952an Israelgo lehendakaritza eskaini zioten, baina ez zuen onartu. Fisikan politikan baino ekarpen handiagoak ekar zitzakeela erantzun zuen. Hiroshima eta Nagasakiko leherketen ondoren, gerra nuklearren erabat aurka azaldu zen, eta bakearen alde egin zuen beti. Bizimodu soila egiten zuen, eta arrantza eta musika zituen lanaz kanpoko zaletasun nagusiak.

Ekinbide zientifikoa

Besteak beste, argiaren ibilbidean grabitazioak duen efektua aztertu zuen Einsteinek.

1905eko lehen artikuluan, partikula txiki eskegien zorizko mugimendua aztertu zuen (Brownen higidura, 1828an aurkitua). Jariakari batean dagoen partikula txiki-txiki bat molekula inguratzaileez bonbardatzen baldin bada, norabide gabe mugitzen hasten da, eta Einsteinen kalkuluek molekulen existentziaren froga zuzenak eman zituen, Jean Perrinek esperimentu bidez baieztatu zuenean (1908).

Einsteinen hurrengo artikuluak efektu fotoelektrikoa lantzen zuen, irradiazio fotoelektrikoa aztertuz, Maxwellen ekuazioen arabera normalean uhin gisara ulertzen zena. Einsteinen aburuz, argiaren energia sortetan bakarrik igor daiteke, alegia, Planckek erabilitako quantum direlakoetan.

Einstein orduan gai izan zen Lenarden teoria (1902) esplikatzeko: haren arabera, gainalde metaliko batetik egotzitako elektroien energia, hura jotzen duen argiaren uhin luzeraren araberakoa da, baina ez intentsitatearen araberakoa. Horren emaitza teoria kuantikoaren oinarriak jartzea izan zen, eta Max Plancken quantumak fisikako interpretazio batez osatzea.

Azkenik, erlatibitatearen teoria berezia osatu zuen Einsteinek (elkarri buruz abiadura uniformez mugitzen diren gorputzetara mugatua), hirugarren artikuluan. Maxwellen uhin elektromagnetikoaren argiaren teoriak adierazten zuen argi uhin baten abiadura ez dela iturburuaren edo behatzailearen lastertasunaren araberakoa eta, era horretan, kontra egiten zion mekanika klasikoari. Lorentz, Fitzgerald eta Poincarék transformazio bat aurkitu zuten Maxwellen ekuazioko mugimendu uniformeko parte batean, zeinak argiaren abiadura bere horretan uzten baitzuen, espazioaren eta behatzailearen lastertasun erlatiboak aldatu gabe alegia (Lorentz transformazioa).

Einsteinek proposatu zuen, zuzen proposatu ere, argiaren abiadura berbera dela elkarri buruz mugitzen diren parametro guztietan; berak jakin gabe, Michelson-Morley esperimentuak agertu zuen hori (1881, 1887); erlatibitatearen printzipioa aurreratu zuen, hau da, lege fisiko guztiak berdinak direla elkarri buruz mugimendu uniformea duten parametro guztietan. Einsteinek ateratako beste ondorio bat hau da: gorputz baten energia E kopuru batez aldatzen baldin bada, orduan haren masak E/c2 aldatu behar du (c argiaren lastertasuna da).

1907tik aurrera, erlatibitatearen teoria elkarri buruz azeleratzen ari diren parametroetara zabaltzen saiatu zen Einstein. Grabitazio azelerazioa eta mugimendutik datorrena, azeleratzen ari den parametro batean behatuz gero, guztiz baliokide direla zen hastapen nagusia (baliokidetasunaren hastapena). Hortik, iragarri zuen grabitazio erakarpenak argi izpiak makurraraziko zituela. 1911n iragarpen zehatz bat egin zuen: Eguzkia doi-doi ukitzen duen izar baten argiak arkuko 1,7'' desbideratu behar du. 1919. urtean eguzki eklipse oso bat izan zenean, Eddingtonek neurtu zuen fenomeno hori Afrika Mendebalean, Principén, eta aurkitu zuen arkuko 1,6''; zela. Froga ikusgarri horrek berehala famatu zuen Einstein mundu osoan, eta argi utzi zuen fisikaren oinarriak mugiarazi zituela.

1915ean osorik argitaratu zuen erlatibitatearen teoria, Riemannen geometria eta matematikako beste ideia batzuk erabiliz, hala Hermann Minkowski (1864-1909) (1907an), Riemann (1854) eta C. Riccirenak (1853-1925) (1887an). Masa hartu zuen espazio-denboraren ‘lautasuna’ itxuraldatzeko, eta espazioan elkarri buruzko bide makurretan zehar mugitzen diren gorputzak sorrarazteko. Hortik sortzen den ‘grabitazio’ erakarmena Newtonen legeak iragarritakoaren oso antzekoa bada ere, badira zuzenketa txiki batzuk. Einsteinek eta Marcel Grossmannek (1878-1936) egindako kalkuluen arabera, Merkuriok Eguzkiaren inguruan egindako elipseak arkuko 43" errotazio handiagoa behar zuen izan gizaldiko, Newtonen teoriak zioena baino. Hala esan zuen orduan Einsteinek: Nire onetatik aterea nengoen, estasiaren estasiz, garai hartan.

Erlatibitate orokorrak beste iragarpen harrigarri asko ekarri zituen, hala adibidez grabitazio eremu batetik bestera igarotzen den argiak aldaketa bat izango zuela bere uhin luzeran. Ortzian, 1925an aztertu zen hori, eta Lurrean, Robert Pound eta Glen Rebkak ikusi zuten, 23 metroko dorre batekin, Mossbauer efektua erabiliz, 1959an. Uhin luzera handiagoa zutela aurkitu zen dorreko behealdetik goraino mugitzen ziren gamma izpiek.

Era berean, munduaren eredu kosmologikoak erabat aldatu zituen erlatibitate orokorrak; hala, Friedmannek (1922), espantsioan ari den unibertso bat irudikatzen duen eredu bat proposatu zuen, Einsteinen ekuazioen araberakoa.

1920 eta 1930 ondoko hamarraldietan, teoria kuantikoari buruzko eztabaidetan jardun zuen Einsteinek, Bornen probabilitatearen kontzeptuari uko eginez (Jainkoa izan daiteke burutsua, baina maltzurra ez da). Grabitazio eta elektromagnetismo alorretako legeak eskema geometriko bakar batera bil zitzakeen teoria sortzen saiatu zen: ahalegin honetan erabat asmatu ez bazuen ere, gerora erabili diren matematika lan handiak egin zituen. Garai hartan, Otto Hahn eta Fritz Strassmann alemaniar kimikariek egin zituzten uranioaren fisioaz berak proposatutako teoriak (1939), eta Enrico Fermi italiar fisikariak metal honen deuseztatze etengabearen ondoko erreakzioek sortarazten duten energia kopuru gaitzaren erabileraren balizko ondorioak utzi zituen agerian. Hala esan zuen 1921ean: Munta handiko aurkikuntzak gazteen gauza dira… eta, hortaz, horiek iraganeko kontuak dira niretzat.

Lanak

Annalen der Physik aldizkarian egin zituen argitalpenez aparte, beste lan batzuk argitara eman zituen: Mugitzen diren gorputzen elektrodinamikaz (1925), Erlatibitate berezi eta orokorrari buruzko teoriaren oinarriak (1916), Eterra eta erlatibitatearen teoria (1921), Lau hitzaldi erlatibitatearen teoriaz (1921), Ideien garapena fisikan (1938) eta bi saiakera: Nola ikusten dudan mundua (1934) eta, Sigmund Freudekin batera, Zergatik gerra (1933).

Einsteinen esanak

«Bi modutara bizi zaitezke: miraria ezertxo ere ez dela pentsatuz edota den-dena miraritzat hartuz.»

«Bi gauza bakarrik dira infinituak: unibertsoa eta giza ergelkeria. Lehenengoaren inguruan, zalantzak ditut; baina bigarrenari buruz, ziurtasun osoa dut zer-nolako gogoa dagoen jendea gerretan hiltzeko, boterea lortzearren.»

Ikus, gainera

• Erlatibitatearen teoria
• E=mc²

Kanpo estekak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Albert Einstein

Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Albert Einstein

• (Ingelesez) Albert Einstein agiritegia

Erreferentziak

• Datuak: Q937
• Multimedia: Albert Einstein / Q937
• Aipu famatuak: Albert Einstein