Galoze

Galoze
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Uskartze; atzealdean Izize (esk.) eta Galoze (ezk.)
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioak
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Ezka-Zaraitzu
Izen ofiziala	Gallués/Galoze
Alkatea (2019-2023)	Pio Sarries Martinez (Arburuko Andre Maria)
Posta kodea	31451
INE kodea	31111
Herritarra	galoztar, itzallear, iziztar, uskarztar
Geografia
Koordenatuak	42°47′36″N 1°05′48″W
Azalera	43,41 km²
Garaiera	613-1274 metro
Distantzia	70,8 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	96 (2021:  2)
Dentsitatea	2,21 biztanle/km²
Zahartzea	% 27,03
Ugalkortasuna	‰ 0
Ekonomia
Jarduera	% 0 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 2,47 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak	% 27,70 (2018: %22,62)
Datu gehigarriak
Sorrera	1846. urtean

Galoze Euskal Herriko udalerri konposatu bat da, Galoze, Itzalle, Izize eta Uskartze herriek osatuta, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 70,8 kilometrora. Altuera 613 eta 1274 metro artekoa da, eta 43,41 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 96 biztanle zituen.

Udalerri hau Galoze, Itzalle, Izize eta Uskartze terminoen bat-egitetik sortu zen, arrazoi demografikoek eraginda, arrazoi historikoek edo politikoek baino gehiago. Lehengo herria, leku estatusaren pean, eta azken hiruak kontzejukoaren, beren domeinuak mantentzen dituzte, baina udalerriaren menpe geratzen dira.

Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Atabea kiñoian. Bertako biztanleak galoztarrak, itzallearrak, iziztarrak eta uskarztarrak dira. Udaletxea Sartze kontzejuan da.

Izena

Galoze toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Gallués ("galluéss" ahoskatua)
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Gallués ("galluéss" ahoskatua)

Udalerriak Galoze izena hartzen du, berau osatzen duten lekuetako bat.

Etimologia

Nabaskozen bezala, Galoze-k gal hitza du -oze atzizkiaren ondoan. Atzizki horrek, zenbait egileren arabera, jabetza adieraziko luke. Horrela, -ain atzizkiaren bertsio dialektala edo arkaikoa izango litzateke, Antsoain, Lintzoain edo Garinoain bezalako izenen kantitatean agertzen dena. gal- hasiera, beraz, pertsona izena izango litzateke, Galus edo Galluas izan daitekeena.

Ezaugarriak

Armarria

Udalerriko herrietako armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:

«

Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin.

»

Bandera

Udalerriko herrietako bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.

Geografia

Galoze Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.

Inguru naturala eta kokapena

Iruñea Nafarroako hiriburutik 70 kilometrora kokatzen da Zangozako merindadearen ipar-ekialdeko muturrean eta Zaraitzu ibaxan, Pirinioetatik gertu. Herria NA-178 errepideak zeharkatzen du bai eta, iparraldetik hegoaldera, Zaraitzu ibaiak ere. Aretako mendilerroak herria mugatzen du mendebaldean, Erremendia eta Beiegu ttonttorrak tartean.

Klima eta landaredia

Galozeren behealdeko guneetan, mediterraneoaren antzeko klima dago, eta gune altuetan, atlantiar motako klima. Oro har, bi klimak nahasten diren arren, batez besteko tenperatura aldakorra da puntu batetik bestera, 6º eta 10º bitartekoa. Prezipitazioa, berriz, 900 eta 1200mm ingurukoa da, eta urteroko egun euritsuak 115 dira, batez beste.

Jatorrizko landaredia pinu basatiek osatzen dute, basoen azaleraren %51,6. Basoak, oro har, udalerriaren ekialdean daude, eta pinuez gain, haritzak eta pagoak ere badaude, azken bi espezie hauek, gunerik euritsuenetan kokatzen dira. Birlandatutako espezieen artean, haritz amerikarra eta Austriako pinu beltza daude.

Estazio meteorologikoak

Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.

Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	28.0	32.0	36.0	38.0	38.0	35.0	29.0	23.0	21.0	38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.6	12.6	14.2	18.7	23.5	26.8	26.6	22.6	17.4	11.7	8.6	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.4	4.3	6.8	8.7	12.6	16.6	19.2	19.1	15.6	11.6	6.8	4.1	10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.0	1.0	3.2	6.6	9.7	11.5	11.5	8.5	5.8	2.0	-0.4	4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	3.0	0.0	0.0	-3.0	-10.0	-13.0	-17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	106.8	99.9	88.5	124.4	101.6	64.1	45.4	51.2	79.7	122.1	136.5	139.0	1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.5	51.0	55.7	45.4	42.7	53.0	57.4	82.0	76.0	111.2	77.0	74.2	111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.4	11.7	12.1	15.5	15.9	10.1	7.7	8.4	10.1	14.2	14.6	13.8	147.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.8	5.2	3.7	2.7	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.9	4.1	23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua

Historia

Udalerria 1846an sortu zen, Zaraitzu ibaxa banakako udalerrietan banatu ondoren. Hala ere, Atabea kiñoiak, Espartza izan ezik, hiru udaletan bildu ziren: Sartze, Gorza eta Galoze. Hori arrazoi demografikoengatik egin zen, ez historikoengatik, ez administratiboengatik, eta, beraz, Itzalle, Izize eta Uskartze "Galoze" udalerriari atxikita geratu ziren kontzeju gisa, eta Galoze leku gisa.

Bere mugartean Ganaltze herri hustua dago, Zaraitzuko bakarra.

Demografia

2021 urteko erroldaren arabera 96 biztanle zituen Galozek.

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
39	413	424	501	470	449	457	463	436	425	374	378	298	182	135	133	121	109	96

Ekonomia

Galozeko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere. Izizen industrialde bat dago: Izizeko industrialdea, Zaraitzuko bakarrik.

Politika

Galozeko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Gorzako, Sartzeko eta Espartzako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Pio Sarries Martinez da, Arburuko Andre Maria hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Arburuko Andre Maria	-	-	-	-	-	5	5	4	1	1	2
Galozeko Talde Independentea	-	-	-	-	-	-	-	-	4	2	1
Atabea	-	-	-	-	-	0	-	-	0	-	-
Hegoaldeko Zaraitzuarrak	-	-	-	-	-	-	-	1	-	-	-
Galozeko Independenteak	5	5	5	5	5	-	-	-	-	-	-
Ezkerren Nafar Batasuna	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Geroa Bai 26 32,10 ▲ 9  Euskal Herria Bildu 15 18,52 ▼ 10  Navarra Suma 13 16,05 -  Ahal Dugu 9 11,11 ▲ 1  Nafarroako Alderdi Sozialista 8 9,88 ▲ 4  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 5 6,17 ▲ 1  Vox 2 2,47 -  Libertate Nafarra 1 1,23 ▼ 0

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Euskal Herria Bildu 25 29,41 ?  Geroa Bai 17 20,00 ?  Nafar Herriaren Batasuna 16 18,82 ?  Ahal Dugu 8 9,41 ?  Nafarroako Alderdi Popularra 5 5,88 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 4 4,71 ?  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 4 4,71 ?  Izquierda-Ezkerra 1 1,18 ?  Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 1 1,18 ?  Libertate Nafarra 1 1,18 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Galoze kontzejuan dago.

Egungo banaketa

Galozeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Pio Sarries Martinez da, Arburuko Andre Maria zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:

• Karlos Alberto Aietxu Santxa (Arburuko Andre Maria)
• Miguel Angel Eseverri Eseverri (Galozeko Talde Independentea)

Alkateak

1979tik, Galozek 4 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Ricardo Arrese Jauregi	1979	1999		Galozeko Independenteak
Francisco Sarries Martinez	1999	2011		Arburuko Andre Maria
Miguel Angel Eseverri Eseverri	2011	2019		Galozeko Talde Independentea
Pio Sarries Martinez	2019	jardunean		Arburuko Andre Maria

Garraioa

Nafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri eta Iruñea

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «zaraitzuera» eta «nafar-lapurtera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.

Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.

Janzkera

Artikulu nagusia: «Zaraitzuko janzkera»

Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

Apretagileak

Mauleko apretagile talde bat

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.

Tradizioak

Otsagabiko Done Joanes eliza

Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".

Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.

Jaiak

• Arbururako erromeria, ekainaren lehen igandean
• Itzalleko Done Bikendiko xeiek, abuztuaren bigarren asteburuan
• Uskartzeko Done Bartolomako xeiek, abuztuaren hirugarren asteburuan

Ondasun nabarmenak

Ballaz etxeko garaia

• Galozeko Done Ibane Bataiatzailearen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Itzalleko Done Bikendi eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Itzalleko Ballaz etxeko garaia, XIX. mendeko garai tradizionala.
• Itzalleko Arburuko Andre Mariaren baseliza, XVI. mendeko kristiau baseliza.
• Itzalleko Done Mikel baseliza, XII. mendeko kristiau baseliza.
• Izizeko Done Kozme eta Damen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Izizeko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Uskartzeko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Uskartzeko zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.

Irudiak

• 

  Itzalle

• 

  Arburuko baseliza

• 

  Galoze

• 

  Izize

• 

  Galoze

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Datuak: Q2447353
• Multimedia: Gallués-Galoze
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Galoze