Garinoain
| Garinoain | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||
 | |||||||||
| |||||||||
 | |||||||||
| Kokapena | |||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||
| Merindadea |  Erriberri | ||||||||
| Eskualdea | Erdialdea | ||||||||
| Administrazioa | |||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||
| Barrutia | Tafalla | ||||||||
| Izen ofiziala |  Garínoain | ||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Asier Arcilla Ballabriga (Garinoainen Aldeko Elkartea) | ||||||||
| Posta kodea | 31395 | ||||||||
| INE kodea | 31114 | ||||||||
| Herritarra | garinoaindar | ||||||||
| Geografia | |||||||||
| Koordenatuak | 42°35′38″N 1°39′39″W / 42.59379382°N 1.66076335°W42°35′38″N 1°39′39″W / 42.59379382°N 1.66076335°W | ||||||||
| Azalera | 10,26 km² | ||||||||
| Garaiera | 477-647 metro | ||||||||
| Distantzia | 26,8 km (Iruñetik) | ||||||||
| Demografia | |||||||||
| Biztanleria | 503 (2021:  5) | ||||||||
| |||||||||
| Dentsitatea | 49,03 biztanle/km² | ||||||||
| Zahartzea[1] | % 17,08 | ||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 36,7 | ||||||||
| Ekonomia | |||||||||
| Jarduera[1] | % 82,09 (2011) | ||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||
| Langabezia[1] | % 12,45 (2013) | ||||||||
| Euskara | |||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 5,80 (2018: %2,78) | ||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||
| Sorrera | 1847 (independentzia) | ||||||||
| Webgunea | www.garinoain.es | ||||||||
Garinoain[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 26,8 kilometrora. Altuera 477 eta 647 metro artekoa da, eta 10,26 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 503 biztanle zituen.
Barasoainekin batera hiri jarraitua osatuz, Zidakos eta Leotz ibaiek inguratzen duten ordoki txiki baten gainean dago Garinoain. Orbaibarreko bigarren herrigunea da, Barasoain bizilagunaren atzetik bakarrik, eta bere etxeak ibarreko arkitektura tipikoari jarraitzen diote, fatxadak erabat pilatutako harriez osatuta daudela. Hala eta guztiz ere, Orbaibarko ibarburu administratiboa da, ibarburua beti izan baita gaur egun hutsik dagoen Katalainen esku, orain Garinoaingo mugartean dagoena. Bertan, XII. mendeko eliza erromanikoa nabarmentzen da, Nafarroako landa-giroko erromanikoaren erakusgarri handienetako bat.
Bertako biztanleak garinoaindarrak dira.
Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garinoain toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Garínoain ("garínoain" ahoskatua)
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Garinduang (1072)
- Garindoin (1193)
- Garinnoain (1194)
- Garinoayn (1268)
- Guarinoayn (1280)
- Garinoain (1366)
- Garinoain (1534)
- Garyncayn (1587)
- Garinoain (1802)
- Garinoain (1945)
- Garinoain (1979)
Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mikel Belaskok adierazten du bere esanahia ziurrenik "Garindo izeneko pertsona baten jabetzakoa" (garino + ain) dela, lehenengo elementua Garindo pertsonaren izena izanik eta bigarrena jabetza adierazten duen atzizkia. Egileak dio Garindo dela Galindo izen propioaren euskal baliokidea. Gainera, Koldo Mitxelenak Zuberoako Garindaine herriaren izena Garinoainekin alderatzen duela dio. Gainera, 1072 eta 1115ean -nn- duten bi aldaera aipatzen ditu, Garindo > Garino eboluzioaren aldekoak. Luis Mari Mujika Urdangarinek Garinius pertsonaren izena dokumentatzen du, eta izen hori toponimoaren parte dela uste du.
Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Armarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garinoaingo armarriak honako blasoi hau du:[5]
| « | Armarri erdibituta: lehen hondo urdin batez eta aurrean balantza batez osatua dago, J. F. (Justizia eta Fuerza -Indarra-) urrezko letretan, eta bigarren hondo zuri batez eta aurrean lehoi gorri batez osatua dago. | » |
Bandera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garinoaingo banderak Garinoaingo armarri dauka hondo gorrindol baten gainean, armarriaren azpian urrezko letretan "Garinoain" inskripzioa duela.
Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garinoain Erdialdea eskualdean dago, Orbaibar ibarrean.
Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 |
Barasoain | Oloritz |
| |
| Artaxoa | 
|
Orisoain | ||
| ||||
| ||||
| Puiu | Leotz |
Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garinoain Erriberriko merindadearen iparraldean dago, Iruñeko merindadearen hegoaldeko mugatik gertu. Herrira ailegatzeko N-121 errepidea hartu behar da Iruña-Tafalla norabidean.
Garinoaingo udalerriaren inguruetan, seinalaturiko ibilbide mikologikoa dago.
Udalerrian 2 herri hustu daude guztira: Gandiriain eta Katalain.
Klima eta landaredia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garinoaingo klimaren ezaugarriak klima mediterraniar eta azpimediterraniarraren arteko nahastea dira, urteko batez besteko prezipitazioak 600 eta 900mm artekoak eta tenperaturak 12 eta 13 gradu bitartekoak dira. Udak nahiko lehorrak, eta neguak hotzak dira. Urteroko egun euritsuak 80 eta 100 inguru izaten dira.
Udalerriaren gehiena estaltzen zuten jatorrizko basoen azalera asko gutxitu da, eta gaur egun apenas aurki daiteke haritz eta arterik herrigunetik gertu.
Estazio meteorologikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garinoainen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Barasoain pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 524 metrora, Nafarroako Gobernuak 1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]
 Datu klimatikoak (Barasoain, 1975-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 20.0 | 22.0 | 27.0 | 29.0 | 36.0 | 40.0 | 42.0 | 41.0 | 37.0 | 31.0 | 25.0 | 18.0 | 42.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.2 | 10.9 | 14.3 | 16.1 | 20.6 | 25.3 | 28.4 | 28.7 | 23.8 | 18.6 | 12.6 | 9.5 | 18.2 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.4 | 9.1 | 10.7 | 14.7 | 18.8 | 21.4 | 21.8 | 17.9 | 13.8 | 8.6 | 5.7 | 12.9 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.6 | 1.9 | 3.9 | 5.3 | 8.7 | 12.2 | 14.4 | 15.0 | 12.0 | 8.9 | 4.6 | 2.0 | 7.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -7.5 | -9.0 | -10.0 | -3.0 | 0.0 | 2.0 | 7.0 | 7.0 | 2.0 | -3.0 | -7.0 | -11.0 | -11.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 44.2 | 34.6 | 41.8 | 66.6 | 55.1 | 42.6 | 25.3 | 28.8 | 43.9 | 54.3 | 59.9 | 51.7 | 548.8 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 46.0 | 22.0 | 44.0 | 40.0 | 42.0 | 38.5 | 39.0 | 86.0 | 95.0 | 44.0 | 53.0 | 40.0 | 95.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 10.5 | 9.0 | 8.0 | 10.7 | 10.5 | 6.4 | 5.1 | 4.9 | 5.4 | 9.8 | 11.4 | 10.9 | 102.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.9 | 1.1 | 0.9 | 0.3 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 1.2 | 4.7 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] | |||||||||||||
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Udalerriko lehen biztanleak historiaurrekoak dira, baina herriaren benetako garapena erromatarren garaian gertatu zen. Hego ekialdean, Orisoain eta Tafalla bitarteko bidean, Gandiriain izeneko herri-hustua dago. Erromatarren garaiko hainbat aztarna aurkitu dira, zeramika, etxe eta bestelakoen arrastoak. Aztarna horiek, gaur egungo Katalaingo basilikan eta Santa Zezilia baselizaren azpian ere aurkitu dira, eraikin erlijioso horiek dauden tokiak, erromatarren garaietatik, gurtze tokiak direla agerian utziz.
XV. mendearen erdialdean gaztelu bat zegoen herrian, Espartzako Beltranen jabetzako jauregia. Jauregitik dorretzarra baino ez da zutik gaur egun. Katalaingo basilikan, bilera eta batzar ugari egin zituzten Erdi Aroan zehar inguruko lau zendeetako ordezkariek eta Orbaibarreko ordezkariek. Basilika Orreagako monasterioaren jabetza izan zen, 1207an eginiko dohaintzaren ostean.
XX. mendean herriak biztanle ugari galdu zuen, herritarrek Iruñera lan egoera hobearen bila jo zutelako. Joera, inguruko herri guztietan eman zen. Gaur egun, Leozko Udalak eta Garinoaingoak "Orbalan" izeneko enplegu erakundea sortu dute, herrietako garbiketa eta mantenu lanak egin eta herrietan lanpostuak sortzeko.
XX. mendean zehar izandako biztanleri galeraren ondorioz, Izarbeibar osoko eskola gehienek ateak itxi zituzten, tartean ibarreko handiena zen Garinoaingoa ere. Horrela, ibar osoko umeek Tafallako eskoletara joan behar izan zuten. Dena den, pixkanaka biztanleri galera amaitu, eta berriz ere eskola zabaltzea lortu zuten, eta horrela, ibarreko umeen eskola Garinoainen dago berriro ere.
2011ko maiatzeko Udal hauteskundeetan ez zen hautagaitzarik aurkeztu Garinoaingo Udalarako, eta, beraz, urte bereko azaroan errepikatu ziren. Alkatetzara aurkeztu zen alderdi bakarra Naparra ta Españico Escuñe izan zen, Gonzalo Vicuña zerrendaburu zuela, nahiz eta herriarekin inolako loturarik ez izan. Herritarrek, jakin zutenean, ezin izan zuten ezer egin, botoen % 5 baino gehiago lortuz gero, automatikoki udaleko 7 zinegotziak lortzeko, aurkeztutako zerrenda bakarra baitzen. Emaitzak hauek izan ziren: 305 boto zuri, 47 abstentzio, 18 boto alderdi extremistarentzat eta 6 baliogabe. Boto baliodunen % 5 baino apur bat gehiago eskuratuta, Naparra ta Españico Escuñek zazpi zinegotzigoak lortu zituzten, nahiz eta hauteskunde-legeria ez bete, pertsona horietako batzuk udal desberdinetara aurkeztu baitziren hauteskunde beretan, eta herrikideen artean polemika handia sortu zuten, ez baitziren sentitzen herriarekin loturarik ez zuen eskuin muturreko zerrenda baten ordezkari. Zerrendaburuak uko egin ondoren, zerrendako bigarrena urtarrilaren 4an jabetu zen karguaz, Garinoaingo bizilagunen protestaren aurrean. Legegintzaldian zehar, bizilagunek behin baino gehiagotan salatu zuten udalbatza ez zela eraginkorra. Hasieran aurkeztu ziren zinegotzi guztiek dimititu zuten, batek izan ezik. Aldi horretan, alkateak astean 3 ordu baino ez zituen eman herrian, legeriak horri buruz ezartzen duen gutxienekoa.[8]
Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2021 urteko erroldaren arabera 503 biztanle zituen Garinoainek.[9]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 162 | 376 | 391 | 365 | 390 | 352 | 387 | 373 | 398 | 414 | 399 | 395 | 377 | 328 | 311 | 293 | 396 | 517 | 503 |
Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garinoaingo udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Orisoaingo, Oloritzeko, Puiuko eta Untzueko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Asier Arcilla Ballabriga da, Garinoain Aldeko Elkarteko hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Udal hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Garinoainen Aldeko Elkartea | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 7 |
| Garinoainek Elkartuak | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 7 | - |
| Naparra ta Españico Escuñe | - | - | - | - | - | - | - | - | 7 | - | - |
| Garinoaingo Hautesle-elkarte Independentea | - | - | - | - | - | - | 2 | 4 | - | - | - |
| Gandiriain | - | - | - | - | 2 | 7 | 5 | 3 | - | - | - |
| Murugain | - | - | - | - | 5 | - | - | - | - | - | - |
| Herri Hautesle-elkartea | 4 | 4 | 7 | 7 | - | - | - | - | - | - | - |
| Zentro Demokratikoaren Batasuna | - | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
Egungo banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garinoaingo Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Asier Arcilla Ballabriga da, Garinoain Aldeko Elkartea zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:
- Joseba Intxusta Irisarri (Garinoain Aldeko Elkartea)
- Amagoia Jimenez Talavera (Garinoain Aldeko Elkartea)
- Mikel Lizarraga Cabañas (Garinoain Aldeko Elkartea)
- Virginia Ruiz Pe (Garinoain Aldeko Elkartea)
- Bherta Sanchez Luna (Garinoain Aldeko Elkartea)
- Ruben Sanz Valencia (Garinoain Aldeko Elkartea)
Alkateak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1979tik, Garinoainek 8 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[10] | |
| Luis Markina Arregi | 1979 | 1995 | Herri Hautesle-elkartea | |
| Jose Ignacio Sanz Otazu | 1995 | 1999 | Murugain | |
| Carlos Sola Pabolleta | 1999 | 2003 | Gandiriain | |
| Javier Ignacio Inchusta Laza | 2003 | 2007 | Gandiriain | |
| Xabier Barrena Mendiorotz | 2007 | 2011 | Garinoaingo Hautesle-elkarte Independentea | |
| Francisco Javier Echarri Cabodevilla | 2011 | 2015 | Naparra ta Españico Escuñe | |
| Iñigo Arregi Oderitz | 2015 | 2019 | Garinoainek Elkartuak | |
| Asier Arcilla Ballabriga | 2019 | jardunean | Garinoainen Aldeko Elkartea | |
Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 322 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak bi autobus geldialdi du zeharkarrikan: bat Iruñerantz eta beste bat Tafallarantz.
|
Hirigintza[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Herri horretan, fatxada zainduak eta jauntxo-etxeak dira nagusi, XVI. mendeko berezko tipologiari jarraitzen diotenak, harlanduxkako bloke handi batzuk, dobela handiko erdi-puntuko arkuak eta giltzarrian armarria dituztenak, lehen atalean irekiak. Blasoi hauek Orbaibarreko leinu ezagunen armarriak dira, hala nola Pabolleta eta Esain leinuenak, Hermoso de Mendozak eta Aiantzeko Kondearenak, besteak beste. Etxerik aipagarrienetako bat parrokiako plazan dagoen jauregia da, L-ren eskema bat eskaintzen duena eta armarrian Virto eta Azpilkueta familiaren oinetxea zena. XVI. mendeko eraikina da, Erdi Aroko aztarnak aprobetxatzen dituela dirudi.
Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XVI. mendearen amaieran (1587) lurralde euskaldunean sartuta zegoen. Bi mende geroago ere (1778) ohikoa zen euskara.
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Garinoain atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[11]
Koldo Zuazok, 2010ean, Garinoain ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[12]
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Garinoain eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %3,11k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 3,02k eta 2018n % 5,80k.
2006an Udalak eremu mistoan sartzeko eskatu zuen, euskarak nolabaiteko onarpena izan zezan udalerrian.[13]
2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Garinoain) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[14]
2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.
Jaiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Andre Mari Zuriaren jaiak, irailaren lehengo asteburuan
Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- San Martin eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Katalaingo Kristo Santuaren baseliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Garinoaingo jauregia, Erdi Aroko jauregia.
Irudiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zidakos ibaia
Andre Mari Zuriaren baseliza
.jpg)
.jpg)
Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ «Garinoain - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Barasoaingo estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ (Gaztelaniaz) López, Almudena. (2012-05-18). «Herria alkatearen aurka altxatzen da» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-05-30).
- ↑ «Garinoain» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ «Garinoainek ere eremu mistoa izatea eskatu du Euskararen Legearen eguneratzean» web.archive.org 2007-09-28 (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
- ↑ Euskarakultur.com webguneko albistea.
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q1753016
Multimedia: Garínoain
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Garinoain
| |||||||||||||||||
| |||||