Azaroaren 5

Azaroaren 5a gregoriotar egutegiaren urteko hirurehun eta bederatzigarren eguna da, 310.a bisurteetan. 56 egun falta dira urtea amaitzeko.

Jaiotzak Euskal Herrian Leonardo Zilaurren Jaiotza: Bilbo, 1912 Heriotza: Madril, 1969ko abenduaren 9a Leny Escudero Jaiotza: Aurizperri, 1932 Heriotza: Giverny, 2015eko urriaren 9a Francisco Rafael Uhagon Jaiotza: Bilbo, 1858 Heriotza: Madril, 1927ko abenduaren 21a Iñaki Astiz Jaiotza: Iruñea, 1983 Eskuz gaurkotu + Jaiotza gehiago... Munduan Bryan Adams Jaiotza: Kingston, 1959 Vivien Leigh Jaiotza: Darjeeling, 1913 Heriotza: Eaton Square (en) , 1967ko uztailaren 8a Tilda Swinton Jaiotza: Londres, 1960 eta 1960 Eskuz gaurkotu + Jaiotza gehiago... Artikulurik ez duten Azaroaren 5ko jaiotzak J.B.S. Haldane • Jeffrey Sachs • BoA • Ksenia Sobtxak • Eskuz gaurkotu Heriotzak Euskal Herrian Marga Andurain Jaiotza: Baiona, 1893ko maiatzaren 29a Heriotza: Tanger, 1948 Joseba Elosegi Jaiotza: Donostia, 1915eko abenduaren 6a Heriotza: Donostia, 1990 Martin Zalba Jaiotza: Iruñea, 1337 Heriotza: Salon-de-Provence, 1403 Eskuz gaurkotu + Heriotza gehiago... Munduan James Clerk Maxwell Jaiotza: Edinburgo, 1831ko ekainaren 13a Heriotza: Cambridge, 1879 Angelica Kauffman Jaiotza: Chur, 1741eko urriaren 30a eta 1741 Heriotza: Erroma, 1807 Maurice Utrillo Jaiotza: Montmartre, 1883ko abenduaren 26a Heriotza: Akize, 1955 Isaiah Berlin Jaiotza: Riga, 1909ko ekainaren 6a Heriotza: Acland Hospital (en) , 1997 Eskuz gaurkotu + Heriotza gehiago... Artikulurik ez duten Azaroaren 5ko heriotzak Aaron Carter • Eskuz gaurkotu

Gertaerak Guy Fawkes (irudian) Gaua, Erresuma Batuan Guy Fawkes. 1853 - Mexikon lehen telegrafo linea sortu zen. 1933 - Lehen euskal estatutua onartu zen erreferendum bidez. + Gertaera gehiago... Egutegia << Azaroa >> Al As Az Og Or Lr Ig 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 2024 Aurreko eta hurrengo urteetan 2021: Ostirala 2022: Larunbata 2023: Igandea 2025: Asteazkena 2026: Osteguna 2027: Ostirala Izendegia Santutegia: Elisabet Seaska egutegia: Nafarroa, Nafar eta Zutik.

Daturen bat falta bada, urtearen lotura jarraitu han sartzeko.

---

Gertaerak

Euskal Herria

• 1512 – Iruñeko murruen kanpoaldean borroka hasi zen Nafarroako armadaren eta okupatzaile gaztelarraren artean.
• 1978 – ETAk, Mariano Criado Ramajo goardia zibila erail zuen Tolosan.

Mundua

• 1530 – Ipar Itsasotik zetorren sagailo zikloniko itzel batek Flandria eta Zeelanda urez bete zituen, 100.000 heriotza eraginez.
• 1605 – Bolboraren konspirazioa izeneko Jakue I.a Ingalaterrakoa eta VI.a Eskoziakoaren hilketa-ahalegina.
• 1843 – Kubako Matanzas eskualdean, Carlota izeneko esklaboa buruzagi zutela esklaboek matxinada abiatu zuten. Matxinada sei hilabetez luzatu zen eta esklabistek Carlota harrapatu, hil eta bere gorpua zatikatu ostean amaitu zen.
• 1971 – Picassoren hainbat lan suntsitu zituen eskuin muturreko talde batek Madrilen. Litografiak Theo galerian zeuden ikusgai, eta Comando de Lucha Antimarxista izena hartuta, galeriari eraso egin zioten.
• 2006 – Saddam Husseinen aurkako lehen epaiketaren epaia argitara eman zuen epaileak,
• 2009 – 12 hildako eta 31 zauritu izan ziren Texasko Fort Hood base militarrean izandako tiroketan.

Arte eta kultura

Mundua

• 1993 – The Remains of the Day ("Egunaren Hondarrak") filma estreinatu zen, James Ivoryek zuzendu eta Anthony Hopkins, Emma Thompson, James Fox, Christopher Reeve, Hugh Grant, Peter Vaughan eta Ben Chaplin aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1999 – The Insider ("Informatzailea") filma estrenatu zen, Michael Mannek zuzendu eta Al Pacino, Russell Crowe, Christopher Plummer, Diane Venora, Philip Baker Hall, Lindsay Crouse eta Debi Mazar aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1999 – The Bone Collector ("Hezur Bildumatzailea") filma estreinatu zen, Phillip Noycek zuzendu eta Denzel Washington, Angelina Jolie, Queen Latifah, Michael Rooker, Mike McGlone, Luis Guzman, Leland Orser eta Ed O'Neill aktoreek antzeztu zuten.

Zientzia eta teknologia

Mundua

• 1922 – Howard Carter ingelesak zabaldu zuen Tutankamonen hilobia Luxoretik gertu, Egipton.

Jaiotzak

Euskal Herria

• 1655 – Francisco Rodriguez de Mendarozketa, arabar elizgizona, Sigüenzako gotzaina (h. 1722).
• 1858 – Francisco Rafael Uhagon, bizkaitar legelari, historialari eta politikaria (h. 1927).
• 1866 – Jesús Santesteban, gipuzkoar musikagilea.
• 1889 – Ricardo Arrue, euskal margolaria (h. 1978).
• 1890 – Leandro Agirretxe, gipuzkoar futbolari eta medikua (h. 1980).
• 1900 – Consuelo Gallastegi, bizkaitar maistra eta ekintzaile politikoa (h. 1980).
• 1906 – Francisco Gorritxo, bizkaitar politikari abertzalea (h. 1993).
• 1912 – Leonardo Zilaurren, euskal herritar futbolaria (h. 1969).
• 1914 – Ramón Mendizabal, bizkaitar futbolaria (h. 1938).
• 1925 – Mixel Intxauspe, euskal herritar politikari eta bankaria (h. 2011).
• 1928 – Roman Maiz Okelar, gipuzkoar herri-bertsolaria (h. 2015).
• 1932 – Leny Escudero, nafar abeslari, kantautore eta aktorea (h. 2015).
• 1940 – Imanol Irigoien, gipuzkoar idazlea eta margolaria.
• 1945 – Mikel Martinez de Murgia, bizkaitar ETAkidea (h. 1972).
• 1947 – José Javier Alfaro Calvo, nafar irakasle, ilustratzaile eta idazlea.
• 1948 – Pedro Subijana, gipuzkoar sukaldaria.
• 1951 – Jon Gangoiti, bizkaitar politikaria.
• 1955 – Jon Bilbao Moro, gipuzkoar ETAkidea, ia 29 urte espetxean izandakoa.
• 1961 – Antonio Gorriaran, bizkaitar futbolari ohia.
• 1962 – Jon Aspiazu, bizkaitar futbolari ohia.
• 1967 – Maribel García Malo, UPNko nafar politikaria.
• 1977 – Jon Maya, gipuzkoar dantzaria.
• 1978 – Julen Fernández, euskal herritar txirrindulari ohia.
• 1983 –
  • Iñaki Astiz, nafar futbolaria.
  • Julien Saubade, lapurtar errugbilaria.
• 1988 – John Sehil, lapurtar aktorea.
• 1990 –
  • Aitor González Prieto, bizkaitar txirrindularia.
  • Haizea Ziarrusta, bizkaitar kimikaria.
• 1996 – Jon Bakero González, nafar futbolaria.
• 2000 – Oier Garai, bizkaitar futbolaria.
• 2002 – Iker Muñoz, nafar futbolaria.

Mundua

• 1494 – Hans Sachs, alemaniar olerkari eta musikagilea (h. 1576).
• 1607 – Anna Maria van Schurman, herbeheretar margolari, grabatzaile, poeta eta aditua, emakumeen hezkuntzaren defendatzailea (h. 1678).
• 1615 – Ibrahim I.a, Otomandar Inperioko sultana (h. 1648).
• 1619 – Philip Koninck, holandar margolari barrokoa (h. 1688).
• 1770 – Sarah Guppy, britainiar asmatzailea, zubi bat patentatu zuen lehen emakumea (h. 1852).
• 1778 – Giovanni Battista Belzoni, italiar esploratzaile eta Egiptoko antzinako gauzen arkeologoa (h. 1823).
• 1779 – Washington Allston, estatubatuar olerkari eta margolaria (h. 1843).
• 1798 – Maria Karolina Borboi Bi Sizilietakoa, italiar printzesa (h. 1870).
• 1807 – Patricio de la Escosura, espainiar politikaria eta idazlea (h. 1878).
• 1815 – Blanche Feillet-Hennebutte, frantziar margolaria, marrazkilaria eta litografoa (h. 1886).
• 1851 – Charles Dupuy, Frantziako Estatuburua (h. 1923).
• 1854 – Paul Sabatier, frantziar kimikaria, 1912ko Kimikako Nobel Saria (h. 1941).
• 1855 – Eugene Debs, estatubatuar politikaria (h. 1926).
• 1864 – Zacarías Martínez, espainiar agustindar erlijiosoa eta biologoa, Gasteizko apezpikua izandakoa (h. 1933).
• 1865 – Margaret Macdonald Mackintosh, eskoziar artista (h. 1933).
• 1876 – Raymond Duchamp-Villon, frantziar eskultorea (h. 1918).
• 1878 –
  • Mikhail Artsybaxev, ukrainar idazlea (h. 1927).
  • Kuzma Petrov-Vodkin, errusiar margolari eta idazlea (h. 1939).
• 1880 – Mihail Sadoveanu, errumaniar idazlea (h. 1961).
• 1884 – Vladimir Miliutin, sobietar politikaria (h. 1937).
• 1885 – Will Durant, estatubatuar idazle, historialari eta filosofoa (h. 1981).
• 1893 – Raymond Loewy, frantziar estatubatuar industria diseinatzailea (h. 1986).
• 1894 – Varvara Stepanova, errusiar margolari konstruktibista (h. 1958).
• 1898 – Amado Granell, espainiar errepublikar eta militarra (h. 1972).
• 1904 – Sofía Bozán, argentinar aktorea.
• 1905 – Joel McCrea, estatubatuar aktorea (h. 1990).
• 1906 – Fred Lawrence Whipple, estatubatuar astronomoa (h. 2004).
• 1913 – Vivien Leigh, britainiar aktorea (h. 1967).
• 1917 – Jacqueline Auriol, Frantziako emakumezko lehen proba-pilotua, munduko abiadura-errekor batzuk lortu zituena (h. 2000).
• 1919 – Félix Gaillard, Frantziako lehen ministroa (h. 1970).
• 1920 – Douglass North, estatubatuar ekonomialaria, 1993ko Ekonomiako Nobel Saria (h. 2015).
• 1921 –
  • Georges Cziffra, hungariar piano jotzailea (h. 1994).
  • Fawzia Fuad Egiptokoa, Egiptoko printzesa eta Irango erregina ezkontidea (h. 2013).
• 1922 - Rosita Yarza, espainiar aktorea (h. 1996).
• 1924 - Alice Colonieu, frantziar artista, margolari, eskultore eta zeramikaria (h. 2010).
• 1926 – John Berger, ingeles arte kritikari, eleberrigile, margolari eta olerkaria (h. 2017).
• 1927 – Emilio Lledó, espainiar filosofoa.
• 1929 – Lennart Johansson, suediar kirol zuzendaria (h. 2019).
• 1931 –
  • Charles Taylor, kanadar filosofoa.
  • Ike Turner, estatubatuar musikari, egile abeslari eta musika ekoizlea (h. 2007).
• 1934 – Simon Achidi Achu, Kamerungo lehen ministroa (h. 2021).
• 1936 – Uwe Seeler, alemaniar futbolaria (h. 2022).
• 1938 –
  • Joe Dassin, frantziar-estatubatuar aktore, abeslari eta egile abeslaria (h. 1980).
  • César Luis Menotti, argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (h. 2024).
• 1940 – Elke Sommer, alemaniar aktorea.
• 1941 –
  • Art Garfunkel, estatubatuar musikaria eta Simon and Garfunkel bikoteko kidea.
  • Jaume Perich Escala, El Perich, kataluniar idazlea, marrazkilaria eta umorista (h. 1995).
• 1943 – Sam Shepard, estatubatuar idazle, antzezle eta zinema-zuzendaria (h. 2017).
• 1944 – Marisa Naranjo, kanariar esataria, aktorea eta aurkezlea.
• 1945 – Nikolai Tanaiev, Kirgizistango lehen ministroa (h. 2020).
• 1946 – Gram Parsons, estatubatuar egile-abeslari, gitarrista eta pianista (h. 1973).
• 1947 –
  • Peter Noone, ingeles musikaria.
  • Franco Trappoli, italiar politikaria.
• 1948 –
  • Peter Hammill, musikaria.
  • Bernard-Henri Lévy, frantziar filosofoa eta idazlea.
  • William Daniel Phillips, estatubatuar fisikaria, 1997ko Fisikako Nobel Saria.
• 1950 – Thorbjørn Jagland, Norvegiako lehen ministroa.
• 1952 –
  • Oleg Blokhin, ukrainar futbolari ohia, SESBeko inoizko hoberenetarikoa.
  • Teresa Rabal, kataluniar telebistako-aktore, abeslari eta aurkezlea .
  • Vandana Shiva, indiar filosofo eta idazlea, ekofeminismoaren aldekoa.
• 1954 – Alejandro Sabella, argentinar futbolaria eta futbol entrenatzailea (h. 2020).
• 1958 – Margarita Parra Álvarez, espainiar kimikaria.
• 1959 – Bryan Adams, kanadar rock eta pop musikari eta argazkilaria.
• 1960 – Tilda Swinton, britainiar telebista eta zinemako aktore eta performance-artista.
• 1963 –
  • Hans Gillhaus, herbehereetar futbolari ohia.
  • Tatum O'Neal, estatubatuar aktorea.
  • Jean-Pierre Papin, frantziar futbolari ohia.
  • Brett Papworth, australiar errugbilari ohia.
• 1964 – Famke Janssen, herbehereetar aktorea, gidoilaria, zinema zuzendaria eta modelo ohia.
• 1968 –
  • Sam Rockwell, estatubatuar aktorea.
  • Aitana Sánchez-Gijón, espainiar-italiar aktorea.
• 1969 – Meltem Cumbul, turkiar aktorea.
• 1973 –
  • Albert Espinosa, kataluniar ingeniari industrial, gidoilari, teatro autorea, idazle, aktore eta zinema zuzendaria.
  • Bosco Ntaganda, ruandar-kongotar gerrillari eta militarra, gerra kriminaltzat joa.
• 1976 –
  • Raúl Cimas, espainiar aktore eta umorista.
  • Samuel Page estatubatuar aktorea.
• 1978 – Xavier Tondo, kataluniar txirrindularia (h. 2011).
• 1980 –
  • Eva González, espainiar modelo eta telebista aurkezlea.
  • Mary Ruiz, kataluniar aurkezlea, aktorea, irrati-esataria eta modeloa.
• 1981 – Javier Pereira, espainiar aktorea.
• 1982 – Velia Vidal, afroindigena kolonbiar aktibista, idazlea, irakurketaren sustatzailea eta kultur kudeatzailea.
• 1984 – Eliud Kipchoge, keniar atleta, distantzia luzeetan aditua.
• 1986 – Kasper Schmeichel, daniar futbolaria.
• 1987 –
  • Kevin Jonas, Jonas Brothers taldeko kidea.
  • O.J. Mayo, estatubatuar saskibaloiko jokalaria.
• 1988 –
  • AuronPlay, gaztelaniazko youtuberra.
  • Bailey Jay, estatubatuar aktore pornografikoa, helduentzako modeloa eta podcasterra den emakume transexuala.
• 1989 – Víctor Laguardia, espainiar futbolaria.
• 1996 – Sabina Altinbekova, kazakhstandar boleibol jokalaria eta interneteko ospetsua.
• 1998 – Takehiro Tomiyasu, japoniar futbolaria.
• 2002 – Berta Castañé, kataluniar aktore eta modeloa.

Heriotzak

Euskal Herria

• 1500 – Joanes Foixkoa, Nafarroako Erresumako infantea (j. 1450).
• 1699 – Eneko Velez Gebarakoa, hamargarren Oñatiko kondea eta Campo Realeko kondea, euskal herritar politikaria (j. 1642).
• 1910 – Hilario Sarasa Suhuskune, nafar apaiza, kontularia eta liburuzaina (j. 1831).
• 1948 – Marga Andurain, lapurtar espioia eta abenturazalea, Tanger inguruko itsasoan eraila (j. 1893).
• 1986 – Antonio Alberdi, bizkaitar musikagile eta organista (j. 1893).
• 1990 – Joseba Elosegi, eusko gudaria eta politikari jeltzalea, bere buruari su eman eta Francorengana hurbiltzen saiatu zelako famatua (j. 1915).
• 2023 – Xabier Zumalde, El Cabra, bizkaitar ekintzaile abertzalea (j. 1938).

Mundua

• 1370 – Kasimiro III.a Poloniakoa, Poloniako erregea (j. 1310).
• 1647a – Vincentio Reinieri, italiar matematikari eta astronomoa, Galileo Galileiren laguna eta dizipulua (j. 1606).
• 1800 – Jesse Ramsden, ingeles teknikari eta asmatzailea (j. 1735).
• 1804 – Betje Wolff, herbeherear idazlea (j. 1738).
• 1807 – Angelica Kauffman, austro-suitzar margolari neoklasikoa (j. 1741).
• 1818 – Friedrich Heinrich Füger, klasizismo garaiko alemaniar margolaria (j. 1751).
• 1819 – Alexander Kucharsky, poloniar erretratugilea (j. 1741).
• 1828 – Maria Feodorovna, Errusiako enperatriz ezkontidea (j. 1759).
• 1836 – Karel Hynek Mácha, txekiarolerkara (j. 1810).
• 1850 – Ana Gertrudis de Urrutia Garchitorena, espainiar margolaria (j. 1812).
• 1867 – Leopoldo O'Donnell, espainiar aitoren seme, militar eta politikaria (j. 1809).
• 1872 – Thomas Sully, estatubatuar margolari erretratugilea (j. 1783).
• 1879 – James Clerk Maxwell, eskoziar fisikaria, XIX. mendeko zientzialari handienetakoa (j. 1831).
• 1893 – Zhan Shichai, Chang Woo Gow , akromegaliaren ondorioz 2,35 metro garai izatera heldu zen txinatar gizasemea (j. c. 1841).
• 1906 – Frits Thaulow, norvegiar margolari inpresionista (j. 1847).
• 1914 – August Weismann, alemaniar biologoa (j. 1834).
• 1917 – Louise Hammarström, Suediako lehen emakume kimikari formatu eta trebatua (j. 1849).
• 1923 – Fernando de Torres, espainiar politikaria, Bizkaiko gobernadore zibila (j. 1859).
• 1925 – Sidney Reilly, errusiar espioia, Erresuma Batuko Secret Inteligence Service-rentzat lan egin zuena (j. 1874).
• 1927 – Augusta Déjerine-Klumpke, frantziar medikua, neuroanatomian egin zuen lanagatik ezaguna (j. 1859).
• 1930 – Christiaan Eijkman, holandar fisiologoa (j. 1858).
• 1931 – Ole Edvart Rølvaag, norvegiar eleberrigilea (j. 1876).
• 1941 – Norman de Garis Davies, britainiar marrazkilari eta egiptologoa (j. 1865).
• 1943 – Minna Keene, kanadar argazkilaria (j. 1859).
• 1944 – Alexis Carrel, frantziar kirurgialari eta fisiologoa, 1912ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1873).
• 1950 – Francisca Herrera Garrido, galiziar idazlea (j. 1869).
• 1951 – Agrippina Vaganova, ballet errusiarreko maistra, dantzaria, koreografoa eta zuzendaria (j. 1879).
• 1955 – Maurice Utrillo, frantziar margolaria (j. 1883).
• 1956 – Art Tatum, estatubatuar jazz-pianista eta musikagilea (j. 1909).
• 1957 – Olive Dennis, estatubatuar ingeniaria (j. 1885).
• 1960
  • Ward Bond, estatubatuar aktorea (j. 1903).
  • Mack Sennett, estatubatuar zinemagilea (j. 1880).
• 1963 –
  • Luis Cernuda, espainiar poeta, kritikaria eta itzultzailea (j. 1902).
  • Thomas Griffith Taylor, ingeles geografoa, antropologoa eta esploratzailea (j. 1880).
• 1966 – Dietrich von Choltitz, alemaniar militarra, Parisko gobernadore militar Parisen liberazioa zutenean (j. 1894).
• 1975 –
  • Richard Sharpe Shaver, zientzia-fikzioko estatubatuar idazlea (j. 1907).
  • Edward Lawrie Tatum, estatubatuar biologoa, 1958ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1909).
• 1977 – René Goscinny, frantziar komikigilea, "Asterix" pertsonaiaren sortan testugilea (j. 1926).
• 1979 – Al Capp, estatubatuar komikigilea (j. 1909).
• 1982 – Jacques Tati, frantziar zinema-zuzendaria eta aktorea (j. 1907).
• 1987 – Georges Franju, frantziar zinemagilea (j. 1912).
• 1989 – Vladimir Horowitz, errusiar-estatubatuar piano-jotzaile eta musikagilea (j. 1903).
• 1990 – Luis Laorga, espainiar arkitektoa (j. 1919).
• 1991 –
  • Fred MacMurray, estatubatuar aktorea (j. 1908).
  • Robert Maxwell, txekiar-britainiar argitaratzaile, politikari eta hedabideen alorreko negozio-gizona (j. 1923).
• 1992 – Jan Hendrik Oort, frisiar astronomoa (j. 1900).
• 1995 – Ernest Gellner, frantziar filosofo eta antropologo soziala (j. 1925).
• 1997 – Isaiah Berlin, britainiar filosofoa (j. 1909).
• 1998 – Momoko Kōchi, japoniar aktorea (j. 1932).
• 2000 – Roger Peyrefitte, frantziar idazlea, antzerkigilea eta diplomatikoa (j. 1907).
• 2005 – John Fowles, britainiar idazlea (j. 1926).
• 2006 – Bülent Ecevit, Turkiako presidentea (j. 1925).
• 2010 – Jill Clayburgh, estatubatuar aktorea (j. 1944).
• 2012 – Elliot Carter, estatubatuar musikagilea (j. 1908).
• 2015 –
  • Nora Brockstedt, norvegiar abeslaria (j. 1923).
  • Czesław Kiszczak, Poloniako lehen ministroa (j. 1925).
• 2019 – Omero Antonutti, italiar aktorea (j. 1935).
• 2020 – Geoffrey Palmer, ingeles aktorea (j. 1927).
• 2021 – Marília Mendonça, brasildar abeslari eta sertaneja musikako abesti-idazlea (j. 1995).
• 2022 –
  • Mariano Marín Rodríguez-Rivas, espainiar arkitektoa (j. 1926).
  • Karmenu Mifsud Bonnici, Maltako lehen ministroa (j. 1933).
• 2023 – Enrique Dussel, argentinar-mexikar akademiko, filosofo, historialari eta teologoa (j. 1934).
• 2024 – Marise Chamberlain, zeelandaberritar atleta (h. 2024).

Jaiak eta urteurrenak

• Sehaska egutegiko izendegia: Nafarroa, Nafar eta Zutik.
• Nafar sainduen eguna.
• Guy Fawkes Gaua, Erresuma Batuan.

Kanpo estekak

• Datuak: Q2993
• Multimedia: 5 November / Q2993

Azaroaren 4 | Urteko egutegi | Azaroaren 6