Ukraina
 |
Egunotan albiste da gertakari hau. Litekeena da orri honetako informazioa edozein unetan aldatzea, beraz. |
Ukraina[1] (Україна, Ukrayina, ukrɑˈjinɑ ahoskatua; Украина; Krimeako tatareraz: Ukraina) Ekialdeko Europako estatu bat da, Itsaso Beltzaren ertzean kokatua. Ekialde eta ipar-ekialdean Errusiarekin du muga, ipar-mendebaldean Bielorrusiarekin, mendebaldean Polonia, Eslovakia eta Hungariarekin, hego-mendebaldean Errumania eta Moldaviarekin, eta hegoaldean Itsaso Beltz eta Azov itsasoarekin. 603.628 km² ditu, eta, 2010eko zenbatespenaren arabera, 45.888.000 biztanle.[2]
Gaur egun Ukraina osatzen duen lurraldea, ekialdeko lehen estatu eslaviarraren hegoaldeko zatia izan zen: Kieveko Rusa. Estatu hau baregoek eratu zuten.
Hiriburua Kiev da.
Izena
Ukraina berbak ekialdeko eslaviera zaharrean «muga» esan nahi bide du; hasierako U horrek, berriz, «zehar», «-n»; eta kraj eslaviar erroak, «herrialde».[3] Berez, krayina hitzak ukraineraz «herri» kontzeptua izendatzen du.
Geografia
Ukraina, 603.628 km²ko eremuarekin eta 2.782 km luzeko itsasertzarekin, munduko 46. herrialde handiena da eta Europako bigarrena Errusia europarraren atzetik. Ukrainak Itsaso Beltzaren ertzean dago eta bertan Krimeako penintsula dago.
Lurraldearen gehiengoa zabaldi emankorrak (edo estepak) eta goi ordokiak dira, ibaiek zeharkatuak, hala nola, Dnieper, Severski Donets, Dniester eta Hegoaldeko Bug. Ibai hauek Itsaso Beltzera edo Azov itsasora bideratzen dira. Hego-mendebaldean, Danubio ibaiaren deltak muga eratzen du Errumaniarekin. Lurraldeko mendi bakarrak Karpatoak mendebaldean eta Krimeako mendiak dira. Tontor garaiena Hora Hoverla da (2.061 m), Karpatoetan.
Ukrainak klima kontinental epela du, nahiz eta klima mediterraneoa ere aurkitu Krimea hegoaldeko kostaldean. Euri kopurua desberdina da oso eskualdearen arabera, handiena ipar eta mendebaldean eta txikiena hego eta ekialdean. Mendebaldeko Ukrainak 1.200 mm jasotzen du urteko eta Krimeak 400 mm inguru. Kostaldetik urrundu ahala, neguak epeletik oso hotzera aldatzen dira. Batez besteko tenperatura 5.5–7 °C da iparraldean eta 11–13 °C hegoaldean.
Banaketa administratiboa
Antolaketa administratiboari begiratzen badiogu, Ukraina 24 oblast edo probintziak, errepublika autonomo batek eta estatus berezia duten hiri bik osatzen dute.
Bestalde, hauexek dira hiri nagusiak: Kharkov, Dniepropetrovsk, Donetsk, Odesa, Zaporojie eta Sebastopol.
 |
||||||
|
| |||||
Historia
Historiaurrea
Kristoren aurretiko 4500 urtearen inguruan, neolito garaian, giza taldeak ezarriak ziren gaur egun Ukrainak osatzen duen lurraldean. Burdin Aroan zimeriarrak, eszitiarrak eta sarmaziarrak bertan egonkortu zirelako aztarnak ere badira[4].
Kristo aurretik VI. mendetik aurrera antzinako greziarrek eta erromatarrek, batzuek besteen ondoren, koloniak sortu zituzten eta Bizantziar Inperioak ere bere kokaguneak paratu zituen. Tiras, Olbia edota Hermonassa haietariko batzuk izan ziren, Itsas Beltzeko ipar-ekialdeko itsasertzean.
Kiev (800–1349): Urrezko Aroa
X. eta XI. mendeetan Europako alde honetan estatu berri baten sorrera eta hedapena gauzatu zen: Kieveko Rusa izan zen eta historialari askoren arabera sasoi horretan mamitu zen ukrainarren nazio-identitatea[5]. Hiriburua Kiev bera zen, eta testu zaharrei jaramon egiten badiegu sortzaileak eskandinaviar jatorrikoak ziren, baregoak hain zuzen ere, egun Suedia eta Danimarka diren lurraldeetako aspaldiko biztanleetako batzuk. Denborak aurrera egin ahala bertako eslaviarrekin bat egin zuten, eta asimilatutako jende-multzo hau izan zen Rurik printzearen dinastiaren abiapuntu, Rusaren aurrenekoa. Kieveko Rusa hainbat printzerrik osatu zuten, Kievekoa gailen zelarik, eta Ruriken ondorengo asko berori kontrolatze aldera sator-lan, azpijoko eta borroka etengabean aritu ziren. Kieveko Urrezko Aroak Volodymyr Handiaren erregetza du abiagune (980-1015) eta estatuaren buru zela Bizantziotik zetorren kristautasunari men egin zion. Haren semeak, Jaroslav Jakintsuak, Kieveko Rusaren aldi bizienari eta garrantsitzuenari ekin zion, bai kulturaren alorrean, bai politikarenean. Gerora deuseztatzea dator, estatuaren zatikatzea. Vladimir Monomakh (1113-1125) erregearen agintepean eta beronen seme Mstislav-enean (1125-1132) ostera ere berpiztu zen Kieveko Rusa. Baina hurbil eta atezuan zebiltzan mongolak, zeintzuek 1240an Kiev erabat suntsitu baitzuten[6].
Kanpoko herrialdeen menpe (1349-1914)
Mongolek hankaz gora jarritako Rusaren deuseztatzeak printzerri biren nagusitasun aldiari eman zion bide: Halych eta Volhynia. Zenbait urteren buruan bat egin zuten, estatu egituratik hurbil antzean.
Lublineko batasunaren ondoren (1569), Poloniako erresumak gero eta eragin handiagoa zuen Ukrainako lurraldeetan; aldi berean katolizismoaren sarbidea sakonagoa izan zen, goiko estamentuetakoek horretarako aukera eman ziotelako. Herri xehea, berriz, kosakoei begira jarri zen, ortodoxiari estu eusten ziotelako. XVII. mendearen erdi aldean kosakoen eraginpeko sasi-estatua sortu zen Dnieper ibaiaren ertzetan, Ukrainako erdi-hegoaldean. Zaporijiako kosakoak ziren, eta poloniarren estatuari honako eskabideak egin zizkioten: errepresentazio politikoa izatea Poloniako erresuman eta ortodoxia onartzea. Ez zuten halakorik lortu eta, ondorioz, Errusiako monarkiaren laguntza bilatzen hasi ziren. 1648an Bohdan Khmelnytskyk poloniarren aurkako matxinada gidatu zuen, Khmelnytskyren matxinada izan zena alegia, 1654ra arte iraungo duena: kosakoen nobleziak bultzatutako iraultza denari, laborariak, eliza ortodoxoa eta burgesia atxikiko zaizkio. Ordutik aurrera Errusiaren eraginpean sartuko dira Ukrainako lurraldeetako asko, poloniarren indarra ahulduz joan zen heinean.
XVIII. mendearen amaieran Poloniako lurraldeak bestela antolatu ziren, inguruko herriek bere egin zituztelako (Prusia, Habsburgotarren etxea eta Errusia). Ukrainako sartaldea Austriaren menpe geratu zen; gainontzeko lurrak Errusiak bereganatu zituen. Baina gauzek lehengo modura jaraitu zuten: kosakoek amets zuten autonomia ez zen inolaz ere gauzatu, eta errusiarrek behiala polakoek ezarritako kontrolari eutsi zioten. Tsarismoaren azken urteetan lurraldearen errusifikazioari areago ekingo zaio: ukrainera debekatu ere egin zuten[7].
Lehen Mundu Gerra eta Errusiar Iraultza: 1914-1922
Lehen Mundu Gerra hasi orduko Ukrainako sartaldeko lurrak Austriaren menpe zeuden, eta enparauak Errusiaren kontrolpean. Austria-Hungariako erresumak Ukrainako Legioa eratu zuen Errusiar Inperioaren aurka jarduteko. Legio hau Ukrainako Armada Galiziarraren sorburua izan zen, boltxebike zein poloniarrien aurka arituko dena hurrengo urteetan (1919-1923). Halarik ere, Lehen Mundu Gerrak Austria-Hungaria eta Errusiako inperioen itzaltzea ekarri zuen, eta aldi berean Ukrainako autodeterminaziorako aldarria. Testu inguru horretan, 1917-1920 bitartean, estatu itxura hartu nahi izan zuten hainbat saio izan ziren. Errusiako lurraldeetan honako hauek izan ziren: Ukrainako Herri Errepublika, Ukrainako Hetmanatoa, eta boltxebikeen aldeko Ukrainako Errepublika Sozialista Sobietarra. Sartaldeko lurretan, berriz, Mendebaldeko Ukrainako Herri Errepublika antolatu zen. Tarte horretan ere Nestor Makhno anarkistak hegoaldean Ukrainako Iraultzarako Armada delakoa gidatu zuen[8].
1921eko martxoaren 18an Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboak eta Poloniako gobernuak Rigako Ituna sinatu zuten. Haren arabera Ukrainako mendebaldea Poloniari zegokion; Poloniak, aldiz, Ukrainako Errepublika Sozialista Sobietarraren izaera onartu zuen. Berau, 1922ko abenduan Sobiet Batasuna eratzean, atxikiko zen errepubliketako bat izan zen.
Aro Garaikidea
1986ko apirilaren 26an Txernobilgo hondamendia gertatu zen Txernobil hirian. Historiako istripu nuklearrik larriena izan zen, INES (International Nuclear Event Scale) eskalan 7. mailan kokatzen delarik (denetan handiena).
Politika
Ekonomia
Lurraldearen hiru laurdenak hartzen dituzten lur beltzen emankortasun handia dela eta, urteetan nekazaritzara bideratua egon zen Ukrainako ekonomia, baina gaur egun meagintzak eta industriak nekazaritzak adinako garrantzia dute. Kopuruari dagokionez, lantzen diren gai nagusiak garia, ekilorea, patata eta, munduan gehien ekoizten duen herria baita, batez ere azukre erremolatxa dira. Baina gai horiez gainera garagarra, artoa, zekalea, oloa, artatxikia, lihoa, kalamua, tabakoa, meloiak, barazkiak, fruitu arbolak, mahastiak eta kotoia ere lantzen dira.
Abere hazkuntzak ere garrantzi handia du: behiak, zerriak, zaldiak, ardiak eta ahuntzak. Baina lurraldeko baliabide nagusiak meak dira: manganesoa (Nikopol), burdina (Krivoi Rog), harrikatza (Donbass), petrolioa eta gas naturala, uranioa, sufrea, fosforita eta grafitoa, besteak beste. Baliabide horiek oso industria handia bideratu dute, Donetsk eta Dnieper ibaien artean gehienbat: siderurgia eta metalurgia, makina lanabesa eta industriako makinak (lokomotibak, traktoreak…), etxeko tresnak (hozkailuak, ikuzgailuak), kimika industria (kokea, mea-ongarriak, azido sulfurikoa), janari industria (azukregintza).
Bestalde, petrolioa eta gasa izateaz gainera argindarra sortzeko baliabide handiak ditu Ukrainak: zentral termikoak hiri nagusietan, argietxe handiak Dnieper ibai arroan, eta 1975. urte inguruan eraikitako zentral nuklearrak (Txernobil, Rovno, Voznesensk).
Gainera, garrantzi handiko portuak ditu, ontziolak eta beste industria batzuk ere dituztenak: Zdanov eta Berdiansk Azov itsasoan, eta Odesa, Kherson eta Nikolaiev Itsaso Beltzean. Bestalde, Ukrainak hiri sare indartsua du: Kievek, hiriburuak, 2,6 milioi biztanle ditu eta bat egiten dute bertan, alde batetik, kulturak eta hezkuntzak (unibertsitatea eta ikerketa guneak) eta bestetik, punta-puntako teknologiak (gune militar-industriala).
Ukrainaren industria indartsua eta antzinakoa da, baina SESBren eta Errusiaren beharrak asetzeko sortua. Nekazaritza industria garrantzizko sektorea da (esnekiak, haragia); horrez gainera, Ukrainako industriak Sobietar Batasuneko ikatzaren laurdena eta burdinaren erdia eskoizten zituen. Ukrainan 70 milioi ikatz tona ustiatzen dira gaur egun; 1976an, aldiz, 212 milioi ziren.
Industriaren alorrean garrantzi handikoa da eraikuntza mekaniko astuna (lokomotibak, tankeak, misilak); industria kimikoari dagokionez, ongarriak ekoiztera bideratua da batez ere. Energiaren alorrean, Ukraina energia mendekotasun maila handiko herrialdea bihurtu da, eta horrek azaltzen du, nolabait, gobernuak jartzen dituen eragozpenak Txernobil ixteko, zentral horrek herrialdeko beharren % 10 asetzen baitu. Errusiako finantza krisiak ondorio larriak izan ditu Ukrainan, 1998. urteaz geroztik batez ere.
Biztanleak
Herrialdearen ekialdean batez ere errusiarrak bizi dira (% 22), mendebaldeak, berriz, harreman handiagoa du Europarekin. Sobietar Batasuna ohiko gainerako errepublika gehienetan bezala, Ukrainan biztanle kopurua asko jaitsi da azken hamarraldietan: bi milioi biztanle galdu ditu bost urtetan, bizi mailaren jaitsieraren eta haur heriotza tasaren igoeraren ondorioz. Osasun zerbitzuak, garai batean ezin hobeak, beherantz doaz, eta difteria eta tuberkulosiak jotako gaixoak, aldiz, gora. Emigrazioa asko hazi da azken urteetan.
Etniak
Etnia nagusiak hauexek dira hurrenez hurren: ukrainarrak, % 73,3; errusiarrak, % 21,1; juduak, % 1,6; bielorrusiarrak, % 0,8; besteak, % 3,2.
Erlijioa
Erlijio nagusia kristau ortodoxoa da.
hizkuntza_ofizialak
Ukrainako konstituzioaren arabera, ukrainera da errepublikaren hizkuntza ofiziala. Hala ere, arrazoi historikoek izan duten eragina dela medio, errusiera asko hitz egiten da errepublikaren ekialdean eta hegoaldean (gogoratu behar da eremu horiek Errusia eta SESBren menpe egon direla azken mendeetan)
Tsarren inperioak errusiartze politika zorrotza ezarri zuen Ukrainako eremu zabaletan, eta bertako hizkuntza autoktonoa debekatu.
Ukrainera nagusi da herrialdearen mendebaldean eta erdialdean. Hiriburuan (Kiev-en), aldiz, errusiera ukrainerari gailentzen zaio kalean, nahiz eta Kiev inguruko landa eremuetan ukrainera nagusi izan.
2001eko erroldaren arabera, biztanleriaren %67,5ek ukrainera bere ama-hizkuntza zela zioen, eta %29,6 errusiera. Bi hizkuntza hauetaz gain, Krimeako errepublika autonomoan biztanleriaren %13ak tatariar hizkuntzaz (tatareraz) hitz egiten du.
Azpimarratu behar da ukrainera ama-hizkuntza dutenen gehiengoak errusiera ere bigarren hizkuntza modura erabiltzen duela.
Independentzia eskuratu ostean (1991ean) ukrainar agintariek ukraineraren aldeko neurriak ezarri zituzten errepublika berrian, errusieraren kaltean. Horrek hizkuntza-borroka eta liskarrak sortu zituen errepublikaren hegoaldean zein ekialdean
Azpiegiturak
Aireportuak
Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.
Ukrainar ospetsuak
- Kasimir Malevitx (1878-1935), margolari suprematista.
- Sergei Prokofiev (1891-1953), musikagilea.
- Nikita Khrustxev (1894-1971), politikaria eta SESBeko burua (1953-1964).
- Irene Nemirovsky (1903-1942), idazlea.
- Oleg Blokhin (1952-), futbolaria eta futbol entrenatzailea.
- Viktor Justxenko (1954-), politikaria eta herrialdeko presidentea (2005-).
- Julia Tymoxenko (1960-), politikaria eta herrialdeko lehen ministroa (2005).
- Ruslana (1973-), dantzaria eta abeslaria.
- Andrii Xevtxenko (1976-), futbolaria eta politikaria.
- Jaroslav Popovitx (1980-), txirrindularia.
- Oleg Txuzhda (1985-), txirrindularia.
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/09/02 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan:
ez da testurik eman
nrcuizeneko erreferentziarako - ↑ Room, Adrian. Placenames of the World. London: MacFarland and Co., Inc., 1997.
- ↑ «Scythian» Encyclopædia Britannica. .
- ↑ «Kievan Rus» The Columbia Encyclopedia. .
- ↑ «The Destruction of Kiev (Kieveko hondamena)» University of Toronto's Research Repository.
- ↑ Remy, Johannes. (2007). «Valuev Circular and Censorship of Ukrainian Publications in the Russian Empire (1863-1876)» Canadian Slavonic Papers (findarticles.com) (Noiz kontsultatua: 2007-12-16).
- ↑ Cipko, Serge. «Makhno, Nestor» Encyclopedia of Ukraine. (Noiz kontsultatua: 2008-01-17).
Kanpo loturak
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Ukraina  |
- (Ingelesez) (Errusieraz) Photos of Ukraine.
- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
Itsaso Beltza eta Kaspiar itsasoa inguratzen duten estatuak | |
|---|---|
| Itsaso Beltza | |
| Kaspiar itsasoa | |
| Oblastak | Dnipropetrovsk · Donetsk · Ivano-Frankivsk · Kharkiv · Kherson · Khmelnytsky · Kiev · Kirovohrad · Luhansk · Lviv · Mikolaiv · Odesa · Poltava · Rivne · Sumy · Ternopil · Transkarpatia · Txerkasi · Txernihiv · Txernivtsi · Vinnytsia · Volinia · Zaporizhia · Zhytomyr |
|---|---|
| Autonomiadun Errepublika | |
| Estatus bereziko hiriak | Kiev · Sebastopol1 |
1 Nazioarteko legearen arabera Ukrainaren zati dira, baina Errusiaren zati dira de facto. | |