Gasteiz

Koordenatuak: 42°50′48″N 2°40′23″W / 42.8467°N 2.6731°W / 42.8467; -2.6731
Wikipedia, Entziklopedia askea
Gasteiz
 Araba, Euskal Herria
Gasteizko erdigunearen aireko ikuspegia: Plaza Berria, Andre Maria Zuriaren plaza, San Migel eliza, Arkupea eta Alde Zaharra.
Gasteizko bandera

Gasteizko armarria

Administrazioa
EstatuaEspainia
ErkidegoaEuskal Autonomia Erkidegoa
LurraldeaAraba
EskualdeaGasteizko kuadrilla
Izen ofiziala Vitoria-Gasteiz
AlkateaGorka Urtaran (EAJ)
Posta kodea010xx
INE kodea01059
Herritarragasteiztar
Kokapena
Koordenatuak42°50′48″N 2°40′23″W / 42.8467°N 2.6731°W / 42.8467; -2.6731
Map
Azalera276,81 km2
Garaiera525,291 metro
Demografia
Biztanleria255.886 (2023)
2.214 (2022)
alt_left 129.063 (%50,4) (%48) 122.711 alt_right
Dentsitatea0,9 biztanle/km²
Hazkundea
(2003-2013)[1]		% 8,12
Zahartze tasa[1]% 28,06
Ugalkortasun tasa[1]‰ 43,6
Ekonomia
Jarduera tasa[1]% 79,4 (2011)
Genero desoreka[1]% 5,72 (2011)
Langabezia erregistratua[1]% 13,49 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]% 24,32 (2010)
Kaleko erabilera [2]% 3.7 (2016)
Etxeko erabilera[3]% 7.63 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera data1181
Webguneahttp://www.vitoria-gasteiz.org/

Gasteiz (ofizialki Vitoria-Gasteiz) Arabako hiriburua da; eta, izatez,[4] Euskal Autonomia Erkidegokoa ere bada, 1980tik, egoitza nagusiak Gasteizen baitituzte bai Eusko Jaurlaritzak, bai Eusko Legebiltzarrak. 250,100 biztanle dituelarik, Euskal Herriko hiri jendetsuenetan bigarrena da, eta Euskal Herriko udalerririk luze-zabalenetan bigarrena, 276,81 kilometro koadrorekin. Jendez eta lurraldez Arabako udalerririk handiena da, alde handiz.

Etimologia

1025. urteko Donemiliagako goldea agirian, Gastehiz izena ageri da, hamarrenak ordaintzen zituen Arabako herri bat izendatzeko. Bestalde, hiriaren sorrera foruak, 1181ekoak, honela dio: Placuit mihi libenti animo et sana mente populare vos in praefata villa, cui novum nomen imposui, scilicet Victoria, quae antea vocabatur Gasteiz.

Gasteiz hitzaren jatorria azaltzeko hamaika hipotesi eratu dira denboran zehar. Egun hipotesirik onartuena Alfonso Irigoienek plazaraturikoa da.[5] Horren arabera, Gasteiz Gaste pertsona izenaren deribazio patronimikoa litzateke (Gartzia, Gartzea, Gartze-ren aldaera da Gaste(a)[6] Gaste askotan -a artikulua itsatsita agertzen da agirietan, Gastea forman. Zehaztu gabeko garai batean, antroponimoa toponimo bihurtu zen, latineko genitibotik datorren eta jabegoa adierazten zuen -i(t)z atzizkiaren bidez.[6]

Gastea eta Gartzea (azkena, Gartzia/García abizenaren jatorria) izen beraren bi aldaera lirateke, bata mendebaldeko euskalkietakoa eta bestea ekialdekoetakoa, bertze/beste, bortz/bost edo ortzegun/ostegun izenetan gertatu den bezalaxe.

Euskal Herriko zenbait herritako euskaran —Arratian eta Debagoienean, kasu— Bitturi esaten zaio.

Geografia fisikoa

Mugak

Gasteizko erliebearen ikuspegi orokorra.

Mugakideok ditu: Zigoitia eta Arratzua-Ubarrundia iparraldean; Zuia ipar-mendebaldean; Barrundia eta Burgu ipar-ekialdean; Burgu eta Iruraitz-Gauna ekialdean; Trebiñu hegoaldean; Kuartango mendebaldean (bien artean dauden Badaia mendilerroko lurrak Badaiako Sierra Bravako Komunitateak kudeatzen ditu); Iruña Oka hego-mendebaldean; Trebiñu hegoaldean; eta azkenik, Bernedo hego-ekialdean.

Zuia Zigoitia eta Arratzua-Ubarrundia Barrundia eta Burgu
Kuartango Burgu eta Iruraitz-Gauna
Mendebaldea
   Gasteiz  
Ekialdea
Iruña Oka Trebiñu Bernedo

Gainera, Iruraitz-Gauna udalerriaren barrendegi txiki bat dauka, 50 bat hektareakoa, Aberasturiren hego-ekialdean.

Erliebea

Sakontzeko, irakurri: «Gasteizko erliebea»

Gasteizko udalerri osoa Zadorra ibaiaren arroan dago, Arabako Lautadaren mendebaldean. Punturik altuena Pagogan mendia da (1.029 m), eta baxuena Zadorra ibaiaren irteera Tresponde baino lehen (490 m inguru).

Udalerriko lurraldea laua da hein handi batean, baina badaude Araba erdialde osoan arruntak diren lekuko muinotxoak, Gasteizkoa bera, Olarizukoa edo Estarroakoa kasu. Hegoaldean Gasteiz mendiek erliebe malkartsuagoa osatzen dute, eta Gasteizko lurren eta Trebiñuren arteko muga osatzen dute. Ipar-mendebaldean, Badaia eta Arratoko mendilerro karstikoak 800-900 metro inguruko gailurrez eraturik daude.

Klima

Hiriaren ikuspegi elurtua airetik (2015eko otsailean).
Sakontzeko, irakurri: «Gasteizko klima»

Gasteizek klima subatlantikoa dauka. Itsasoaren hurbiltasunak eragina du kliman, baina Gasteiz iparraldean dauden mendilerroek ahuldu egiten dute eragin hori. Prezipitazioak 700 eta 900 mm artekoak dira hirian, eta 1.200-1.300 mm arteraino iristen dira Gasteiz mendietan. Sasoi lehor laburra gertatzen da uztail inguruan.

Tenperaturari dagokionez, urteko batez bestekoa 9 eta 11 °C artean dago. Urritik maiatzera gauez izozteak gertatzeko arriskua dago; arrisku hori nabarmenagoa da urtarrilaren inguruan.

Haran baten erdialdean kokaturik dagoenez, ohikoa izaten da oskarbi dagoen egunetan lainoa agertzea eta Gasteizko aireportuan arazoak sortzea.

Gasteizko diagrama onbrotermikoa: 1930-1990 urteen batez bestekoa.
    Datu klimatikoak (Foronda-Txokiza: 1971-2000)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.7 21.5 26.6 29.1 33.0 37.4 38.4 40.8 37.2 29.3 22.2 20.3 40.8
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.3 10.5 13.3 14.5 18.7 22.0 25.3 25.7 23.2 17.5 12.1 9.0 16.8
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.7 5.9 7.9 9.2 12.9 15.9 18.7 19.1 16.6 12.4 7.9 5.6 11.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.0 1.4 2.4 3.9 7.1 9.8 12.1 12.5 10.1 7.2 3.6 2.2 6.1
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -17.8 -15.4 -9.2 -3.8 -2.2 1.0 3.2 0.8 0.2 -2.7 -9.4 -11.5 -17.8
Pilatutako prezipitazioa (mm) 76 65 61 86 70 51 43 45 42 74 89 80 779
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10 10 9 12 10 6 5 5 6 9 10 11 103
Elur egunak (≥ 1 mm) 3 3 2 2 0 0 0 0 0 0 1 1 11
Eguzki orduak 82 106 145 154 182 207 239 221 178 137 95 73 1830
Hezetasuna (%) 83 79 73 72 71 71 71 71 71 77 82 84 75
Iturria: Agencia Estatal de Meterología[7]

Hidrologia

Sakontzeko, irakurri: «Gasteizko hidrologia»

Zadorra ibaia da Gasteizko hidrologia egituratzen duen elementu nagusia. Zadorra Uribarri Ganboako urtegia utzi eta Dura aldetik sartzen da udalerrira, eta berau ekialdetik mendebaldera zeharkatu ondoren, Trespondera jaisten da eta azkenerako Ebro ibaira isurtzen ditu bere urak.

Hiriaren eta inguruko lurren azpian Gasteizko akuifero kuaternarioa dago. 10-15 metroko lodiera duen geruza batez osaturik dago, eta ur askoko garaietan azaleratu egiten da udalerriko zenbait puntutan, esaterako Salburuko hezeguneetan.

Geologia

Sakontzeko, irakurri: «Gasteizko geologia»

Gasteiz Goi Kretazeoko azaleramenduen eremuan dago. Material nagusiak itsasoan jalki ziren material karbonatodunak dira gehienbat: kareharriak, kareharri-tuparriak, eta tuparriak. Udalerriaren ipar-mendebaldean aipatu hiru materialen txandakatzea agertzen da; Gasteiz mendietan kareharriak dira nagusi, baina hareharri karetsuak, dolomiak eta kareharri tuparridunak ere ageri dira; eta bien artean, Lautadaren erdialdea osatuz, kareharri-tuparriak dira nagusi. Azken eremu horren gainean material kuaternarioak metatu dira, batez ere ibaibideen haranetan.

Landaredia

Landarediaren ikuspuntutik, udalerria bi eskualde biogeografikoren artean dago kokaturik: eskualde eurosiberiarra eta eskualde mediterraneoa. Horri esker, bertako flora bereziki aberatsa da. Haize hezeak normalean ipar-mendebaldetik datozenez, Gasteizko mendilerroen iparraldeek, batez ere 800 metrotik gora, eragin eurosiberiar nabarmena erakusten dute eta pagadiaren erreinua dira. Hegoaldera begira dauden maldetan, berriz, Föhn efektuaren eraginez haizea lehor iristen da eta landarediak izaera mediterraneoagoa dauka (artadiak, erkameztiak, etab.).

Haranen hondoan, Arabako Lautadan, haritza izango litzateke espezie nagusia, lur horiek nekazaritzarako luberritu ez balira.

Lurraren erabilera

Erabilerak modu kontzentrikoan antolaturik daude hiriaren inguruan. Hiria inguratuz Eraztun Berdea dago, espazio berde naturalez osatutako gerriko estua. Hurrengo eraztunean Arabako Lautadan berezkoak diren nekazaritza erabilerak daude, eta han-hemenka eremu honen euskarri diren herrixkak ageri dira. Egun, hiriaren osagarri gisa jokatzen duten azpiegiturak eraiki dira bertan: aireportua, industrialdeak, errepide eta trenbideen sarea, etab. Azken gerrikoa Gasteiz mendien, Arrato eta Badaia mendilerroen eta Zadorrako urtegien sistemak osatzen dute.

Gasteizek berdegune ugari du bere lurretan: bizilaguneko 42 m² berdegune, Eraztun Berdea ere sartzen badugu, edo biztanleko 23,4 m² berdegune, hiri barrukoak baizik sartzen ez baditugu.

2007ko Gasteizko ikuspegi panoramikoa.
2007ko Gasteizko ikuspegi panoramikoa.

Geografia politikoa

Auzoak

Gasteizko auzoen mapa
Gasteizko herrien lurraldeak
Salburua auzoa, hiriaren ekialdean.

Gasteiz hogeita zortzi auzoz osaturik dago. Hiriaren sorreratik XIX. mendearen bigarren erdira arte, egun Alde Zaharra dena besterik ez zegoen. Sasoi horretan hiriaren hedatzeari ekin zitzaion hegoalderantz, Zabalgunea osatuz. XX. mendearen hasieran hiritartze berriak egin ziren egun Babesgabeak, Lovaina, Anglo-Vasco, Judimendi eta Koroatzea diren auzoetan, bai eta Mendizorrotza auzoko zenbait tokitan ere. XX. mendeko bigarren zatian, industrializazio prozesu azkarraren eta etorkinen etorreraren ondorioz, auzo modernoagoak eraiki ziren: Abetxuku, Adurtza, Arana, Aranbizkarra, Arantzabela, Ariznabarra, Done Jakue, Ehari-Gobeu, Gazalbide, Pilar, San Kristobal, San Martin, Santa Luzia, Sansomendi, Txagorritxu eta Zaramaga. Mendearen hondarrean, 1990eko hamarkadan, Arriaga-Lakua sortu zen.

2000. urteko Hiri Antolamenduko Plan Nagusiak hiriaren hazkunde nagusia ekialderantz eta mendebalderantz gertatuko zela zehaztu zuen, hain zuzen Salburua eta Zabalgana izeneko lur-eremu handietan. Bakoitzean 10.000 etxebizitza inguru eraikitzen ari dira. Salburuan eta Zabalganan eraiki diren auzo berriek ez daukate izaera administratiborik oraindik[8]. Hala ere, herritarren begien aurrean batzuk dagoeneko berezko izaera hartu dute, esaterako Mariturri auzoak. Gainerako auzoak hurrengoak dira: Zabalganeko hedapenean Elejalde, Borinbizkarra, Aldaia, Zabalgana eta Mariturri, eta Salburuko hedapenean Salburua bera, Santo Tomas, Ibaialde, Arkaiate, Izarra, Larrein eta Olaran.

Gasteizko gainerako eremua, nekazaritza-lur eta herrixka gehienak biltzen dituena, hiru esparru handietan banatuta dago, Ipar-mendebaldeko Nekazaritza Eremua, Hego-mendebaldeko Nekazaritza Eremua eta Ekialdeko Nekazaritza Eremua hain zuzen.

Herriak

Gasteiz hiriaz gain, beste 63 herri txiki ere barruan hartzen ditu udalerriak. Historian zehar, Gasteizek inguruko hainbat herrixka anexionatu ditu eta gaur egun duen azalera handia lortu du. XIX. mendean Ehari eta Elorriagako herrixkak anexionatu zituen, eta XX. mendean Ariniz, Foronda, Otoak eta Mendoza herrixkak.

Gasteizko 63 herrien zerrenda hau da: Aberasturi, Amarita, Andetxa, Andollu, Arangiz, Aretxabaleta, Argandoña, Ariniz, Arkaia, Arkauti, Armentia, Artatza Foronda, Askartza, Aztegieta, Berroztegieta, Betoñu, Bolibar, Ehari, Elorriaga, Erretana, Eskibel, Estarroa, Foronda, Gamarragutxia, Gamarra Nagusia, Gamiz, Gardelegi, Gaztelu, Gereña, Gobeu, Gometxa, Ilarratza, Ihurre, Jungitu, Krispiña, Lasarte, Legarda, Lermanda, Lopida, Lubinao, Mandoiana, Margarita, Martioda, Matauku, Mendiguren, Mendiola, Mendoza, Miñaogutxia, Miñao, Monasterioguren, Oreitia, Otazu, Otobarren, Otogoien, Subilla Gasteiz, Uribarri Dibiña, Uribarri Arratzua, Uribarri Nagusia, Villafranca, Zerio, Zuhatzu eta Zumeltzu.

Horrez gain, Iruraitz-Gaunarena den barrendegi bat dauka udalerriak hego-ekialdean, Aberasturitik gertu.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Gasteizko historia»
Gasteiz XVII. mendean, Benito de Casasek margotutako koadroan. Jatorrizko harresiei, goikoari eta behekoari, antzematen zaie.

Egun Gasteiz dagoen tokian karistiarrak bizi ziren, antzinako geografoen arabera. Kristo aurreko I. mendean zehar erromatarrak iritsi ziren Gasteizera eta bertan bizi izan ziren denbora luzez. Erromatarren sasoiko aztarnak daude Iruña-Veleian, Arkaian, Mariturrin, etab.

1181ean Nafarroako Antso VI.ak "Nova Victoria" hiria fundatu zuen Gasteiz herrixka zaharraren gainean. 1200ean Gaztelako Alfontso VIII.ak hiria konkistatu zuen, Bizkaiko jaun Diego Lopez II.a Harokoaren laguntzarekin, zazpi hilabeteko setio luzearen ondoren.

XIII. mendetik XVII. mendera arte hirian egitura feudal tipikoa eratu eta sendotu zen. Hiriko goi klaseak (noblezia eta kleroa) indartu ziren landa-eremuetako jauntxoen kaltetan.

XIX. mendean Gasteizko garapen modernoa hasi zen. XX. mendearen bigarren erdialdean, hazkunde ikaragarria izan zuen industrializazioaren eta etorkin oldearen ondorioz.

1980ko maiatzaren 23an Gasteiz Euskal Autonomi Erkidegoko hiriburua bihurtu zen.

2010eko urriaren 21ean, Gasteizek Europako Hiriburu Berde saria irabazi zuen.

Kultura

Euskara

Koldo Zuazoren arabera, Gasteizen hitz egiten zen euskalkia Arabako erdialdeko azpieuskalkia deitutakoa zen, bizkaieraren eta gipuzkeraren eraginak zituena. Euskara hori XVIII. mendean galdu zen. Hala ere, Gasteizko iparraldean kokaturiko hainbat herritan XXI. mendera arte iraun du hiztun zaharretan.[9] Gasteizen eta inguruko herrietan hitz egiten zen euskararen adibideak eman zituen 1562. urtean Nicola Landuccio italiarrak bere Dictionarium linguae Cantabricae izeneko hiztegian.

Andre Maria Zuriaren plaza.

XX. mendeko laurogeiko hamarkadatik aurrera Araban gertatu den euskararen berreskurapenaren ondorioz, 2006an Gasteizko biztanle guztien %25 inguruk, 55.075 biztanlek alegia, euskaraz hitz egiten zekiten.[10] Beste 41.353 lagun (populazioaren %18) euskara ulertzeko gai ziren. Kontuan izan behar da 1986an gasteiztar euskaldunak 11.551 zirela, hau da, populazio osoaren %6.

Ezagutzaren hazkundearekin batera, euskararen kaleko erabilera ere handitu egin zen 2006. urtera arte, nahiz eta zifra osoa txikia izan. 1989an kaleko erabilera %2koa zen, eta 2006an %4koa. Hala ere, 2011n egin zen neurketan erabilera %3,1era jaitsi zela ikusi zen[11].

Gaur egun gasteiztarrek eskura dituzte hainbat ikastola (Abetxuku, Aranbizkarra, Armentia, Olabide, Umandi...), bertso-eskola bat eta hainbat euskaltegi. Halaber, hirian Araba Euskaraz antolatu dute hainbatetan (1981, 1992, 1995 eta 2006an), eta mamitu dira urte osoko beste hainbat ekimen ere, hala nola "GEU" aldizkaria —2010ean argitaratzeari utzi behar izan ziona— edo Iban Zalduak gidatutako literatura lantegiak. 2014an Oihaneder Euskararen Etxea, Gasteizen euskararen alde jarduerak bultzatzeko gunea, ireki zen.

Gasteiztar euskaldun ezagunen artean daude Erramun Olabide, Odon Apraiz eta Henrike Knörr hizkuntzalariak; Fito Rodriguez, Xabier Montoia, Rikardo Arregi, Edu Zelaieta, Karmele Jaio eta Katixa Agirre idazleak; eta hainbat politikari, kirolari, irakasle, bertsolari eta abar.

Musika

Gasteiz musikaren munduko bi gertakizun garrantzitsuren kokaleku da: Gasteizko jazzaldia eta Azkena Rock Festival izeneko rock jaialdia.

Bibat: Fournier Naipe Museoa eta Arkeologia Museoa.

Museoak

Demografia eta biztanleria

Gasteizko biztanle-dentsitatearen eboluzioa, 2006. urtetik 2016. urtera

Gasteizek 240.000 biztanle inguru dauzka gaur egun. Azken urteetan, urtetik urtera kopuru hori %0,5 eta %1 inguru hazi da. Historian zehar biztanleriak hazkunde itzela izan du. Dena den, hiria, XII. mendean sortua, nahiko txiki mantendu zen XX. mende erdialdera arte.

XIII. mende erdialdean Gasteizek 10.000 biztanle inguru zituen, eta harresiez kanpo auzo berriak sortzen hasi ziren. XIV. mendean behera etorri zen Gasteizko merkataritza, izurriteak Europa osoan egin zituen triskantza handiengatik, eta biztanle ugari galdu zuen hiriak. Handik aurrera haziz joan zen (4.000 biztanle zituen 1423. urtean; 5.500 biztanle 1560an; 5.441 biztanle 1768an), harik eta XVIII. mendean hiria Erdi Aroko esparrutik atera eta harresiez kanpoko eremuak hartzen hasi zen arte. Demografia hazkundea ikusgarria izan zen garai hartan (5.441 biztanle zituen 1768an eta 6.302 zortzi urte geroago). XIX. mendearen erdia arte motel hazi zen hiriko biztanleria Napoleonen osteen aurkako eta liberalen eta karlisten arteko gerrak zirela eta (10.703 biztanle 1828an; 7.117 biztanle 1839an). Bigarren Karlistadaren ondoren, demografia hazkunde nabaria izan zuen Gasteizek (18.718 biztanle 1856an; 30.514 1897an). Etorkin gehienak Arabako herrietatik etorri ziren eta Gasteizen egokitu ahala, hustuz joan ziren inguruetako herriak. XX. mendearen lehen erdialdean ez zen hiriko biztanleria asko emendatu (30.701 biztanle 1900. urtean; 52.206 biztanle 1950. urtean).

1940ko hamarkadatik aurrera hiria etengabe hazi da, batez ere Espainiako etorkinak erakarri dituelako. Gasteizek lan eskaintza handia zuen, horretan Mercedes eta beste lantegi handi batzuk hirira etortzeak lagundu egin zuen. 1980ko hamarkadatik aurrera hazkundea motelduz joan da, baina beste euskal hiri batzuetan ez bezala, ez da eten. Hiriarentzat bultzada handia izan zen 1981ean eratu berria zen Eusko Jaurlaritzak Euskal Autonomia Erkidegoko hiriburu Gasteiz aukeratu izana. Azken urteetan, 2000. urtetik aurrera bereziki, Espainiaz kanpoko etorkinak etortzeak biztanleriaren hazkundea areagotu egin du.

2015. urtean, guztira Gasteizen bizi ziren 245.036 biztanletatik 124.543 (%51) bertan jaioak ziren, 61.254 (%25) Espainian (EAE salbu) jaioak ziren, 28.900 (%11,8) Espainiaz kanpo jaioak ziren, 18.405 (%7,5) Bizkaian eta Gipuzkoan jaioak ziren eta 11.934 (%4,9) Araban (Gasteiz salbu) jaioak ziren.[12]

Bilakaera demografikoa

Gasteizko biztanleria
Datu-iturria: "Series históricas de la población total: 1750-2010" vitoria-gasteiz.org webgunean

Ekonomia

Jundizko industrialdea.

Gasteiz nekazaritza eremu aberats bateko hiri nagusia izan da XX. mendearen hasieratik, XX. mendearen erdialdetik aurrera industria garatu den arte. Merkataritza hiri garrantzitsua izan zen Gasteiz XIII. mendean, Donejakue bidearen ertzean zegoela eta. Merkatari eta funtzionario hiria izan da mendeetan zehar. XVIII. mendean, bi altzari ola eta ehundegi bat zeuden Gasteizen. XIX. mendean, burdinbidea bertaraino iristearekin batera, sendotuz joan zen industria, eta mende bukaeran industria ugari ziren Gasteizen, altzairu lantegiak nagusiki.

1950eko hamarkadatik aurrera izugarri hazi zen Gasteizko industria alorra (9.481 langile ari zen industrian 1950. urtean; 37.242 1975ean, langileen %60). 1975ean, industria zen ekonomia jarduera nagusia (altzairugintza, kimika industria, eraikuntza, janari industria, zurgintza; langileen % 50,5) eta guztiz garrantzitsua zen zerbitzuen alorra (administrazioa, eskolak, unibertsitatea, erietxeak, dendak, garraioak; langileen % 48,7). Nekazaritzak ez zuen garrantzi handirik udal barrutiaren barnean.

Zerbitzuen alorra asko handitu zen Gasteizen, Euskal Autonomia Erkidegoko administrazio, politika, gobernu eta kultura erakunde nagusiak bertan finkatu zirenetik (1980. urtetik aurrera, Eusko Jaurlaritza, Euskadiko Legebiltzarra, Euskal Herriko Unibertsitatea, Ertzaintza).

Arabako industria hiri garrantzitsuena da gaur egun ere Gasteiz, Laudiorekin batera. 1996an sortutako balio erantsiaren % 57 zerbitzuek ekarri zuten (Arabako batezbestekoaren gainetik ia hamar puntutan), % 6 eraikuntzak (batezbestekoaren parean), % 37 industriak (batezbestekoaren azpitik ia sei puntutan), eta gainerakoa lehen sektoreak. Industriak, nolanahi ere, gero eta garrantzi handiagoa du Gasteizko egitura ekonomikoan, eta enpleguaren ia erdia hartzen du. Ohiko industriari sektore berriei emana gehitu zaie azken urteotan, bereziki autogintzari, aeronautikari eta ekarpen teknologiko handiko sektoreei. Udalerrian bertan kokatutako industriaguneetan zein, hiriburuaren eraginez, inguruko udalerrietan sortu direnetan aipagarria da Miñaon sortu den parke teknologikoa, industria asko kokatu du azkenaldian, hiriaren eta eskualdearen egitura ekonomikoa indarberrituz.

Enplegua

XX. mendearen lehen hamarkadaren hasieran gertatutako hazkunde ekonomikoaren ondorioz, langabezia-tasa asko jaitsi zen, enplegu osoa deritzona erdietsi arte. 2007an langabezia-tasa % 2,3 zen. 2007an hasitako atzeraldi handiaren ondorioz, enpleguak azkar galtzen hasi ziren, 2012an % 10,2eko langabeziara iritsi arte.

2012. urtearen azkenean 20.398 pertsona zeuden lanik gabe Gasteizen.[13] Araba osoan langabezia-tasa % 9,6 izan zen 2012an[14] (kontuan izan behar da Gasteizko populazioa Araba osoaren % 85 dela).

Sektore ekonomikoak

XXI. mendearen lehen hamarkadan Gasteizko jarduera ekonomikoan garrantzi handiagoa hartu zuten banka eta finantzei lotutako jarduerek, eta oro har zerbitzuen sektoreari lotutakoek, bai eta eraikuntzari lotutakoek ere. Industriak, berriz, garrantzia galdu zuen aurreko jardueren aurrean. Merkataritzak eta nekazaritzak gero eta pisu gutxiago dauka Gasteizko jarduera ekonomikoan.

Establezimendu-kopurua sektoreka[15]

Sektorea 1994 2006
Nekazaritza eta arrantza 30 33
Industria eta energia 1.155 1.366
Eraikuntza 1.892 2.630
Merkataritza, ostalaritza eta garraioa 6.133 6.612
Bankuak, aseguruak eta enpresentzako zerbitzuak 2.280 4.330
Beste zerbitzu batzuk 708 2.041

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Hauteskundeak Gasteizen»

Gorka Urtaran (EAJ) da Gasteizko alkatea 2015eko ekainaren 13tik, Javier Marotoren (PP) tokia hartu ondoren. PPk izan zuen garaipena, baina azkenean EAJko hautagaia izan zen alkate boto kopuruan hirugarrena geratu arren. Honela izan zen, EAJ, EH Bildu, Hemen Gaude eta Irabazi taldeen 14 zinegotzien botoari esker. Javier Marotok bere taldeko bederatzi zinegotzien botoak izan zituen.

2015eko udal hauteskundeak

Egungo Gasteizko Udalbatza 2015ko maiatzaren 24ko hauteskundeetan erabaki zen. Hauteskundeen ondoren, Gorka Urtaran hautatu zuten alkate.

Gasteizko udalbatza

Alderdia

2015eko maiatzaren 24

2011ko maiatzaren 22
Zinegotziak Boto kopurua Zinegotziak Boto kopurua
Alderdi Popularra (PP)
9 / 27
35.484 (% 30,6)
9 / 27
32.300 (% 30,02)
Euskal Herria Bildu*
6 / 27
23.324 (% 19,82)
6 / 27
19.677 (% 18,29)
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)
5 / 27
19.826 (% 16,85)
6 / 27
21.143 (% 19,65)
Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))
4 / 27
14.242 (% 12,10)
6 / 27
20.727 (% 19,27)
Sumando-Hemen Gaude
2 / 27
10.307 (% 8,76)
Ezker Batua - Berdeak (EB-B) (2011) / Irabazi Gasteiz (2015)
1 / 27
6.083 (% 5,17)
0 / 27
4.916 (% 4,57)
*2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Alkateak

Sakontzeko, irakurri: «Gasteizko alkateak»
Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia
Jose Angel Cuerda 1979 1987 EAJ
Jose Angel Cuerda 1987 1991 EA
Jose Angel Cuerda 1991 1999 EAJ
Alfonso Alonso 1999 2007 PP
Patxi Lazcoz 2007 2011 PSE-EE
Javier Maroto 2011 2015 PP
Gorka Urtaran 2015 Jardunean EAJ

Monumentuak

Andre Mariaren katedral zaharra.
Plaza Berria.

Hirigune historikoan

Zabalgunean

Gasteizko beste alde batzuetan

Garraiobide eta azpiegiturak

Garraiobideak

Sakontzeko, irakurri: «Gasteizko garraiobideak»
Gasteizko tranbia, Alaba Jeneralaren kalean.
Ajuriaenea jauregia.

Hiriak XXI. mendearen hasieran jasandako hazkunde handiaren ondorioz, derrigorrezkoa gertatu zen hiriko garraiobideak guztiz moldatzea. Asmo horrekin Gasteizko Mugikortasun Iraunkorraren eta Espazio Publikoaren Plana deritzona prestatu zen, hiriko garraioa osatzen zuten modu guztiak (autoa, hiri autobusak, tranbia, bizikleta, oinezko joan-etorriak...) integratzeko[16].

Gasteizko garraio publiko nagusia TUVISA enpresa publikoak kudeatzen duen autobus sarea da. Eguneko 10 linea ditu eta gaueko 6 (Gautxoriak). Metroen antzeko sare bat osatuz, autobus aldaketen bidez hiriko edozein auzotara iristea ahalbidetzen du autobusen sareak. Horrez gain, ostiral eta larunbat gauetan Gautxori zerbitzu berezia dago.

2006. urtean tranbia bat eratzeko obrak hasi ziren, eta 2008ko abenduan abian jarri zen. Horrela, hiria iparretik hegoaldera zeharkatzen dituzten bi linea daude, EuskoTran enpresak kudeatuta.

Ospitaleak

Bestelakoak

Kirolak

Buesa Arena, Saski Baskoniaren jokalekua.

Gasteizek Euskal Herriko beste ezein hirik baino kirol azpiegitura gehiago dauzka. Auzo bakoitzean kiroldegi bat dago, igerileku eta bestelako ekipamenduekin. Horrez gain, hiriak bi kirol talde nagusi dauzka:

Bi talde horiek osatzen duten fundazioari 5 gehi 11 deritzo.

Gasteiztar ospetsuak

Zerrenda

Sakontzeko, irakurri: «Gasteiztar ospetsuen zerrenda»

Hiriko pertsona ospetsuen artean ditugu, besteak beste, Almudena Cid, Juanito Oiarzabal, Iker Pou, Eneko Pou, Andoni Zubizarreta (Gasteizen jaiotako aretxabaletarra) eta Martin Fiz kirolariak, Karra Elejalde eta Unax Ugalde aktoreak, Juanma Bajo Ulloa zinema zuzendaria, Jose Angel Cuerda alkate ohia, Ignacio Aldekoa eta Xabier Izaga idazleak eta Jesus Guridi musikaria.

Seme-alaba kuttunak

Hauek dira Gasteizko seme-alaba kuttunak:

Jaiegunak

Andre Maria Zuriaren jaiak hasten dituen ekitaldia: Zeledonen jaitsiera.

Hiri senidetuak

Gasteiz ondorengo hiriekin senidetuta dago:

Erreferentziak

  1. ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
  3. ↑ «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
  4. ↑ Ezein legetan ez da zehaztu, oraingoz, Euskal Autonomia Erkidegoko hiriburua zein den.
  5. ↑ Irigoien Etxebarria, Alfonso (1982). Sobre el topónimo Gasteiz y su entorno antroponímico en Vitoria en la Edad Media. Ikerketa Historikoen I. Biltzarraren aktak. Gasteizko Udala, 621-652
  6. ↑ a b Euskaltzaindia: «Gasteiz», Euskal Onomastikaren Datutegia.
  7. ↑ Aemet. Balio Klimatologiko Normalak. Foronda-Txokiza. (Noiz kontsultatua: 2013-8-21).
  8. ↑ Auzoak Gasteizko Udalaren webgunean
  9. ↑ Uribarri Ganboako Modesta Galdos Urkiola, 1926an jaioa, euskaraz hitz egiten ahotsak.com proiekturako 2011/07/16an kontsultatua
  10. ↑ Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia, Gasteiz 2010-1012 2011/07/16an kontsultatua
  11. ↑ Euskal Herriko Hizkuntza Erabileraren VI. Kale Neurketa 2011 2012/08/04an kontsultatua
  12. ↑ Gasteizko Udala. Informe de Población Vitoria-Gasteiz 2015. (Noiz kontsultatua: 2015-6-11).
  13. ↑ Gasteizko lan-merkatuaren koiuntura vitoria-gasteiz.org webgunean 2013/03/09an kontsultatua
  14. ↑ Langabezia-tasa eustat.es webgunean 2013/03/09an kontsultatua
  15. ↑ Jarduera-sektoreak vitoria-gasteiz.org webgunean 2011/07/17an kontsultatua
  16. ↑ Gasteizko Mugikortasun Iraunkorraren eta Espazio Publikoaren Plana

Ikus, gainera

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Gasteiz
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Gasteiz


Gasteiz Gasteizko auzoak Gasteiz

Abetxuku • Aretxabaleta-Gardelegi • Adurtza • Aldaia • Alde Zaharra • Anglo-Vasco • Arana • Aranbizkarra • Arantzabela • Ariznabarra • Arkaiate • Arriaga-Lakua • Babesgabeak • Borinbizkarra • Done Jakue • Ehari-Gobeu • Ekialdeko Nekazaritza Eremua • Elejalde • Gazalbide • Hego-mendebaldeko Nekazaritza Eremua • Ipar-mendebaldeko Nekazaritza Eremua • Ibaialde • Izarra • Judimendi • Koroatzea • Larrein • Lovaina • Mariturri • Mendizorrotza • Olaran • Pilar • Salburua • San Kristobal • San Martin • Sansomendi • Santa Luzia • San Tomas • Txagorritxu • Zabalgana • Zabalgunea • Zaramaga

Gasteizko herriak: Gasteiz

Aberasturi • Amarita • Andetxa • Andollu • Arangiz • Aretxabaleta • Argandoña • Ariñiz • Arkaia • Arkauti • Armentia • Artatza Foronda • Askartza • Aztegieta • Berroztegieta • Betoñu • Bolibar • Ehari • Elorriaga • Erretana • Eskibel • Eztarroa • Foronda • Gamarra • Gamarragutxia • Gamiz • Gardelegi • Gaztelu • Gereña • Gobeu • Gometxa • Ihurre • Ilarratza • Jungitu • Krispiña • Lasarte • Legarda • Lermanda • Lopida • Lubinao • Mandoia • Margarita • Martioda • Matauku • Mendiguren • Mendiola • Mendoza • Miñao • Miñaogutxia • Monasterioguren • Oreitia • Otazu • Otobarren • Otogoien • Subilla • Uribarri Arratzua • Uribarri Dibiña • Uribarri Nagusia • Villafranca • Zerio • Zuhatzu • Zumeltzu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Gasteiz&oldid=5571416"(e)tik eskuratuta