Euskal Herriko kastroak

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Euskal Herriko kastroen zerrenda» orritik birbideratua)

Map
Euskal Herriko kastroen mapa interaktiboa

Euskal Herriko kastroak, herri harresituak edo eremu harresituak edo gotortuak —Ipar Euskal Herrian eta Nafarroa Garaiko zenbait kasutan, gaztelu zaharrak deituak— Mendebaldeko Europako beste gaztelu zahar bezala, Burdin Arokoak dira gehienetan. Batzuk, Erdi Arokoak izan daitezke.[1] Horietariko asko, agi denez, Brontze Aro Amaieran sortu ziren.

Aditu batzuen ustez, Euskal Herriko herri gotortu garaiak eraikitzaileen indoeuropar kulturaren eraginaren ezaugarri dira[2][3].

Gehienak ez dira induskatu. Kasu batzuetan, lurrazaleko miaketa egin da, eta beste batzuen kasuan zundaketa batzuk. Beraz, datu asko falta dira haien egitura ezberdinak, funtzioak edo garaiak zehazteko.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Marueleza edo Arrolako herri harresituaren harresiak. Nabarniz, Bizkaia.

Toponimian hitz hauek agertu dira: gaztelu mendi, muru[oh 1], gazteluzahar[4] edo gazteluzar[5] eta beste. Gaztelaniazko toponimoa duten lekuetan, "castillo" (gaztelu) askotan errepikatzen da. Literatura zientifikoan eta dibulgaziozkoan, kastro izenez gain, beste hauek ere erabiltzen dira: esparru itxi[1], barruti gotortu[6], barruti protohistoriko[4], gotorleku, herrixka gotortu, herri gotor, herri harresitu, muino gotortu (colline fortifiée). Horietako batzuk bakarrik dira oppidum (plurala: oppida).

Kastro hitza Iberiar penintsulako iparraldeko toponimian agertzen da, eta hortik igaro zen idazki akademikoetara. Euskal Herriko toponimia zaharrean oso urriak dira: Euskaltzaindiaren leku-izenen zerrendan bi agertzen dira, bat Faltzesen, XVIII. mendekoa, eta bestea Sopuertan, baina XX. mendeko erreferentzia instituzionaletan. Gaztelaniazko idazki akademikoen eta dibulgatzaileen eraginez, euskaraz idatzitako Hegoaldeko idazlanetan izen hori agertu da. Iparraldean, ordea, ez da erabiltzen. Horren ordez, toponimian, muru/moru/moro eta gaztelu agertu ohi dira[oh 2].

Azkenik, oppidum izena erabiltzen da kastro edo herri harresitu hauetako batzuentzat, handienak eta antolatuen zeudenak, hain zuzen.

Izen bakara askotariko errealitate baterako[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bestalde, kontuan hartu behar da, kastro hitzaz ezaugarri ezberdinak izan ditzaketen hainbat esparru harresitu mota izendatzen direla. Adibidez, Galizia eta Asturias aldean izan zen kastroen kulturan, herriak harresiz inguratuta daude eta etxeak zirkularrak dira; Bizkaian, Gipuzkoan,[7] Araban, Nafarroan, Errioxan eta beste hainbat lekutan ikertutako Burdin Aroko herri harresituetan, ordea, etxeek lauki forma izan ohi dute (nahiz eta hori garai historiakoaren arabera aldagarria izan), eta gaztelu zaharrak izenaz ezagutzen direnak, ordea, mota batekoak zein bestekoak izan daitezke, nahiz eta horiek ez diren apenas induskatu eta barruko egiturei buruz gutxi esan daiteke. Juanjo Cepeda eta Miguel Unzuetarentzat, oinarri laukizuzeneko etxeak iberiarren urbanismoaren eraginaz egin ziren[8]. Leku batzuetan herri handiak eta konplexuak dira eta beste batzuetan, ordea, txikiagoak dira, eta agian soilik eskualdearen zaintzarako egin ziren, hau da, bertan garnizio txiki bat egongo zen, ez herri oso bat. Gaudeulek, adibidez, proposatu du batzuk artzaintza lanetarako sasoi motz batean erabilitako barrutiak izan zitezkeela. Azkenik, kastro gisa identifikatu diren batzuk, sakonago ikertu dituztenean, erromatar garaiko behin-behineko kanpalekuak zirela ikusi dute: adibidez, Arabako Delikako Santa Agedakoa edo Bizkaiko Nabarniz herrian dagoen Illunzar.

Bestalde, Burdin Aro osoan ez zuten zertan egitura bera mantendu. Adibidez, badakigu Arrola edo Marulezako opidumak azken urteetan bere defentsak indartu zituen.

Defentsa sistemak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpoko harresiei dagokienez, batzuek harrizko murruak dituzte, eta beste batzuek lurrezkoak. Harrizko harresien artean mota ezberdinak bereiz daitezke eraikitzeko erabili zen teknikaren arabera. Terrazak eta lubanarroak izan ditzakete inguruan. Sartzeko ate bakarra izan ohi dute eta ondo defendatuta egoten da, gotortuta (Munoaundin, adibidez, dorreak daude atearen alde bietan) eta kokapena kontuan hartuta.

Euskal mitologian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Batzuetan, antzinako eraikitzaile hauek jentilekin edo euskal mitologiako beste izakiekin identifikatzen dira herri sinesmenean. Horrela, Altzain (Zuberoa) gotorlekuak Maide korralea izena du, Maide izakiena, alegia.

Zerrenda[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herri harresitutzat kalifikatuta ez dauden garai hartako beste herriak ez dira sartu. Dena den, Burdin Aroan, harresiz inguratua zeuden edo harresirik ez zuten eta toki zelaian edo lautadetan eraiki ziren herrietan ere bizi izan zen jendea, baita Euskal Herrian ere. Toki zelaian baina harresituta zeuden herriak ere sartu dira edo sartzen ari gara zerrendan.

Hego Euskal Herrikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arabakoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jagoba Hidalgok, 2018ko bere Gradu Amaierako Lanean, Bizkaiko eta Arabako Burdin Aroko herrixka gotortuak sailkatuta ditu eta bertan bibliografia erreferentziala eman du bakoitzeko[9]. Bestalde, Maite Guilarte Murok bere Gradu Amaierako Lanean GIS bidez aztertu ditu garaiko hainbat herrixka[10]. Trebiñukoak barne hartzen dira.

Izena Kokapena Azalera[11] Garaiera[oh 3] Kultura/Garaia Oharrak
Henaioko gaztelua
Q56062312 		Dulantzi 2,7 ha (27.000 m2)[12] 664 m[13][14] Brontze Aro Amaiera etaBurdin Aroa XIX. mendearen hasieratik ezaguna. Bisita daiteke[15][16].
Kutzemendi edo Olarizu

Q123908305

Gasteiz 7ha[17] 709 m Brontze Aroa edo Burdin Aroa Jose Migel Barandiaranek 1926an aurkitua. Horko zeramikak zeltiberiarrak dira.

CAA: 3507 (246 or.)

Oroko Haitzak
Q121464246 		Atxabal-Oro (Zuia) 860 m Brontze Aro amaiera eta Burdin Aroa[18] Jose Migel Barandiaranek 1918an aurkitua. Lanak 1964 eta 1967 artean. Etxe zirkularrak eta eliptikoak[19]
Lastrako kastroa
Q123914223 		Karanka (Gaubea) 832 m Brontze Aroa, Burdin Aroa. Erromatartzea. Erdi Aroa[20]. Litekeena da autrigoien Uxama Barca izatea[21][22][23].
Trincheras de los Moros
Q123916878 		Monzarrate gainan, Durruma Kanpezu 13 ha

(132.100 m2)[24]

992 m Burdin Aroa
Cividad
Q123938763 		Angostina, Bernedo 3 ha (30.624 m2)[25][24][26][27] 784 m Burdin Aroa Erromatar garaiko inskripzioak topatu dira ondoan dagoen San Bartolome baselizan[28].
El Muro
Q124306456 		Orbiso, Kanpezu/ Zuñiga, Nafarroa 4,5 ha

(45.500 m2)[25][24]

650-700 m Antzinako Burdin Aroa (?) eta Burdin Aro Amaiera (Armendarizen klasifikazioa) Armendariz (2008): 191. zenbakia
Horma
Q124310150 		Santikurutze Kanpezu 1,2 ha

(12.6002 m2)[25][24]

692 m Burdin Aroa
Babio
Q117288722 		Izoria 10 ha[29] 582 m Burdin Aroa 1982. urtean aurkituta[30], 2018an egin ziren sundaketak eta 2019an indusketa hasi zen Jon Obaldiaren gidaritzapean.[31]
Carasta
Q52189963 		Caicedo Sopeña 27 ha[32]

(270.000 m2) 17 ha[33] (170.000 m2)

750 m Brontze Aroa, Burdin Aroa eta Erromatar garaia[34][32]
Arkiz-Iruña
Q124331278 		Tresponde 560 m[35] I. Burdin Aroa,

II. Burdin Aroa

Erromatartzea

Lubakiak eta harrizko harresiaren santsuak.[9] Iruña-Veleia hiria erromatar hiria garatu zen oso gertu, ekialdera[19].

CAA: 3505 (244 or.)[36]

Perigaña
Q124304824 		Perigaña mendia, Ozeka, Aiara 4,6 ha

(46.605 m2)

(10.329 m2 barruko harresi barrukoa)

625 m Burdin Aroa Bi harresi. Zeramika, silexezko laska eta punta bat[30]
Atxa
Q8208868 		Lakua, Gasteiz 524 m[35] II. Burdin Aroa eta Erromatartzea Induskatua[37]
Berbeako kastroa
Q54865486 		Barrio 851 m Bukaerako Brontze Aroa-II. Burdin Aroa. Erromanizazio hasiera.[38]. 2021. urtean indusketak hasi ziren berriz.
Buradongo kastroa
Q20492229 		Buradon 634 m Bukaerako Brontze Aroa-Igo Burdin Aroa CAA: 3517 (250 or.)[oh 4][39][36]
Valdeportilla
Q124310250 		Ozio 625 m Burdin Aroa I Juan Antonio Madinabeitiak ikertua.

CAA: 3526 (253 or.)[39]

La Ermita
Q124334270 		Zabalate 664m Burdin Aroa II, Erromatar garaia eta Erdi Aroa. Armando Llanosek ikertua 1970an.

CAA: 3502 (243 or.).[39]

Zabalateko gaztelua/Castillo de Portilla
Q2888199 		Zabalate 754m Burdin Aroa I eta II, Erromatar garaia eta Goi Erdi Aroa. ikerlariak: Francisca Sáenz de Urturi eta Armando Llanos.

CAA 3501 (242 or.).[39]

Alto de Castejon / Castejon gaina
Q124335252 		Navaridas 540m Neolitoa, Brontzea, Burdin Aroa, Erromatarra, Erdi Aroa[40] Monumentu multzo izendapena du.

Ikus: EHAA 112. zk. (2013-06-12)

Alto del Fraile
Q124336487 		Atauri (Arraia-Maeztuko ) 659 m Burdina I Ezin izan dira harresiak identifikatu, lurra asko mugitu baita, han egon den asfalto mehatzeagatik. Ikerlariak: Juan Antonio Madinabeitia eta José Elejalde[41]CAA: 3512 (248 or.)
Pedrigales

Q124338990

Oteo (Kanpezu) 693 m Burdina I Sakonune forma duen goi ordoki lautua. Ikerlariak: Juan Antonio Madinabeitia eta José ElejaldeEz da induskatu.

CAA: 3520 (251 or.)

San Formerio
Q124336628 		Pangua (Trebiñu) 750 m Burdina I eta II Amildegi baten gainena dagoen herrixka, iparraldeko magaletan. Defentsa zentrokideak eta lurrezko harresiak. Aipatua: Armando Llanos.[39]

CAA: 3527 ( 253 or.)

Castillo de Ocio
Q124339564 		Ozio

(Zambrana)

631m Burdina I, Erromatartzea eta Goi Erdi Aroa (Lanosko gaztelua) Mendi-hegalean egindako herrixka, Jungalez ibaiaren bazterrean, hegoaldera jotzen duten terrazez egina[39]

CAA: 3509 ( 247 or.)

Conchas de la Puebla
Q124347741 		Argantzon 645m Burdin Aroa Zadorra ibaiaren gaineko igarobide estu baten gainean,. Amildegi soila, eta defentsa zentrokideak, lurrez egindako harresiak. Ez da induskatu.

CAA: 3521 (251 or.)[39]

Custoia
Q124347762 		Ozana (Trebiñu) 580 m Burdina I Mendi-hegalean eraikitako gune txikia, defentsa txandakatuekin. [39]Ez da induskatu.

CAA: 3523 (252 or.)

Santuste
Q124347847 		Ozilla-Ladrera (Trebiñu) 745 m Burdina I, II eta erromatartzea Muinoan eta hegoaldeko hegaletan landutako eremua, non harresi zentrokideak eta lubetak dauden. Iparraldetik, oso irisgarria ez den malkar baten bidez defendatzen zen[39].

CAA: 3506 (245 or.)

Los Castillos
Q124353429 		Torre (Trebiñu) 651 m Burdina I, II, Erromatartzea eta Goi Erdi Aroa Mendi txikia, iparraldean aldapa leuna du eta handiagoak hegoaldean eta mendebaldean. Terraza artifizialki, lubeta modukoak[42][39]

CAA: 3508 (247 or.)

El Cerrado
Q124355407 		Imiruri 631 m Burdina Ordoki motako muino ttipia. Defentsa soilak. Goiko partean, ertz batek perimetro osoa ixen du[39].

CAA: 348 (89 or)

Martinzabala
Q124358178 		Obekuri (Trebiñu) 822 m Burdina Ordoki motako muinoko bizilekua, defentsa zentrokideekin. Terrazak artifizialak espazio osoan nabarmenak dira eta eraztun zentrokideak osatzen dituzte.[39]

CAA: 349 (89 or.)

Pico de San Pedro
Q124358333 		Uribarri Gaubea 860 m Burdina Ezproian egindako herria.

CAA: 346 (89 or.)

Castillo de Astúlez
Q124834520 		Astúlez,Gaubea 3 ha (harresi eta terrazak kontuan hartuta) 675 - 770 m Brontze Aro Amaiera, Antzinate Bernatiarra eta Erdi Aroa (gaztelua bera) Erdi Aroko gaztelutik oso gertu. Paquita Sanz de Urturik proposatzen du Bigarren Burdin Aroan, herri honetako biztanleak Lastrako herrira aldatuko zirela[43].
Portillo de la Casilla/Portillo de la Caseta
Q123945486 		Durruma-Kanpezu 969 m Burdina I, II eta Goi Erdi Aroa Bi haitzen artean kokatua, ohiko mendi-lepoan, defentsen artean, tarteka, harrizko euste-hormak ditu.[39]

CAA: 3511 (247 or.)

Medropio
Q124656491 		Gaubea 940 m Baronatarren dorretik gertu

CAA: 3504 (243 or)

Katalogo batzuetan herri harresitu gisa kalifikatuta dagoen eta gaur egun erromatar kanpaleku moduan identifikatuta dagoen hau ez da sartu:

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Garaia Oharrak
Santa Ageda (Delika)
Q125428269 		Delika 9 ha 525 m[2] K.a. III-II mendea[44]. Aldi baterako erromatar kanpalekua da (Castra aestiva).

Bestalde, "kastro" ez direnak, hau da, kokagune garai batean eta harresituta dagoen herria ez diren beste batzuk daudeː

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Garaia Oharrak
La Hoya
Q6463144 		Guardia 4 ha 601 m Brontze Aroa eta Burdin Aroa

Bizkaikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bizkaiko herri harresituen zerrenda, bi argitalpen hauetan oinarrituta dago: Jagoba Hidalgoren 2018ko Gradu Amaierako Lana[9] eta Juanjo Cepeda eta Mikel Unzuetaren 2020ko artikulua[8].

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Kultura/Garaia Oharrak
Arrola edo Marueleza
Q16544867		 Nabarniz, Arratzu eta Mendata artean 19 ha 535imgm La Tène kultura (Burdin Aroa II) (k.a. III eta k.a. I mendeen artekoa), zeltiberiar motako zeramika.
(I. mendea) erromatar hondarrak.[45] [3]
Malmasin
Q16544867		 Malmasin (Arrigorriaga) 1 ha

(barrukoa)

361 m Burdin Aroa Bi eremu ditu, kanpokoa eta barnekoa, biak harresidunak[46][8]
Bolunburu
Q104610335		 Bolunburu haitza

(Zalla)

0,5 ha

(5.000 m2)

Burdin Aroa 1970eko hamarkadan aurkitua[47][48]
Pico Moro
Q124388842		 Galdames 3 ha 360 m Burdin Aroa II San Esteban Galdameseko mendebaldean kokatuta, Barbadun eta Deobriga-Flaviobriga galtzadatik gertu. 1975ean lanak egin zituzten[49][50][51]
Luxar
Q124392947		 Gueñes 1,2 ha 540 m Burdin Aroa

Espainiako 1936ko Gerra

Deobriga-Flaviobriga gurutzadatik gertu kokatuta[52][50][8]
El Peñón
Q124432551		 Muskiz 178 m Burdin Aroa La Arena hondartzatik gertu kokatuta. Brontze Aroko aztarnategi batetik oso hurbil[50][53]
Berreaga
Q106977682		 Mungia eta Zamudio artean 9 ha (osorik)

3,7 ha (bizitokia)

>360 m Burdin Aroa eta Erromatar garaia Herrixka eta nekropolia dauzka, eta estela multzo bat aurkitu da bertan[54][55].
Kosnoaga
Q124397770		 Kosnoaga (edo Aixerrota) mendian, Lumo[56] 1,9 ha (bizitokia) 275 m Burdin Aroa I eta II Guztiz induskatu gabe, zundaketak egin ziren 90. hamarkadan[8][57]
Tribisburu
Q25411248		 Sollube mendian Suntsitua dago. Jagoba Hidalgok (17-18) zerrendan sartzen du[9], Cepeda eta Unzuetak (2020), ordea, ez[8].
Motrolluko gaina
Q124409029 		Munitibar Burdin Aroa Induskatu gabe, erabat baieztatu gabe. 2005ean aurkitua.[58][59]
Trumoitio
Q124409610 		Garai 1,3 ha

(bizitokia)

439 m Burdin Aroa 1988an aurkitu zuten[60]
Ilunbe
Q124409789 		Dima 2,3 ha

(oro har) 2 (barruko gunea)

445 m Burdin Aroa Induskatu gabe, miaketak eginda[8].

Katalogo batzuetan herri harresitu gisa kalifikatuta dagoen, eta gaur egun, erromatar kanpaleku moduan identifikatuta dagoen hau ez da sartu:

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Garaia Oharrak
Illunzar Ilunzar mendia 727 m Erromatar errepublika Aldi baterako erromatar kanpalekua da[61].

Gipuzkoakoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Kultura/Garaia Oharrak
Akutu
Q124294807 		Bidegoian eta Errezil 3 ha[62] 664 Induskatu gabea[63]
Intxur/Iruntxur
Q118363056		 Iruntxur mendia (Albiztur eta Tolosa) 17 ha 742 Burdin Aroa Jose Migel Barandiaranek ikertua[64]. Xabier Peñalverrek induskatua. Bibliografian Intxur izena ematen zaio[62].
Buruntza

Q124299839

Andoain 0,7 ha 439 Burdin Aroa Carlos Olaetxeak aurkitua[65][66][67]
Basagain

Q118365290

Anoeta 2,8 ha Burdin Aroa[62] Xabier Peñalverrek iduskatua[68][69].
Munoaundi

Q85965846

Azkoitia-Azpeitia 7 ha 385 2. Burdin Aroa Sonia San Josék eta Antxoka Martínezek induskatua[70].
Murugain
Q124299996		 Aretxabaleta-Arrasate-Aramaio 4,7 ha 1987 eta 1988an C. Olaetxeak aurkitua eta ikertua[66][62]
Murumendi

Q123730997

Iruntxurko herrigunetik gertu 1,9 ha Burdin Aroa 2009tik aurrera Suhar arkeologiak aztertu du.
Moru
Q124296405		 Elgoibar 3 ha 445 Burdin Aroa Murugaingo kastroaren bezalako zeramikak[66][71]
Belaku
Q124290916 		Beizama Brontze Aroa - Burdin Aroa Katak egitean, ikatzak, suharrizko lanabesak eta eskuz egindako zeramika zataik aurkitu ziren. Harrizko harresia oraindik atzematen da[72].
Santiagomendi
Q123933392 		Santiagomendi, Astigarraga Ez da mugatu. 297 Kalkolitoa, Burdin Aroa, Erromatar garaia Harresirik ez du. Erdi Aroko eta Aro Modernoko aztarnak ere topatu dira[62] [73].

Nafarroa Garaikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroa Garairako informazioa Javier Armendariz arkeologoaren tesiaren argitalpenean[74] ikus daiteke sistematizatuta. Javier Armendarizek bere doktore tesian 261 gune jaso zituen eta horien artean bi herri mota berezi zituen: batetik, leku garaietan egin zirenak (kastroen ezaugarri orokorrak zituztenak) eta, bestetik, toki zelaian egin zirenak. Katalogo hori argitaratu ondorengo urteetan, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" proiektuaren barruan, beste herri asko aurkitu ditu proiektuko ikertzaile taldeak[5].

Beheko taula honetan agertzen direnak lagin bat besterik ez dira:

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Kultura/Garaia Oharrak
BAZTAN-BIDASOA
Agiñako esparru harresitua
Q124450338 		Agiña mendia, Lesaka 0,2 ha 617 m Burdin Aroa

XIX. mendea

Harresia, silexezko lanabesak eta lubanarroa aurkitu dira. Indusketa egin zen arren, euskarri akademikoren batean argitaratutako informaziorik ez dugu topatu.[75] [76]
PIRINIOAK
El Castillo (Gorraitz)
Q124745025 		Artzibar 0,45 ha oro har

(4.500 m2)

965-976 m Lehen Burdin Aroa - Bigarren Burdin Aroa (?)[oh 5] Ez da induskatu eta landareek lurra estaltzen dute. Armendariz (2008): 1. zenbakia.
El Castillo (Uskartze)
Q124745570 		Galoze 0,3 ha

(3.500 m2)

1.000-1.017 m Lehen Burdin Aroa - Bigarren Burdin Aroa (?) Ez da induskatu. Armendariz (2008): 2. zenbakia.
Los Jeronales
Q124799686 		Longida 0,7 ha

(7.000m2)

1.005-1029 m Lehen Burdin Aroa, Bigarren Burdin Aroa Armendariz (2008): 3. zenbakia.
Peña de Gaztelu
Q124799686 		Longida 8 ha

(80.700m2)

943 - 980 m Burdin Aroa oro har Armendariz (2008): 4. zenbakia.
Gaztelualdea
Q124805501 		Urraulgoiti 0,6 ha

(6.600m2)

660 - 714 m Burdin Aroa oro har Armendariz (2008): 5. zenbakia.
El Alto
Q125472395 		Ibargoiti 0,5 ha

(5.500m2)

750-768 m Antzinako Burdin Aroa (?), Erdikoa (?) eta Amaierakoa (Kontraesanak daude bibliografian) Armendariz (2008): 6. zenbakia.
IRUNBERRI-AOIZ ARROA
El Castillo
Q125472745 		Ibargoiti eta Urraulbeiti 0,7 ha

(7.300 m2)

780-794 m Antzinako Burdin Aroa (?) eta Amaierakoa Armendariz (2008): 7. zenbakia.
Muru
Q124848929 		Turrillas, Itzagaondoa 1,8 ha

(18.500 m2)

625-636 m Burdin Aroa I eta II Armendariz (2008): 8. zenbakia.
Montemuru
Q124870161 		Beortegi, Lizoainibar-Arriasgoiti 1,3 ha

(13.000 m2)

610-623 m Burdin Aroa I eta II Armendariz (2008): 9. zenbakia.
El Castillo (Longida)
Q124905208 		Mugeta, Longida 0,5 ha

(5.200 m2)

485-502 m Burdin Aroa I eta II Armendariz (2008): 10. zenbakia.
Murillo
Q125484032 		Murillo, Longida 0,8 ha

(8.000 m2)

475-482 m Antzinako Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiera Armendariz (2008): 11. zenbakia. Ezproian eraikia, Erdi Aroko eta gaur egungo herri bezala. Inguruan material solteak aurkitu dira.
Moriskoa
Q125486978 		Longida 0,2 ha

(2.500 m2)

700-713 m Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera Armendariz (2008): 12. zenbakia.
Iturrotz
Q125486978 		Billabeta

(Longida)

1,5 ha

(15.000 m2)

495-499 m Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera eta Erromatarra. Armendariz (2008): 13. zenbakia. Nahiko suntsitua dago.
Irunberri
Q125504770 		Irunberri 8,5 ha

(85.000 m2)

455-464 m Burdina, Erromatarra,Erdi Aroa eta Aro Modernoa. Armendariz (2008): 14. zenbakia.
Cerro de la Peña
Q125504859 		Erromantzatua 0,7 ha

(7.100 m2)

705-725 m Erdiko Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra eta Erdi Aroa Armendariz (2008): 15. zenbakia.
El Castillo
Q125568643 		Murillo Berroia, Erromantzatua 0,6 ha

(6.000 m2)

490-500 m Brontze Aro Amaiera, Antzinako Burdin Aroa, eta Erdi Aroa Armendariz (2008): 16. zenbakia.


Basaba
Q125569206 		Naxurieta, Untzitibar 0,5 ha

(5.300 m2)

655-664 m Brontze Amaiera, Antzinako Burdin Aroa eta Modernoa (ermita) Armendariz (2008): 17. zenbakia.



IRUÑERRIA
Gaztelu
Q125141056 		Aranguren 1,3 ha 565-586 m Antzinako Burdin Aroa- Burdin Aro Amaiera eta Aro Moderno (baseliza) Armendariz (2008): 25. zenbakia.
Irulegi
Q115205363 		Irulegi (Aranguren) 10 ha 893 m Brontze Aroa,

Burdin Aroa I eta II (Azken Burdin Aroa barne)

Indusketak martxan daude[77]. Ingurune horretan bertan, Irulegiko Erdi Aroko gaztelua dago.

Armendariz (2008): 26. zenbakia.

Sardeako gaztelua/Larragetako haitza
Q124460242 		Berriobeiti 3,5ha

(35.000m2)

600-661m Burdin Aroa Armendariz (2008): 28. zenbakia.

Erdi Aroko gaztelua eta garai modernoko baseliza ere izan ditu.

Urri edo Eurri
Q17625576 		Ibiriku, Eguesibar 3,2 ha oro har

(32.400m2) 1,7 ha barrukoa 1,5 ha kanpokoa

625-666 m Burdin Aroa I, II eta Erromatartzea Armendariz (2008): 31. zenbakia.
Irunzu
Q125138414 		EsteribarEzkabarte 7,3 ha 715-771m Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera Armendarizek oppidum izaera ematen dio.

Armendariz (2008): 39. zenbakia.

Legin (Etxauri)Q124459728 Etxauri eta Ibero, Oltza zendea 0,85 ha (8.500m2) 450-460 m Lehen Burdin Aroa Armendariz (2008): 40. zenbakia.
San Quiriaco
Q125148701 		Etxauri 0,03 ha (300m2) 674 m Neolitoa, Brontze Aroa, Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra, Erdi Aroa (?) leta Modernoa (ermita). Armendariz (2008): 41. zenbakia.
Iruñea
Q124785412 		Iruñea 4/4,5 ha I. Burdin Aroan

8 ha II. Burdin Aroan

Brontze Aro Amaiera,

Burdin Aroa I eta II

García Barberena, M.; Velaza, J. eta Unzu, M.(2015): "Esgrafiado en signario paleohispánico hallado en Pamplona"[78]Armendariz (2008): 58. zenbakia.
Murugain

Q125498512

Muru Artederreta 0,8 ha 620-633 m Antzinako Burdin Aroa, Amaierakoa eta Erromatarra Armendariz (2008): 60. zenbakia. Burdin Aroko zeramikez gain, Goi Inperioaren garaikoak ere eman ditu.
ZIDAKOS IBARRA
Oianburu
Q124498868 		Artaxoa eta Garinoain 0,6ha

(6.000m2)

645-650m Burdin Aroa eta agian, Erromatarra eta Erdi Aroa. Armendariz (2008): 64. zenbakia
Murugain (Uzkita)
Q124537244 		Leotz 0,41 ha

(4.100m2)

920-936m lehen Burdin Aroa eta agian, Azken Burdin Aroa Armendariz (2008): 76. zenbakia. Ez da induskatu.
ARAGOI IBARRA
El Caneluche
Q124552345 		Kaseda 0,37 ha 570-577m Lehen Burdin Aroa Armendariz (2008): 98. zenbakia. Oso hondatua.
Santakriz
Q48781610 		Eslaba 15.500m2 (6500m2+9.000m2) 520-545 m Burdin Aroa. Erromatar garaia. Erdi Aroa. Aro Modernoa (Baseliza) Armendariz (2008): 99. zenbakia.

Hiri erromatarra garatu zen gune berean.

Indusi/Murubitarte
Q124711112 		Lerga 0,53 ha 775-785m lehen Burdin Aroa-Burdin Aro Amaiera

Erromatar berantiarra-Goi Erdi Aroa.

Armendariz (2008): 105. zenbakia
Capaburros
Q124714476 		Uxue 0,31ha

(3.150m2)

750-764m Burdin Aroa Armendariz (2008): 120. zenbakia.
ARGAKO BEHE ETA ERDIKO ARROA
Murugain
Q124721187 		Zirauki 0,74ha

(7.400m2)

660-668m Antzinako Burdin Arotik Burdin Aro amaieraino Armendariz (2008): 129. zenbakia.
Urbe
Q113481748 		Zirauki 1ha

(10.000m2)

435-453 Burdin Aroa, Erromatar garaia, Erdi Aroa Armendariz (2008): 130. zenbakia.
Gazteluzar
Q124728559 		Zirauki eta Mañeru 1,8ha

(18.000m2)

390-400 Kalkolitoa, Burdin Aroa Armendariz (2008): 131. zenbakia.
Gorriza
Q124728559 		Girgillao 0,47ha

(4.700m2)

480-490 Brontze Amaiera, Burdin Aroa, Erdi Aroa, Aro Berria Armendariz (2008): 132. zenbakia.
EGAKO BEHE ETA ERDIKO ARROA
San Kristobal
Q124736679 		Girgillao 1,5ha (15.000m2) 740-758m Burdin Aroa Armendariz (2008): 165. zenbakia.

Aro Modernoko baseliza.

Mauriain
Q124744664 		Villatuerta 2,14ha

(21.400m2)

665-677m Burdin Aroa Armendariz (2008): 168. zenbakia.

Karlistaldian gotorleku bat eraiki zen bertan.

EGA GOIALDEA ETA UREDERRAREN IBARRA
La Atalaya
Q125095411 		Allin Lizarra 1,7 ha

(17.000 m2) 10.000 m2+ 7.000 m2

525-557m Brontze Amaiera. Burdin Aro Zaharra-Amaiera Armendariz (2008): 176. zenbakia.
Peña de la Gallina
Q125117425 		Gastiain (Lana) eta Zuñiga 2,4 ha 
(24.000 m2)
765-785m Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera Armendariz (2008): 184. zenbakia.
Pozo de la Mora
Q125117109 		Legaria eta Oko 3,1 ha

( 31.3002, 16.500 lehen esparrua eta 14.800 bigarrena.)

515-534m Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera Armendariz (2008): 185. zenbakia.

Oppidum izaera ematen dio Armendarizek

Santa Coloma
Q125117109 		Mendaza 0,2 ha

(2.200m2)

735-750m Antzinako Burdin Aro, Burdin Aro Amaiera, Aro Berria-Garaikidea (ermita) Armendariz (2008): 186. zenbakia.
El Castillo (Piedramillera)
Q125131797 		Piedramillera 0,25ha

(2.500m2)

650-672 Erdiko Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiaera Armendariz (2008): 187. zenbakia.

Armendarizentzat Pozo de la Morako oppidumeko zelatatze dorrea izan zitekeen.

Monjardingo edo Deioko gaztelua
Q124744790 		Villamayor de Monjardin 1ha

(11.000m2)

850-894m Agian, Brontze Aroa eta Burdin Aroa. Ziurtazunea, antzinaro Berantairra Armendariz (2008): 188. zenbakia.

Erdi Aroan gaztelu bat egon zen eta XIX. mendean gotorleku karlista bat.

LIZARRALDEA
Altikogaña
Q123570876 		Eraul Larrion 7 ha 670-732 m Burdin Aroa

Erromatar garaia (Errepublika)

Javier Armendarizek oppidum gisa klasfikatu zuen[79] Armendariz (2008): 189. zenbakia.
Bardagorriko haitza
Q124767936 		Eraul

Deierri

0,9 ha 595-615 m Lehen Burdin Aroa Javier Armendarizentzat, Altikogañako oppidumaren aurrekaria izan zitekeen[79].

Armendariz (2008): 190. zenbakia.

El Muro
Q124306456 		Zuñiga eta Orbiso (Araba) 4,5 ha

(45.500 m2)

650-700 m Antzinako Burdin Aroa (?) eta Burdin Aro Amaiera Ikusi Arabako herri gotortuen artean

Armendariz (2008): 191. zenbakia.

Arrosia

Q124744732

Arroniz 3ha

(31.300m2)

560-586m Brotze Aroa. Burdin Aroa Armendariz (2008): 194. zenbakia.
Desoioko San Cristobal
Q124767894 		Desoio (17.700m2) 700-713m Burdin Aroa Armendariz (2008): 200. zenbakia.

XIX. mendera arte baseliza bat egon zen bertan.

La Custodia
Q5475466 		Viana 12,5 ha oro har

(125.799 m2)

405-415 m Paleolitoa, Neolito Amaiera, Kalkolitoa, Brontze Aro Amaiera, Burdin Aroa Material asko eman ditu: txanponak, teserak, zeramika. etab. Burdin Aroaren amaierako uneetan, Erromako Errepublikak lurraldean egin zituen gerrak ulertzeko aproposa. Askotan, lurralde lauan zegoen hiri gisa klasifikatzen da, eta ez, "kastro" gisa. Armendariz (2008): 227. zenbakia.
TUTERAKO ERRIBERA. EBROKO EZKERRALDEA
El Castejón
Q124807477 		Arguedas 1,6 ha

(16.200 m2)

285-303 m Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra (Goi Inperioa) Herriko nekropolia bide zena, oso gertu aurkitu zen.

Armendariz (2008): 228. zenbakia.

TUTERAKO ERRIBERA. EBROKO ESKUINALDEA
San Sebastián
Q124466760 		Zintruenigo 0,88 ha

(8.800m2)

410-418m Burdin Aroa Armendariz (2008): 242. zenbakia.
Alto de la CruzQ120780128 Cortes 0,7 ha 260-267 m Brontze Aro amaiera,

antzinako Burdin Aroa eta Erdikoa

Armendariz (2008): 244. zenbakia.
EBRO IBARRA SESMAN ETA LODOSAN
El AbadQ124807744 Lodosa 1 ha 291-370 m Erdi Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiera Armendariz (2008): 254. zenbakia.
Los Cabezos 1 (Sesma)Q124938700 Sesma 1.650 m2 gutxienez 400-411 m Brontze Amaiera (?), Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera(?) Los Cabezos 2-rekin erlazionatua. Armendariz (2008): 260. zenbakia.
Los Cabezos 2 (Sesma)Q124938790 Sesma 25 m2 432 m Burdin Aro Amaiera Zaintza dorrea bide da, Los Cabezos 1 herri gotortuarekin lotua. Armendariz (2008): 261. zenbakia.
PIRINIOETAKOAK, 2008TIK AURRERA AURKITUAK
Murugain (Longida)

Q124796236

Longida 5ha

(50.518 m2)

624 m Burdin Aroa II "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5].
Legin (Itzagaondoa)
Q124459510 		Itzagaondoa 1,71 ha (17.150m2) 783 m Burdin Aroa, Erdi Aroa (Legingo gaztelua) "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5].
GazteluzarQ124796148 Eguesibar 4.450m2 754 m Burdin Aroa "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5].
Aixkourrua
Q124431272 		Otsagabia 0,88 ha

(8.869 m2)

1024 m Burdin Aroa Prospekzioan aurkitua, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan.[oh 6][5].
Irurreko gainaQ124431272 Gesalatz 1,25 ha 682 m Lehen Burdin Aroa prospekzioan aurkitua, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan[oh 6][5].
Illarraga-BurteQ124796230 Irañeta 5,69 ha (56.900 m2) 515-576 m Brontze amaiera, Burdin Aroa "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5].

Ipar Euskal Herrikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ipar Euskal herriko monumentu hauek azterketa eta inbentarioa Francis Gaudeulek egin zuen 1997an.[4] 2004an, Jacques Blotek, Inventaire des monuments protohistoriques en Pays Basque lanean arkeologoaren kartografia jasotzen hasi zen hainbat liburuxkatan.[80] [oh 7]

Lurrezko hesiekin[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Babes lerroak lurrez eginak daude, lubakiak eta zelaiguneak egitekoan ateratakoa.

Izena Kokalekua Tamaina Garaiera Kultura/garaia Oharrak
Elhina
Q124813441 		Armendaritze 1,3 ha 350 m
Kurku
Q124813628 		Behauze 2 ha 272 m 4 babes lerro, hondatua
Harribeltza
Q22920665 		Suhuskune eta Landibarre 2 ha 522 m
Gaztelüzaharre edo Üllümendi
Q22920797 		Urdiñarbe 0,80 ha

(gune populatua)

416 m
Gaztelü-harria edo Gaztelaia
Q124942257 		Sohüta 1 ha

(12.500 m2)

479 m Oso egoera onean
Mokoreta
Q124799922 		Makea 1,7 ha 453 m Oso hondatua
Gazteluzahar
Q125153123 		Landibarre eta Izura-Azme 1 ha 472 m
Gazteluzaharre
Q125153469 		Arhantsusi eta Jutsi 0,85 ha (gune populatua) 361 m
Urtsua (1) (Ursuya (1))
Q124799922 		Hazparne 0,6 ha 436 m 25. zenbakia X. Peñalverren 2021eko katalogoan[81] eta 9.a Gaudeulen 1997. urteko katalogoan[4]
Urtsua (2) (Ursuya (2))
Q124808829 		Hazparne 3 ha 387 m 26. zk. Peñalver (2021) eta 10. Zk. Gaudeul (1997)
Urtsua (Ursuya)
Q124808885 		Hazparne 330 m 11. Zk. Gaudeul (1997)
Gaztelugaina edo Luis XIV.aren gotorlekua

Q124912428

Sara 1,6 ha 237 m 1977an suntsitua
229
Q124823225 		Eihartze, Arrosa 229 m 1985an %95an suntsitua
Sardatz
Q125152548 		Behaskane-Laphizketa 1 ha 148 m Ordoki ertza
Gaztelu-harri
Q125171320 		Etxarri 0,85 ha 225 m
Gazteluxaga
Q125176461 		Ürrüstoi-Larrabile 1,5 ha 282 m Ia erabat suntsitua
Gaztelü-gain
Q125191198 		Irabarne 2 ha 371 m
Larleta
Q125191629 		Berogaine-Lahüntze 279 m
Txoikantegia
Q125191813 		Idauze-Mendi 1 ha 326 m Nahiko ondo kontserbatu da-
Pekatenborda
Q125191828 		Larresoro 2 ha 92 m Hondatua. Epipaleolitoko harrizko lanabesak eman zituen, eta baita, Kalkolitoko edo Brontze Aro hasierako gezi bat.
Lexegita
Q125415155 		Iruri 1,80 ha 653 m
Kurku
Q125415419 		Nabarzi, Bearno 1,50 ha 152 m
Zihorri
Q125422302 		Lekorne eta Heleta artean 2 ha 267 m Zati bat hondatuta
Belozea
Q125423811 		Itsasu 0,45 ha 118 m
Larreondoa
Q124788677 		Senpere 1,80 ha 85 m
Gaztalepo
Q125423884 		Ahatsa 0,70 ha 550 m
Ahiga
Q125458093 		Lohitzüne-Oihergi 2 ha 300 m Burdin Aroa eta XVIII. mendea 1978an suntsitua. Geudelek dio, agian, urteko garai jakin batean bakarrik erabiltzen zela, artzaintzarako[4]. barruan tumulu bat aurkitu zen[81].
Xerrapo
Q125470984 		Zaro 299 m Burdin Aroa,

Erdi Aroa, Aro Modernoa edo Garikidea

1981an suntsitua. Barruan XVIII. mendekoa izan zitekeen gotorleku bat zegoen. Erdi Aroko egiturak eta beste batzuk modernoagoak ere sumatu dira[81].
Haitzhandialtea
Q125471521 		Barkoxe 0,90 ha 440 m
Mendixko
Q125471526 		Irulegi 300 m
Khoxü-gaina

Q124843556

Eskiula 1,30 ha 343 m

Harrizko hesiekin[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Harrizko hesiak gaztelu zahar garaienetan daude.

Izena Garaiera Kokalekua Tamaina Oharrak
Gaztelu
Q124959996 		629 m Lekunberri 0,90 ha eta 3,30 ha K.a. II.-I. mendeak[82]
Larrango
Q124992612 		579 m Arrosa 0,30 ha Ezproia itxia. Urxiloko gaztelutik oso hurbil
Urxilo
Q124993673 		566 m Arrosa 0,12 ha Ezproia itxia. Larrangoko gaztelutik oso hurbil. Bata zein bestea Protohistoriakoak direla dudazkoa da. Ez da kronologia hori segurtatzen duen aurkikuntzarik egin, aldiz, Erdi Aroko datazioak eman ditu Urxilok[83][84].
Lerdatze
Q125050218 		390 m Donoztiri eta Armendaritze 1,5 ha
Jara
Q125075709 		445 m Sorhoeta 0,25 ha
Maide korralea
Q125081454 		667 m Altzai 0,70 ha Maideek eraikia bertako elezaharretan.
Zerkupe
Q124960886 		1.085 m Eiheralarre 0,20 ha
Munhoa
Q125081640 		592 m Hozta 1,4 ha

Mailakatuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zelaiguneak maldan zulatutako mailetan kokatzen dira.

Izena Garaiera Kokalekua Tamaina Oharrak
Abarratea
Q22920649 		342 m Abarratea mendian, Aiherra eta Isturitze artean 4 Ha 3 maila
Mehaltzu 648 m Pagola ezproia itxia
Urtsua (Ursuya)
Q124808559 		678 m Makea 5 Ha 24. zenbakia X. Peñalverren katalogoa (2021) eta 53. zk. Gaudeul (1997)
Hoxa handia
Q125170206 		571 m Landibarre 4-5 ha
Gazteluzaharrea
Q125189514 		256 m Irisarri
Gaztelu-gaina
Q125191198 		382 m Buztintze-Hiriberri
Montarey
Q125204731 		370 m Etxebarre 0,45 ha

(esparru populatua)

Gaztelü-harria (Gastalaria)
Q125391348 		354 m Zalgize 0,8 ha
Gaztelu-mendi
Q125391884 		343 m Uharte Garazi 1,5 / 2,4 ha
Gaztelü
Q125401107 		582 m Altzürükü 0,40 ha
Ahaize
Q125401312 		272 m Ortzaize
Gaztelü-gaina
Q125411054 		658 m Urdatx Bi eremuk osatzen dute, handiena ekialdean eta beste txikiago bat mendebaldean. Bien artean lepo bat dago.
Gaztelua
Q125414106 		313 m Ahatsa 1.700 m2(Goiko plataforma)
Xerberoenea
Q125414660 		321 m Gernieta, Baigorri 3.200 eta 3.500 m2 artean

Hainbat[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izena Kokalekua Tamaina Garaiera Kultura/Garaia Oharrak
Gaztelü-harriko botxea
Q125206134 		Lakarri-Arhane-Sarrikotagaine 894 m
Mokorreta
Q22920707 		Lekunberri 2.300 m2 680 m ezproia itxia

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Murugain, Murumendi, Murugain, Muru... muino edo mendi horietan Burdin Aroko herri harresitu bat dago.
  2. ↑ Ikus zerrenda
  3. ↑ imgm-tan emana
  4. ↑ CAA: Arabako Karta Arkeologikoa. 1984 arteko aurkikuntzak jaso zituen. PDF formatuan jaitsi daiteke Arkeologiarako Arabar Institutuaren web orri honetan.
  5. ↑ Javier Armendarizek hiru aro bereizten ditu Nafaroako Burdin Aroan: Antzinako Burdin Aroa, Erdikoa eta Burdin Aro Amaiera.
  6. ↑ a b c d e f Prospekzio bisuala egin da baina ez zundaketarik ezta indusketarik ere.
  7. ↑ Inbentarioa on-line ikus daiteke, "Projet Blot" webgunean, non bere Inventaire de monuments protohistoriques en pays basque par Jacques Blot jaso da.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b (Frantsesez) Casaubon, Jakes. (2002). «Le toponyme iri et sa relation avec d’anciens lieux fortifiés» Munibe (Antropologia-Arkeologia) (Aranzadi) 54: 125-139. ISSN 1132-2217..
  2. ↑ a b Gorrotxategi, Javier; Iarritu, Maria Jose. La prospección arqueologica durante 1981-82 en Vizcaya. Eusko Ikaskuntza.
  3. ↑ a b Valdés, Luis. El Santuario Protohistórico de Gastiburu (Siglos VI a I a.C.). Eusko Ikaskuntza.
  4. ↑ a b c d e (Frantsesez) Gaudeul, Francis. (1997). «Enceintes protohistoriques du Pays Basque Français (Protohistoric round enclosures from French Basque Country)» Isturiz 7: 59-81..
  5. ↑ a b c d e f g h (Gaztelaniaz) Martínez Txoperena, Juan Mari. «Megalitos Pirenaicos : Poblados de la edad del hierro» wiki.txoperena.es (Noiz kontsultatua: 2021-01-01).
  6. ↑ Maguer, Patrick. (1996). «Les enceintes fortifiées de l'Age du Fer dans le Finistère» Revue Archéologique de l'Ouest 13 (1): 103–121.  doi:10.3406/rao.1996.1043. (Noiz kontsultatua: 2024-04-14).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) Olaetxea, Carlos; Peñalver, Xabier; Valdés, Luis. (1990). «El Bronce Final y la Edad del Hierro en Gipuzkoa y Bizkaia» Munibe (Antropologia - Arkeologia) (Aranzadi) 42: 161-165..
  8. ↑ a b c d e f g (Gaztelaniaz) Cepeda Ocampo, Juan José; Unzueta Portilla, Miguel. (2020). «Poblados fortificados de la Edad del Hierro en Bizkaia. Un balance de la investigación de campo» Kobie. 100 años de investigaciones arqueológicas en Bizkaia (1918-2018) (Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia) Gehigarria, 20: 143-174. ISSN 0214-7971..
  9. ↑ a b c d Hidalgo Masa, Jagoba. (2018). Burdin Aroko herrixka gotortuen bilakaera Araban eta Bizkaian. EHU.
  10. ↑ Guilarte Muro, Maite. (2016). Lehen hurbilketa Arabako Burdin Aroko herrixka harresituei GIS-aren laguntzaz. Zuzendaria: Jose Antonio Mujika Alustiza. .
  11. ↑ Kasu batzuetan hesi barruko azalera osoa ematen da, eta beste batzuetan, horrez gain, eraikinez okupatua izan zen azalera, hau da, bizitzeko erabili zena. Eraikinik aurkitu ez diren hektareak, ganadua bazkatzeko edo gordetzeko erabiliko zirela uste da.
  12. ↑ Fariña, Jaime. «El castro de Henayo (Alegría-Álava)» Estudoios de Arqueología alavesa (Gasteiz) 3: 91-99..
  13. ↑ Gil-Garcia, Josean. (2010-06-04). «Henaioko muinoaren inguran» Berria.
  14. ↑ Llanos, Armando; Apellániz, Juan María; Agorreta, José Antonio; Fariña, Jaime. (1975). «El Castro del Castillo de Henayo (Alegría-Álava). Memoria de excavaciones. Campañas de 1969-1970» Estudios de Arqueología Alavesa (Eusko Jaurlaritza. Arkeologiarako Arabar Institutua) 8: 87-212. (Noiz kontsultatua: 2024-02-25).
  15. ↑ «Castro de hHenayo. Lugares de Interés» Dulantziko Udalaren webgunea (Dulantziko Udala) (Noiz kontsultatua: 2020-12-17).
  16. ↑ «El castro de Henaio regresa al escaparate (Diario Noticias de Alava)» www.alegria-dulantzi.eus (Dulantziko Udalaren webgunea) (Noiz kontsultatua: 2020-12-17).
  17. ↑ Camarero, Cristina; Arevalo-Muñoz, Erik. (2018-01-01). «La industria ósea del Castro de Kutzemendi» Actas de las IX Jornadas de Jóvenes en Investigación Arqueológica. Santander 8-11 junio 2016 (Noiz kontsultatua: 2024-02-19).
  18. ↑ (Gaztelaniaz) Apellaniz, Juan Maria. (1974). «Interpretación de la secuencia cultural y cronológica del castro de las peñas de oro (Zuya-Alava)» Munibe (Aranzadi) 1-2: 3-26..
  19. ↑ a b (Gaztelaniaz) Llanos Ortiz de Landaluze, Armando. Urbanismo y Arquitectura en poblados alaveses de la edad Del Hierro. Arabako Foru Aldundia. Kultura kontseilua, 101-146 or..
  20. ↑ Sáenz de Urturi, Paquita. (1996). «Lastrako Kastroak (Karanka, Gaubea)» Arkeoikuska (Eusko Jaurlaritza): 58-62..
  21. ↑ (Gaztelaniaz) Filloy Nieva, Idoia. (1997). «Alfileres de cabeza trapezoidal de época romana altoimperial en Las Ermitas (Espejo, Alava )» Isturitz, Cuadernos de prehistoria - arqueología (Eusko Ikaskuntza) 9: 625-630. ISSN 1137-4489..
  22. ↑ Albertos, M. L. (1978): “A propósito de la ciudad autrigona de Vxama Barca”. Estudios de Arqueología Alavesa, 9. Arabako Foru Aldundia, Vitoria-Gasteiz, 281-291 or.
  23. ↑ «castros» web.archive.org 2008-12-01 (Noiz kontsultatua: 2024-02-24).
  24. ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «La Ruta de los Castros, los pueblos habitados más antiguos del este de Álava» El Correo 2017-10-09 (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
  25. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Castros: los pueblos habitados más antiguos» Mendialdea Press 2017.07.01 (Noiz kontsultatua: 2018-05-10).
  26. ↑ Kastroen ibilbidea. Arabako Mendialdea. Arabako Foru Aldundia eta Kanpezu-Arabako Mendialdeko Kuadrilla.
  27. ↑ (Gaztelaniaz) triskelpablo. (2020-02-03). «Castro Cividad y ermita San Bartolomé. (Bernedo.Alava)» Arkeohistoria Triskel (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
  28. ↑ San Bartolome baseliza. Bernedoko Udala.
  29. ↑ (Gaztelaniaz) Oiarzabal, Araceli. (2020). «Los arqueólogos regresan al monte Babio» www.noticiasdealava.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
  30. ↑ a b Murga, Félix. (1982). «Dos poblados de la edad del Hierro: Perigana y Babio en la tierra de Ayala (Álava). Y otros hallazgos» Kobie (Bilbo) (12): 53-66. (Noiz kontsultatua: 2021-01-16).
  31. ↑ Erredakzioa. Historiaurreko herri harresitua ezagutzera emateko indusketak eta bisita gidatua egin dituzte Babion. (Noiz kontsultatua: 2018-08-01).
  32. ↑ a b Llanos Ortiz de Landaluze, Armando . 1990. "La Edad del Hierro y sus precedentes, en Alava y Navarra". Munibe (Antropologia - Arkeologia), 42, 167-179 or. Donostia. ISSN 0027 - 3414.
  33. ↑ Filloy Nieva, Idoia. (1990). «Memoria de la I campaña de sondeos estratigráficos en el yacimiento de Caraasta (Caidedo Sopña, Álava) 1990» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Instituto Alavés de Arqueología - IAA. Arabako Foru Aldundia. Kultura departamentua) 17: 7-36. ISBN 8478210717. (Noiz kontsultatua: 2024-02-27).
  34. ↑ Guilarte Muro, Maite. (2016-09-02). Lehen hurbilketa Arabako Burdin Aroko herrixka harresituei GIS-aren laguntzaz. (Noiz kontsultatua: 2024-01-23).
  35. ↑ a b Gil Zubillaga, Idoia. «Estudio arqueológico de los precedentes del poblamiento en torno a Vitoria-Gasteiz (Bronce Final-Edad del Hierro-Romanización)» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz) 16: 450. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  36. ↑ a b Carta Arqueológica de Álava (Hasta 1984). Gateiz.
  37. ↑ Gil, Eliseo. (1986). «A.1.1.6. San Miguel de Atxa (Vitoria, Álava) IV Campaña de excavaciones.» Arkeoikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 85: 25-27. ISSN 0213-8921..
  38. ↑ Agorreta, Jose Antonio. (1972). «Castro de Berbeia (Barrio-Álava)memoria de excavaciones : campaña de 1972» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Arkeologiarako Arabar Institutua. Arabako Foru Aldundia) 8: 2212-292. ISSN 0425-3507..
  39. ↑ a b c d e f g h i j k l m (Gaztelaniaz) «Poblados de la Edad de Hierro en la Montaña Alavesa» natourinG 2017-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-02-18).
  40. ↑ «Castejon Muinoa herrixka. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-10).
  41. ↑ (Gaztelaniaz) «Poblados de la Edad de Hierro en la Montaña Alavesa» natourinG 2017-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
  42. ↑ Institutua, Arkeologiarako Arabar Institutua. (1972-01-01). «Dos nuevos yacimientos en el Condado de Treviño. Los poblados de Los Castillos (Torre) y San Andrés (Argote)» Estudios de Arqueología Alavesa (Noiz kontsultatua: 2024-01-25).
  43. ↑ Sáenz de Urturi Rodríguez, Paquita. (2011). «“Memoria de las intervenciones arqueológicas realizadas en Astúlez: Sondeos estratigráficos en los yacimientos de El Castillo y Santa Coloma (Astúlez, Valdegobía, Álava)» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Arkeologiarako Arabar Institutua) 27: 229-326. ISSN 0425-3507..
  44. ↑ Martínez Velasko, Antxoka. (2009). «Santa Ageda (Delika)» Arkeoikuska (Eusko Jaurlaritza) 9: 30-32..
  45. ↑ ARROLAKO IRUNA. 2009-2012. Kultur Ikerketako Proiektu Integrala. Bizkaiko Foru Aldundia, 1-19 or..
  46. ↑ Malmasingo gotorlekuaren Kultura Ondasun izendapena EHAAn
  47. ↑ llamas, Sergio. (2007-10-13). «La fortaleza enterrada» El Correo.
  48. ↑ «Los arqueólogos recrean el estilo de vida en el castro» El Correo 2007-10-13.
  49. ↑ Bizkaiko Foru Aldundia. Figuras pintadas de la cueva de Arenaza (Galdames). .
  50. ↑ a b c Triskel. «Ruta Por Los Castros De Bizkaia» El Correo.
  51. ↑ Chaparro, Jesús Ignacio Jiménez. Recintos fortificados de la Edad del Hierro en Vizcaya: Pico Moro y El Cerco de Bolunburu. Obtención de microtopografías y creación de MDT. (Noiz kontsultatua: 2024-01-30).
  52. ↑ Fernández Palacios, Fernando. 2005. "Lenguas y culturas del Asón al Cadagua en torno al cambio de Era y hasta el siglo IV d. C.", Acta Palaeohispanica IX. Palaeohispanica 5, 619-636 or.
  53. ↑ Juárez, Fernando. (1992). «A.2.2.2. El Peñon gotorlekua (Muskiz - Zierbana)» Arkeoikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 1992.
  54. ↑ Fernández Carvajal, José Ángel. "Berreagako kastroa". Arkeoikuska 2011.
  55. ↑ «El tesoro pétreo de Berreaga» www.comerciomungia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-02).
  56. ↑ «Kosnoagako kastroa» Urremendi 4: 24-25..
  57. ↑ Unzueta Portilla, Miguel. (1990). «Bizkaia prerromana: últimas investigaciones e interpretación arqueológica» Kobie. Paleoantropología (19): 55–73. ISSN 0214-7971. (Noiz kontsultatua: 2024-02-01).
  58. ↑ (Gaztelaniaz) Bolado del Castillo, Rafael; Martínez Velasco, Antxoka. (2003-2007). «El recinto fortificado de Illunzar (Nabarniz, Bizkaia) y el Alto de Motrollu (Munitibar, Bizkaia)» Nivel Cero (Santander) 11: 65-78..
  59. ↑ Bolado del Castillo, Rafael. (2006). «Motrolluko gaina Urregaraiko mendialdean (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz)» Arkeoikuska, 2005.
  60. ↑ Aróstegui lrastorza, Maria Jose; García Camino, Iñaki. (1988). «El recinto fortificado de Tromoitio (Garai): una aportación a la Carta arqueológica de Bizkaia» Kobie (Bilbo (Serie Paleoantropología): Bizkaiko Foru Aldundia) 17.
  61. ↑ (Gaztelaniaz) Bolado del Castillo, Rafael; Martínez Velasco, Antxoka. (2007). El recinto fortificado de Illunzar (Nabarniz, Bizkaia) y el Alto de Motrollu (Munitibar, Bizkaia). , 65-78 or..
  62. ↑ a b c d e Peñalver Iribarren, Xabier; San José, Sonia. (2003). Burdin Aroko herri harresituak Gipuzkoan. Gipuzkoako Foru Aldundia, Kultura Zuzendaritza Nagusia ISBN 8479074221. PMC 433439911. (Noiz kontsultatua: 2018-11-04).
  63. ↑ (Gaztelaniaz) Peñalver, Xabier. «Akutuko protohistoriako herrixka (Errezil / Bidegoian)» Arkeikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 18: 468-470. ISSN 0213-8921..
  64. ↑ Bartandiaran, Jose Miguel. 1957. "El castro de Inchur. I Campaña de excavaciones 1957" Munibe, 9-3.139-143. or.
  65. ↑ Olaetxea, Carlos (1997) Memoria de las excavaciones arqueológicas en el Poblado del monte Buruntza 1992-1996 (Andoain, Gipuzkoa) MUNIBE (Antropologia - Arkeologia) ISSN:1132 -2217, 49. 111-113 or.
  66. ↑ a b c (Gaztelaniaz) Olaetxea, Carlos. (1991). «Tres nuevos poblados de la Edad del Hierro en la Protohistoria de Gipuzkoa» Munibe (Antropologia - Arkeologia) (Donostia) 43: 175 -180. ISSN - 3414 0027 - 3414..
  67. ↑ Esteban Delgado, Milagros. 2003. La vía marítima en época antigua, agente de transformación en las tierras costeras entre Oiasso y el Divae Itsas Memoria, Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4. Untzi Museoa. Donostia. 13-40 or.
  68. ↑ Peñalver, Xabier; Uribarri, Eloisa. (2021). «Basagain - burdin aroko herri harresitu indigena (anoeta, gipuzkoa) = un poblado fortificado indigena de la edad del hierro (Anoeta, Gipuzkoa).» www.elkar.eus (Gipuzkoako Foru Aldundia) (Noiz kontsultatua: 2024-02-13).
  69. ↑ (Gaztelaniaz) Peñalver Iribarren, Xabier. (2020). Basagain : bi Aroen arteko herrixka = un poblado en el límite entre dos Eras. Sociedad de Ciencias Aranzadi = Aranzadi Zientzia Elkartea ISBN 978-84-17713-30-0. PMC 1226478652. (Noiz kontsultatua: 2023-03-26).
  70. ↑ (Gaztelaniaz) Martínez Velasco, Antxoka; Calvlo Eguren, Junkal; San José, Sonia. (2019). «Munoaundi herri harresitua (Azkoitia / Azpeitia). XIII. kanpaina» Arkeoikuska (Gasteiz) 18 ISSN 0213-8921..
  71. ↑ (Gaztelaniaz) Arrese Vitoria, Ander; Padin Pagoaga, Xabier. (2020). «Estudio preliminar del poblado protohistórico de Moru (Elgoibar)» Kobie Paleoantropología (Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia) 37: 91-100. ISSN 0214-7971..
  72. ↑ San José, Sonia. (2008). «Azken brontze-Burdin Aroko aztarnategiak aurkitzera zuzendutako miaketa arkeologikoak Gipuzkoan. II. ekinaldia.» Aranzadiana 2008.
  73. ↑ (Gaztelaniaz) Pañalver, Xabier; San José, Sonia. (2011). Burdin Aroa Gipuzkoan. in: Arkeologia 0.3. Gipuzkoako Foru Aldundia ISBN 978-84-79-07-668-9..
  74. ↑ Armendáriz Martija, Javier. (2008). De aldeas a ciudades: el poblamiento durante el primer milenio a. C. en Navarra. Nafarroako Gobernua. Kultura eta turismo zuzendaritza nagusia. Vianako printzea erakundea., 1624 or. ISBN 9788423531011. PMC 317588231. (Noiz kontsultatua: 2019-01-13).
  75. ↑ (Gaztelaniaz) del Castillo, Alicia. (2009-09-03). «Agiña, recinto fortificado de la Edad del Hierro» El Diario Vasco (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  76. ↑ Arotzena, Aitor. «Burdin Aroko harresia topatu du arkeologo talde batek Agiñako kaxkoan suharrizko tresnak ere topatu dituzte Saltus Vasconum taldeko kideek» Erran.eus (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  77. ↑ Lartzanguren, Edu. «Burdin Aroko umetxo baskoi baten gorpuzkiak aurkitu ditu Aranzadik Nafarroan» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-01-01).
  78. ↑ (Gaztelaniaz) Palaeohispanica. Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua (19) 2019-12-27  doi:10.36707/palaeohispanica.v0i19. ISSN 1578-5386. (Noiz kontsultatua: 2021-05-22).
  79. ↑ a b (Gaztelaniaz) Armendariz, Javier. (2010). «El contexto histórico del castro de la Peña Bardagorría y el oppidum de Altikogaña (Eraul, Deierri)» Cuadernos de Arqueología de la Universidad de Navarra (Nafarroako Unibertsitatea) 18: 93-114. ISSN 1133-1542..
  80. ↑ Blot, Jacques. (2004). «Inventaire des monuments protohistoriques en Pays Basque» Bilketa. Euskal funtsen ataria (Donibane Lohitzune: L' Auteur).
  81. ↑ a b c (Gaztelaniaz) Peñalver iribarren, Xabier. (2001). «El Hábitat en la Vertiente Atlántica de Euskal Herria. El Bronce Final y la Edad del Hierro» Kobie. Anejos (Bizkaiko Foru Aldundia) 3 ISBN 978-84-7752-470-X. ISSN 0214-7971..
  82. ↑ Gardes, Philippe. (2009). «Les fortiications protohistoriques dans le sud-ouest de la France. Bilan des connaissances et perspectives de recherche» Documents d’Archéologie Méridionale (ADAM éditions) 32. lib.  doi:https://doi.org/10.4000/dam.1906..
  83. ↑ «Larrangoko eta Urtxiloko harresiak» Saint-Martin d'Arrossa (Noiz kontsultatua: 2024-03-19).
  84. ↑ Beyrie, Argitxu; Galop, Didier; Monna, Fabrice; Mougin, Vincent. (2003). «La métallurgie du fer au Pays Basque durant l’Antiquité. État des connaissances dans la vallée de Baigorri (Pyrénées-Atlantiques)» Aquitania 19 (1): 49–66.  doi:10.3406/aquit.2003.1350. (Noiz kontsultatua: 2024-03-19).

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Euskal_Herriko_kastroak&oldid=9672881"(e)tik eskuratuta