Mediterraneoa

Mediterraneoa
Datu orokorrak
Garaiera	0 m
Mota	adjacent sea (en) , mediterranean sea (en) eta arro hidrografiko
Azalera	2.500.000 km²
Sakonera	5.267 m 1.541 m
Bolumena	3.839.000 km³
Geografia
Koordenatuak	38°N 17°E
Honen parte da	Ipar Ozeano Atlantikoa Mediterranean Sea Area (en)
Hidrografia
Betebidea	ikusi Adra (ibaia) Agay (en) Aguas River, Almería (en) Alexander (en) Aliso (en) Amadorio River (en) Antas River (en) Arena (river) (en) Aude Awali River (en) Béal de Jean Natte (en) Baillaury (en) Barranc dels Racons (en) Batailler (en) Beirut River (en) Belcaire River (en) Besòs Borrigo (en) Brague (en) Buggiu (en) Cadoule (en) Cagne (en) Canal de Caronte (en) Ebroko Eskuinaldeko Ubidea Canal de l'Esquerra de l'Ebre (en) Carei (en) Carraixet (en) Chíllar (en) Chiuni (en) Chrysochou River (en) Ciane (en) Damour river (en) Daró (en) Dardo (en) Diarízos (en) Ebro Eygoutier (en) Fango (en) Figarella (en) Fium'Albino (en) Foix (ibaia) Fossan (en) Ga'aton River (en) Gaià River (en) Gapeau (en) Ghadir River (en) Gialias (en) Girona River (en) Giscle (en) Gorbio (en) Gorgos (en) Grand Vallat (en) Grande Frayère River (en) Grand-Rhône (en) Gravona (en) Guadalmedina Guadalmina River (en) Guadarranque (en) Hamiz River (en) Huveaune (en) Ippari (en) Las (en) Lez (en) Liamone (en) Libron (en) Liscia (en) Liscu (en) Llobregat Loup (en) Müftü River (en) Magnan (en) Maravenne (en) Massane (en) Mazafran River (en) Mazaro (en) Megalopotamos (en) Mezitli River (en) Montnegre River (en) Muga Naẖal ‘Aliyya (en) Naẖal Bet Ha'Emeq (en) Naẖal Daliyya (en) Naẖal Sha‘al (en) Naẖal Silqa (en) Naẖal Yasaf (en) Nachal Oren (en) Nahal Betzet (en) Nahal Ezov (en) Nahal Galim (en) Nahal Giborim (en) Nahal Kziv (en) Nahal Maharal (en) Nahal Me'arot natura-erreserba Nahal Poleg (en) Nahal Siach (en) Nahal Taninim (en) Nahr al-Kalb (en) Olmeta (en) Orb (en) Ortolo (en) Ostriconi (en) Oued El Harrach (en) Oued Kiss (en) Paillon (en) Pellegrin (en) Porto (en) Préconil (en) Prunelli (en) Q11952425 Q12039619 Q12039643 Q12039978 Q12040053 Q12040243 Q21013433 Q21013434 Q21013435 Q21013436 Q21013437 Q21013438 Q21013439 Q21013441 Q21013442 Q21013452 Q21209833 Q21589107 Q28493770 Nahal Evtah (en) Q31197993 Q3335149 Q3335152 Q3335157 Q3335160 Q3335162 Carboj Q3746224 Q3860013 Naro (en) Q4077328 Q925665 Rambla de las Ovejas (en) Riu Algar (en) Río de Oro (en) Rec de Treumal (en) Rec d'en Massoni (en) Rec Madral (en) Reghaïa River (en) Regino (en) Rodano Riberette (en) Riera de Calonge (en) Riera de Riudecanyes (en) Rifriscolaro (en) Riou de l'Argentière (en) Riu Bullent (en) Rizzanese (en) Roubaud (en) Ruisseau des Aygalades (en) Cenia (en) Sagone (en) Salaison (en) Salle (en) Salso (en) Santu (en) Siagne (en) Solenzara (en) Ter ibaia Tordera (en) torrent de Pareis (en) Torto (en) U Guadu Grande (en) Vaca River (en) Var (en) Ventilegne (en) Veo River, Spain (en) Verde River (en) Verdura (en) Vidourle (en) Wadi al-Arish (en) Xanthe (en) Ceyhan River (en) Xelif Göksu (en) Júcar Köprüçay River (en) Muluya Nilo Orontes Rhummel Segura ibaia Seybouse Seyhan River (en) Turia Agly (en) Aksu River (en) Alcantara Almanzora (ibaia) Andarax Argens (en) Berdan River (en) Berre (en) Cérvol River (en) Dim River (en) Eşen River (en) Fiume Liscia (en) Fluvià Francolí Gela (en) Guadalfeo Guadalhorce Guadiaro Hérault Besor Hadera erreka Ieropotamos River (en) Irminio (en) Isser River (en) Lakhish River (en) Limonlu Çayı (en) Litani Manavgat River (en) Mijares (ibaia) Nahal Sorek (en) Nahr al-Kabir al-Janoubi (en) Oued Laou River (en) Oued Miliane (en) Palancia (en) Petit-Rhône (en) Serpis Tet Taravo (en) Tec Vinalopó (en) Wadi al-Ḥaṣā (en)
Erresidentzia denbora	80 a eta 100 a
Arro hidrografikoa	Mediterranean Sea drainage basin (en)
Mendizaletasuna

Mediterraneoa edo Mediterraneo itsasoa (latinez: Mar Medi Terraneum, euskaraz "Lurrarteko itsasoa") Ozeano Atlantikoaren ekialdean dagoen itsasoa da, Hegoaldeko Europa, Iparraldeko Afrika eta Mendebaldeko Asiaren artean kokaturik dagoena. Gibraltarko itsasartearen bitartez batzen da Ozeano Atlantikoarekin eta Suezko kanalaren bitartez Itsaso Gorriarekin eta Indiako ozeanoarekin. 2.500.000 km² inguruko eremua du eta munduko barne itsasorik handiena da.

Erromatarrek Mare Nostrum («Gure Itsasoa») izena eman zioten.

Izena

Itsaso honen etimologia latinezko Mar Medi Terraneum-etik dator, bere esanahia "lurren erdian itsasoa". Bere kostaldeko biztanle gehienek latinetik eratorritako deitura erabili dute; grezieraz Mesogeios Thalassa (Μεσόγειος Θάλασσα) deitzen zaio latinezko izenaren esanahi berarekin, eta arabieraz al-Baḥr al- Mutawāsiṭ (البحر المتواسط "tarteko itsasoa").

Turkieraz Ak Deniz ("itsaso zuria") deitzen da Itsaso Beltzaren aldean, turkiarrek Hegoari "zuria" eta Iparraldeari "beltza" esaten dioten bezala. Turkiako izena ere erabiltzen da batzuetan arabieraz: al-Baḥr al-′Ābyaḍ (البحر الأبيض ídem).

Antzinako egiptoarrentzat "Berde Handia" zen. Erromatarrek Mare Nostrum ("gure itsasoa") deitzen zioten. Itsaso hori izendatzeko mediterraneum adjektiboaren erabilerarik zaharrena Solinus-ena da, K.o III.mendean, eta Mediterraneum izen propio gisa erabiltzen lehena Isidoro Sevillakoa izan zen VI. mendean. Arabiarrek, Erdi Aroan, gehienbat al-Baḥr al-Rum («musulman ez diren europarren itsasoa») izena erabiltzen zuten, kontrako ertzak hartzen zituzten populazioekin itsasoak eta ozeanoak izendatzeko ohiturari jarraituz. Erdi Aroko beste izen arabiarrak al-Baḥr al-Sham ("Siriako itsasoa", mendebaldeko Mediterraneoko biztanleek hobetsi zuten), al-Baḥr al-Maghrib ("Mendebaldeko itsasoa" edo "Maghribekoa" ziren). Ekialdeko Mediterraneoko arabiarren artean ezaguna) eta, oso gutxitua, lehen aipatutako al-Baḥr al-Mutawāsiṭ.

Historia

Mediterraneo itsasoa historian zehar mundu osoan izan den leku garrantzizkoenetako bat da. Hego-ekialdeko ertzean zabaltzen da Nilo ibaiaren harana, eta han izan zen antzinako zibilizazio aberatsenetako bat. Ekialdeko Mediterraneoan, K.a. XVI. mendearen inguruan kretarrek izan zuten nagusitasuna. Ondoren akaiar-doriarrak eta feniziarrak izan ziren nagusi.

K.a. 1000. urtearen inguruan Mediterraneoa bi gunetan zegoen bereizirik: sortaldean, greziarrak ziren nagusi, Asiako koloniak barne; sartaldean, berriz, kartagotarrek zuten nagusitasuna, Zirenaikako mugatik Hispaniaraino. Ondoren Erromak hartu zuen nagusitasuna, mendebaleko eta ekialdeko herrialde guztiak bilduta. Erromatarrek mendeetan zehar erabateko aginpidea izan ondoren, inperioa bi zatitan banatu zen, sortaldeko inperioa alde batetik eta sartaldekoa bestetik. VII. mendetik aurrera garai berri bat hasi zen Mediterraneo itsasoan, musulmanak iritsi zirenean.

XV. mendean Vasco da Gama portugaldarrak egindako bidaldien ondorioz Mediterraneotik igarotzen ziren itsasontzietatik asko Indietarantz joan ziren, eta joera hori sakondu egin zen Amerika aurkitu ondoren. XIX. mendearen lehen urteetan behera egin zuen Mediterraneoko merkataritzak, gero eta errazagoa baitzen Atlantikotik ekialdera eta Ameriketara heltzea, eta Europa iparraldeko industria garatzen hasi zelako. 1869an Suezeko kanala ebaki zenean, gora egin zuen berriz ere Mediterraneoaren garrantziak mundu osoko ekonomia harremanetarako.

2014ko abenduaren 10ean jakin zenez, mundu osoko itsasoetan gutxienez 4.272 migratzailek bizia galdu zuten, 3.419 pertsonak Mediterraneoan. Hurrengo urteetan larriagotu egin zen egoera zonalde honetan, migrazio krisia Europan eraginez.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Mediterraneoko arroa»

Iparraldean Europa eta Anatolia ditu, hegoaldean Iparraldeko Afrika eta ekialdean Levante.

2.500.000 km² inguru ditu eta gehieneko sakonera 5.020 m-koa du, Joniar itsasoaren inguruan. Batez besteko zabalera 600 km-koa da. Estutu egiten da Siziliaren eta Tunisiaren artean, eta ondorioz bi gune bereizten dira, mendebaldekoa eta ekialdekoa.

Hiru penintsula handi daude Mediterraneo itsasoan: Iberiakoa, Italiakoa eta Balkanetakoa. Mediterraneo itsasoko uharte eta uhartedi nagusiak Sizilia (irlarik handiena), Sardinia, Korsika, Balearrak, Zipre, Kreta eta Joniako uharteak dira.

Lurruntze handia du, duen gatz maila handiaren (% 37), tenperatura garaien (15° eta 20° artekoak) eta ibaietatik datorren ur kopuru txikiaren ondorioz. Ur galtze hori orekatzeko Itsaso Beltzeko eta Ozeano Atlantikoko ura hartzen du. Mediterranear klimak baldintzatzen ditu inguruko lurraldeen flora, fauna eta giza paisaia. Mediterranear baso osatzen dute bereziki arteek, olibondoek eta artelatzek.

Uharte nagusiak

• Ekialdean: Zipre (9.251 km²), Kreta (8.336 km²) eta Rodas (1.408 km²).
• Erdialdean: Sizilia (25.710 km²), Sardinia (24.090 km²), Korsika (8.680 km²) eta Malta (316 km²).
• Mendebaldean: Mallorca (3.620 km²) eta Menorca (692 km²) Balear Uharteetan.

Herrialdea	Uhartea	Area km²	Biztanleria
Italia	Sizilia	25 460	5 048 995
Italia	Sardinia	23 821	1 672 804
Zipre	Zipre	9251	1 088 503
Frantzia	Korsika	8680	299 209
Grezia	Kreta	8336	623 666
Grezia	Eubea	3655	218 000
Espania	Mallorca	3640	869 067
Grezia	Lesbos	1632	90 643
Grezia	Rodas	1400	117 007
Grezia	Kios	842	51 936

Klima

Mediterraneo itsasoarekin muga egiten duen eremuko klima-mapa.

Itsasoaren tenperatura

Mediterraneo itsasoaren inguruko hiri garrantzitsuenetan urak duen tenperatura ºC-tan

	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Ø/Urtea
Marsella	13	13	13	14	16	18	21	22	21	18	16	14	16.6
Venezia	11	10	11	13	18	22	25	26	23	20	16	14	17.4
Bartzelona	13	13	13	14	17	20	23	25	23	20	17	15	17.8
Malaga	15	15	15	16	17	20	22	23	22	19	17	16	18.1
Gibraltar	16	15	16	16	17	20	22	22	22	20	18	17	18.4
Valentzia	14	13	14	15	17	21	24	26	24	21	18	15	18.5
Napoli	15	14	14	15	18	22	25	27	25	22	19	16	19.3
Atenas	16	15	15	16	18	21	24	24	24	21	19	18	19.3
Heraklion	16	15	15	16	19	22	24	25	24	22	20	18	19.7
Malta	16	16	15	16	18	21	24	26	25	23	21	18	19.9
Alejandria	18	17	17	18	20	23	25	26	26	25	22	20	21.4
Larnaka	18	17	17	18	20	24	26	27	27	25	22	19	21.7
Limassol	18	17	17	18	20	24	26	27	27	25	22	19	21.7
Antalya	17	17	17	18	21	24	27	28	27	25	22	19	21.8
Tel Aviv	18	17	17	18	21	24	26	28	27	26	23	20	22.1

Barneko itsasoak

Mediterraneok barne hartzen ditu ondoko itsaso hauek:

• Espainia eta Maroko arteko Alboran itsasoa.
• Mar Menor Espainia hego-ekialdean, Cartagena eta San Pedro del Pinatar artean.
• Itsas Neska Marokoko iparraldean, Nador hirian.
• Balear itsasoa Iberiar penintsulako ekialdeko kostaldearen eta Sardinia uhartearen artean. Bi itsaso ditu:
  • Iberiar itsasoa Iberiar penintsularen eta Balear uharteen artean.
  • Sardiniako itsasoa Sardiniako mendebaldeko kostaldearen eta Balear Uharteen artean.
• Liguriar itsasoa Korsika eta Liguria (Italia) artean.
• Tirreno itsasoa Sardiniako ekialdeko kostaldearen, Italiako penintsularen eta Siziliako iparraldeko kostaldearen artean.
• Itsaso Adriatikoa Italiako penintsularen eta Eslovenia, Kroazia, Bosnia eta Montenegroko kostaldeen artean.
• Ioniako itsasoa Italiako penintsula, Grezia eta Albania artean.
• Egeo itsasoa Grezia eta Turkia artean.
  • Kretako itsasoa Kreta uhartearen eta Cyclades uharteen artean.
• Libiako itsasoa Sidra eta Gabés golkoen artean, Tunisian.
• Ziliziar itsasoa Turkia eta Zipre artean.
• Levante itsasoa, Egipto, Libano, Zipre, Israel, Siria eta Turkiako kostaldeak garbituz.

Kanalak:

• Sardiniako kanala, Sardiniako hegoaldeko kostaldea eta Tunisiako iparraldeko kostaldea bereizten dituena.
• Siziliako kanala, Siziliako mendebaldeko kostaldea eta Tunisiako ekialdeko kostaldea bereizten dituena.

Portu nagusiak

• Marseillako portua
• Bartzelonako portua
• Valentzia
• Pireo (Grezia)
• Genova, La Spezia eta Gioia Tauro (Italia)
• Mersin (Turkia)

Kostaldeko herrialde eta hiri nagusiak

Estatuak

Europakoak

• Espainia: Ceuta, Melilla, Valentzia, Bartzelona, Mallorcako Palma.
• Frantzia: Niza, Marseilla.
• Monako: Monako, Monte-Carlo.
• Italia: Genova, Palermo, Catania, Napoli, Bari, Ancona, Venezia, Trieste.
• Eslovenia: Koper.
• Kroazia: Rijeka, Split, Dubrovnik.
• Bosnia-Herzegovina.
• Montenegro: Bar.
• Albania: Durrës.
• Grezia: Patras, Atenas, Salonika.

Asiakoak

• Turkia: Izmir, Antalya.
• Libano: Tripoli, Beirut, Sidon, Tiro.
• Siria: Latakia, Tartus.
• Israel: Haifa.

Afrikakoak

• Egipto: Alexandria, Port Said.
• Libia: Bengazi, Tripoli.
• Tunisia: Tunis.
• Aljeria: Aljer, Oran.
• Maroko: Tanger, Tetuan.

Bestelako lurraldeak

• Okzitania: Niza, Marseilla, Monako.
• Katalan Herriak: Valentzia, Bartzelona, Palma, Eivissa, L'Alguer.
• Gibraltar: Gibraltar.
• Palestina: Gaza.

Natura

Mediterraneoko eskualdeak endemismo maila altua du eta horrek munduan bioaniztasun kontzentrazio handiena duen lekuetako bat izatea eragin du. Berezitasun hori hainbat eratara azaltzen da: azken glaziazioaren eragin txikia eremuan, eta horrek erreserba gisa jardutea eragin zuen; mendigune garrantzitsuen presentzia (adibidez, Atlasa, Hegoaldeko Taurus mendilerroa, Gúdar, Javalambre, Levante eremuak...), biotopoa egitura aniztasunaz hornitzen duena; eta baita habitat ugari sortu eta mantendu dituzten tokiko biztanleek lur-erabilera askoren historia luzeari ere.

Paratethys itsasoaren hasierako mapa , Tetis ozeanoaren ondorengoa, eta itxi ahala Mediterraneoa osatu zuena. Mapa Oligozenoari dagokio.

Geologia

Mediterraneoa gaur egungo Mediterraneoa baino askoz handiagoa den Tetis ozeanotik sortu zen eta Afrikako plaka Eurasiar plaka hurbildu ahala txikitu egin zen.

Duela 60 milioi urte inguru, Tertziarioaren hasieran, Tetis ozeanoak, Mediterraneoaren aurrekoak, Afrikako iparraldeko eta Europaren zati handi bat gainezka egin zuen, garai hartan uharte-artxipelago bat baino ez zena. Tertziarioan, Tetis ozeanoa estutu egin zen ekialdean, ozeano zabaletik ia bereizitako itsas arro handi bat sortu zen arte. Arro honek ur-masa berean barne hartzen zituen Mediterraneoa, Itsaso Beltza eta Kaspiar itsasoa . Baina mendebaldean, Mare Nostrum itsaso zabalarekin lotuta zegoen gaur egun Iberiar penintsularen hegoaldetik eta Marokoko iparraldetik sortzen diren gainazalen bidez.

Duela 6 edo 5 milioi urte inguru, Mediterraneoa lehortu egin zen Ozeano Atlantikotik deskonektatuta, Messiniako gatz krisia bezala ezagutzen den gertaera baten ondorioz. Fenomeno honek gatz metaketa handiak sortu zituen Mediterraneoaren hondoan eta ozeano globalaren gazitasuna murriztu zuen. Gaur egun ere, Gibraltarko itsasartea itxiko balitz, Mediterraneoa lehortu egingo litzateke, ibaietatik sartzen den baino ur gehiago lurruntzen den itsasoa baita (klima epelaren ondorioz). Ur-urritasun horrek, gaur egun, Atlantikoan baino gazitasun handiagoa eragiten du, lurrunketaren ondorioz galtzen duen ura jasotzen duen ozeanoan. Fenomeno horrek inspiratu zuen Atlantropa proiektua, zeinek energia ekoiztea eta itsasoa partzialki hustutzea ahalbidetuko zuen Gibraltarko itsasartean presa bat eraikitzea aurreikusten zuen. Etorkizunean (5 milioi urte inguru) Gibraltarko itsasartea berriro itxiko da eta Mediterraneoa laku hipergatz gutxi batzuetara murriztuko da. Itsasoaren hondoan dauden gatz-gordailuetatik ezagutzen da hori duela milioi urte batzuk jada gertatu zela, zehazki 5,33. Orduan, Ozeano Atlantikoaren eta Mediterraneo itsasoaren arteko maila-aldeak itsasartean sortu zen harkaitz presa haustea eragin zuen. Lehortzeko milaka urte behar izan zituena urte gutxitan bete zen; Gehienez bi urteko zifrekin espekulatu da, eguneko 10 metroko betekizuna zehaztu ahal izan baita.

Ekaineko korronte nagusiak

Ozeanografia

Mediterraneoaren propietateak ia barnealdeko itsaso gisa duen egoeraren ondorio dira. Horrela, mareak txikiak dira Ozeano Atlantikoarekiko lotura estuaren ondorioz. Mediterraneoa bere ñabardura urdinxkaren ezaugarria da, eta berehala antzematen zaio kolore berezi horri, batez ere Greziako eta Kroaziako uharteetatik gertu dauden eremuetan.

Lurruntzeak asko gainditzen ditu prezipitazioak eta ibaien isurketak Mediterraneorako, faktore hori arroko uraren zirkulazioan funtsezkoa dena. Eremuaren ekialdeko erdian lurrunketa oso handia da, eta uraren maila jaitsi eta ekialderantz gazitasuna igotzen da. Presio-gradiente honek gazitasun baxua mantentzen du Atlantikotik arrora, eta berotu eta gaziago bihurtzen da Levante eskualdean ekialderantz eta beherago joan ahala, gero mendebalderantz zirkulatzen du Gibralterko itsasartera. Horrela, itsas korrontea ekialderantz doa itsasartearen gainazala bainatuz eta gero mendebalderantz beheko partetik. Behin itsaso zabalean sartuta, “tarteko ur” horrek bere iturri nagusitik urrundutako milaka kilometrotan iraun dezake.

Pinus pinaster, Thassos uhartean, Grezian. Mediterraneo osoan dago, mendebaldean oso ugaria.

Flora

Olibondoaren banaketa potentziala Mediterraneoko arroan. Olibondoa Mediterraneoko eskualdeko adierazle biologiko onenetakotzat hartzen da (Oteros, 2014).

Ikuspuntu biogeografikotik, klima mediterraneoa duten lurraldeek Mediterraneoko arroa ez ezik, Mediterraneoko Eskualdea berariaz, Libiako eta Egiptoko kostaldeak ere hartzen dituzte, Sahara-Arabiar eskualdekoak direnak. Klima mediterraneoa Afganistan, Kaukaso eta Erdialdeko Asiara doa (Armeniak eta Tashkent lurraldeek duten, Irano-Turania eskualdea).

Mediterraneoko eskualdeak, berez, hosto iraunkorreko baso esklerofilo-zuhaitz bat du, sclerophyllodrys azpigeneroko Quercus generoko espezieekin, batez ere Q. ilex, artadia, nahiz eta artadia, Q. rotundifolia, ere oso ordezkatuta egon. Beste kasu batzuetan, kortxoa, Q. suber, agertzen da, prezipitazio-erregimenaren homogeneotasun handiagoaren menpe, eta, ekialdeko Mediterraneoan, Q. trojana eta Q. macrolepis bikarianteak. Zuhaixka-landaretzari dagokionez, hariztiak (Q. coccifera) ugariak dira. Artadiaren eta artadiaren testuinguru ekologiko horren barruan, marrubi (arbutus unedo), viburnum tinus, laurus nobilis, pistacia lentiscus, rhamnus alaternus, etab. zuhaixka-flora aberatsa dago. Lianak bezala, peregrine rubia, lonicera sp. pl, smilax aspera eta beste batzuk, ekosistemaren hezetasunaren arabera. Penintsulako hego-ekialdeko eremuetan, Ipar Afrikako landareditik hurbilago dauden espezieak agertzen dira, Ziziphyus lotus, Periploca angustifolia edo Maitenus senegalensis kasu. Klima mesofitikoagoa denean eta udako lehortasuna txikiagoa denean, baso-egiturak sortzen dira hariztiak nagusi izanik, Q. pyrenaica edo Q. faginea bezalako Quercus generoko zuhaitz markeszenteak eratuta.

Pinu mediterraneoek, oro har pinus halepensis eta P. brutia espezieekin lotuak, P. pinaster, oinarri eskaseko substratuetan, eta P. pinea, hareatsuetan ere sartzen dira. Zonalde supramediterraneoan P. nigra agertzen da, oinarrietan aberatsak diren substratuetan, eta oromediterraneoan, P. sylvestris. Ipuru -generoak ere, ipuru eta ipuruarena, irudikapen ona du, J. oxycedrus espezie arruntena izanik, nahiz eta J. macrocarpa, J. phoenicea eta beste batzuk ere maiz izan.

Mediterraneoko foka fraide, gaur egun desagertzeko larritasun handian.

Fauna

Ingurune mediterraneoko fauna aniztasuna izugarria da, landareen parekoa. Taxon batzuen espezieen aberastasuna aztertuta, zera lortzen dugu: Mediterraneoko 62 anfibio espezieetatik 35 endemikoak dira, 179 narrasti espezieetatik 111 bezala; erregistratutako 184 ugaztun espezieetatik, 25 % endemikoak dira eta 52 espezie mehatxatuta daude (itsas ugaztunak kontuan hartu gabe); eta 28an Mediterraneoan aurkitzen diren itsas espezieen % endemikoak dira. Hegaztiei dagokienez, Mediterraneoa aniztasun bereziko itsasoa da, espezie askoren migrazio-bidean aurkitzen baita. Kalkulatzen da 150 espezie ezberdinetako 2.000 milioi hegazti migratzaile inguru bere hezeguneetan gelditzen direla bidaian zehar edo bertan finkatzen direla urteko epe labur batean.

Mehatxuak

Posidonia oceanica belardia.

Mediterraneoa giza jardueretatik eratorritako hainbat arazori aurre egiten ari da: gehiegizko arrantza, arrantza teknika suntsitzaileak, gehiegizko hiri-garapena kostaldean, kutsadura eta berotze globala. Gaur egungo gehiegizko arrantza duela berrogeita hamar urtekoaren bikoitza baino gehiago da, nahiz eta ahaleginei esker egungo milioi eta erdi tonara jaitsi den, oraindik ere altuegia baita itsaso honek jasan dezakeenerako. Itsaso hau, erdi itxia izanik, oso sentikorra da ibaietako isurketen tratamendu txarrak eragindako kutsadurarekin, eta horrek mehatxu larria dakar. Turismo mediterraneoa jasateko nahiko prestatuta ez dauden guneetara joan ohi da eta isurketak ez dira tratatzen, gainera obrek kostaldea higatzen dute. Ekologikoki aberatsak diren eremuetara ere joaten da, desagertzeko arriskuan dauden espezieen habitata suntsitzen dutenak (esaterako, fokak eta dortokak).

Bestalde, klima-aldaketak itsasoaren gazitasuna eta bere tenperatura handituz eragiten du. Vargas Yánez eta kolaboratzaileen arabera, 1948tik datuak aztertu dituztenak, 1948 eta 2005 artean itsasoaren gainazaleko tenperaturaren batez besteko igoera 0,12°C eta 0,5°C bitartekoa da Mediterraneoko kostaldean; tarteko sakoneretan (200 m-tik 600 m-ra) tenperatura 1948tik 0,05°C eta 0,2°C artean 2000ra igo zen eta gazitasuna 0,03 eta 0,09 artean hazi zen. Geruza sakonetan (1000 m-tik 2000 m-ra) tenperaturaren igoera 0,03°C eta 0,1°C gorakoa izan zen eta gazitasuna 0,05 eta 0,06 artean. Tarteko eta sakoneko geruzen tenperatura igoera txikia iruditu daiteke, baina itsasoaren bero espezifiko handia kontuan hartu behar da, tenperatura igoera txikiek itsasoak bero kantitate izugarria xurgatzea eskatzen baitu. Gazitasunaren igoerak Mediterraneoko prezipitazioen jaitsiera islatzen du, baita ibaien ekarpena gutxitzea ere, haien ubideetan egindako obra hidraulikoen ondorioz. 1990eko hamarkadaren erdialdetik aurrera, itsas mailaren igoera nabarmena ikusi da 2,5 mm/urtetik 10 mm/urteko bitartekoa, neurri batean tenperatura igoerak eta beste neurri batean ur-bolumenak gora egiteak eragindakoa.

Beste mehatxu esanguratsu batzuk Posidoniako belardiak desagertzea dira, Mediterraneoko aniztasun biologikoaren zati handi baten oinarria den itsas belarra, eta ekosistema hauskorra suntsitzen duen medusen izurritea.

Kontserbazioa

Ingurumenari buruzko Europako legeria zabala da, 92/43/CEE zuzentarauaren bidez (Habitat Zuzentaraua) eta 97/62/CEE zuzentarauarekin hedatzen den, ingurumena eta horretarako diseinatutako espazioak babesteko neurrien definizioan, hala nola, lekuak. interes komunitarioa edo LIC edo kontserbazio bereziko eremuak edo ZECak, hegaztientzako zuzentaraua bezalako beste zuzentarau batzuez gain, hegaztientzako ZEPA edo Babes Bereziko Eremuak definitzen dituen 79/409/CEE zuzentaraua; biak elkarrekin erlazionatuta Natura 2000 Sarearen bidez.

Estatuen artean sinatutako hitzarmenei dagokienez, betetzeko legezko betebeharrik ez duten hauek, modu ezberdinetan eragiten diote Mediterraneoari: Rio de Janeiroko aniztasun biologikoari buruzko akordioa; Basa Fauna eta Flora Mehatxatutako Espezieen Merkataritzari buruzko Hitzarmena (CITES); Europako Fauna eta Habitat Naturalak Kontserbatzeko Hitzarmena; basa faunako espezie migratzaileak kontserbatzeko hitzarmena; Ramsar hitzarmena, hezeguneen kontserbazioari buruzkoa; eta Mediterraneo itsasoa babesteko hitzarmena (Bartzelonako Hitzarmena). Azken horren barruan, Espainiak "Bereziki Babestutako Eremuei eta Aniztasun Biologikoari Mediterraneoko Protokoloa" sinatu zuen 1995ean eta bere eranskinak onartu zituen urtebete geroago Monte Carlon. Protokolo honen arabera, Alderdi Kontratugile bakoitzak Bereziki Babestutako Garrantzi Mediterraneoko Eremuak (ZEPIM) ezarri behar ditu bere subiranotasun eta jurisdikzio menpeko itsas eta kostaldeko eremuetan.

Estatu eta eskualde mailan, toki mailan ekintzak zehazten dituen legedi ugari dago; hala ere, Europako zuzentarauen izaera normatiboak nolabaiteko homogeneotasuna eragiten du honetan, eta horrek, kasu askotan, lehenaren itzulpen hutsa suposatzen du.

Intereseko datuak

• Azalera: 2,51 milioi km².
• Neurriak: 4000 km ekialdetik mendebaldera; 46 000 km -ko kostaldea; 800 km iparraldetik hegoaldera.
• Sakonera: batez bestekoa: 1.370 m, gehienez: 5.210 m (Calypso Trench, Grezian).
• Ura berritzea: gutxi gorabehera 90 urtean behin.
• Arrantza ekarpena: gutxi gorabehera 2 Munduko guztizkoaren %.
• Batez besteko gazitasuna: 36 eta 38 gramo artean litroko.
• Ibai garrantzitsuenak: Adige, Drin, Ebro, Júcar, Maritza, Menderes, Moulouya . Nilo, Neretva, Orontes, Po, Erroibar, Segura, Tiber, Vardar, Isonzo.

Galeria

• 
  Hammamet hondartza (Tunisia)
• 
  Courtade hondartza Hyères uharteak (Frantzia)
• 
  Sardiniako hegoaldeko kostaldea (Italia)
• 
  Pretty Bay (Malta)
• 
  Pirango ikuspegi panoramikoa (Eslovenia)
• 
  Cavtat (Kroazia)
• 
  Neum (Bosnia eta Herzegovina)
• 
  Sveti Stefan (Montenegro)
• 
  Ksamil uharteak (Albania)
• 
  Zante (Grezia)
• 
  Marmaris Turkesa Kostaldea (Turkia)
• 
  Pafos (Txipre)
• 
  Latakia (Siria)
• 
  Beirut (Libano)
• 
  Haifako ikuspegia (Israel)
• 
  Alexandria Kosta (Egipto)
• 
  Ibiza (Espainia)
• 
  Les Aiguades Bejaiatik gertu (Aljeria)
• 
  El Jebha (Maroko)
• 
  Point of Europe (Gibraltar)
• 
  La Condamine (Monako)
• 
  Deir al-Balah (Gazako Zerrenda)

Ikus, gainera

• Mediterraneoko Jokoak
• Mediterraneoko Tourra
• Mediterraneo itsasoko labar-artea
• Mediterranear dieta

Kanpo estekak

• Datuak: Q4918
• Multimedia: Mediterranean Sea / Q4918