Medikuntzaren historia
 Willem van der Meer doktorareren anatomia irakasgaia, Michiel Jansz. van Miereveltena, 1617 | |
| Historiako aurrerapen mediku nagusiak | |
|---|---|
|
Medikuntzaren historia osasunaren ezagutzak eta sendabideak izan duten bilakaera ikertzen duen historiaren adarra da. Bere jatorritik hasita, gizakia errealitatea bera eta bertan gertatzen diren bizia, heriotza edo gaixotasunaren gertaera transzendentalak azaltzen saiatu izan da. Lehenengo giza kultura eta zibilizazioek itxura batean kontrakoak ziruditen bi zutaberen gainean oinarritu zuten beraien praktika medikoa: alde batetik, izaera pragmatikoa zuen enpirismo primitiboan (naturatik lortutako erremedioei eta belarren erabilerari lotuta gehienbat) eta, beste alde batetik, medikuntza magiko-erlijioso batean, jainkoengana jotzen zuena adierazezina zena ulertzen saiatzeko. K. a. 500. urtean Alkmeon Krotonakoarekin, tekhné (teknikan) oinarritutako etapa bati hasiera eman zitzaion, non uste zen gaixotasuna, eralda edo konpon zitezkeen fenomeno natural batzuen ondorioz sortzen zela. Hau izan zen medikuntza modernoaren jatorria, nahiz eta hurrengo bi milurtekotan, korronte berri asko sortuko diren eta tradizio luzea duten beste kulturetako modeloak ere presente izango diren (txinatarra esate baterako).
XIX. mendean, honela definitu zuten Auguste Bérard eta Adolphe Marie Gubler medikuek ordura arteko medikuntza: «Gutxitan sendatu, sarritan arindu, beti kontsolatu»[1][Oh 1].
XX. mendeko medikuntza, garapen zientifiko eta teknikoak bultzatuta, erantzunak emateko gaitasun handiagoa zuen diziplina bilakatzen joan zen, baina ordura arte esperimentatu izan ziren praktiken fruitu izateari utzi gabe: medikuntza zientifikoaren oinarria (ebidentzian oinarritutakoa), biologizista da nagusiki, baina onartu eta proposatzen ditu faktore biologiko, psikologiko eta soziokulturaletan oinarritutako osasun-gaixotasunaren eredu berriak[2].
Medikuntzaren hasierak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Medikuntzaren jatorriari buruz hitz egiteko, aurrez beharrezkoa da gaixotasunak, aurkitu izan diren gizaki zaharrenetan utzitako arrastoei buruz hitz egitea, eta hori posible den heinean, mediku jarduerak hauetan utzitako aztarnei buruz.
Marc Armand Ruffer-ek (1859-1917), mediku eta arkeologo britainiarrak, paleopatologia definitu zuen, antzinatasun handiko gozpuzkinetan froga daitezkeen gaixotasunen zientzia bezala.
Neolitikoko gizakien gorpuzkinetan diagnostikatutako patologien barruan sar daitezke akondroplasia bezalako anomalia kongenitoak, gaixotasun endokrinoak (gigantismoa, enanismoa, akromegalia, gota), gaixotasun degeneratiboak (artritisa, espondilosia), eta baita zenbait tumore ere (osteosarkomak), hezur hondarretan identifikatuak nagusiki. Lehenengo Homo sapiensen aztarna arkeologikoen artean, zaila da berrogeita hamar urtetik gorako norbanakoak aurkitzea, beraz, gutxi dira gaixotasun degeneratiboen edo adinarekin lotutako gaixotasunei buruzko ebidentziak. Aldiz, asko dira gaixotasun edo prozesu traumatikoekin erlazionatutako aurkikuntzak, inguru basati eta kanpoko bizitza baten ondorio.
Mycobacterium (gaixotasunaren germen sortzailea) deritzonaren sorreraren inguruko hipotesirik onartuenetakoak dio, Marchaicum, "bakteria libre"a deituriko aurrekariak eman izango ziola jatorria Mycobacterium modernoei, M. tuberculosisari barne. Mutazioa Neolitiko garaian eman izango zen, Afrikako bobido basatien etxekotzearekin erlazionatuta[3]. Gizakietan, lehenengo tuberkulosi kasuaren ebidentziak Neolitikoko hezur hondarretan aurkitu dira, Heidelberg-etik gertu dagoen hilerri batean, eta gure era aurretik 5000 urtera kokatzen diren gazte-heldu bati dagozkio. K.a 3000-2400.urteetan kokatzen diren Egiptoko momia batzuetan ere aurkitu dira tuberkulosi datu esanguratsuak[4].
Frogatuta dauden lehenengo tratamendu medikuen inguruan, trepanazioaren praktika aipatu beharra dago (entzefalora iristeko burezurren zulaketa). Arrazoi desberdinengatik trepanazio arrasto garbiak dituzten garezurren aurkikuntza arkeologikoak badaude, neolitiko inguruan kokatzen direnak (duela 4000 eta 2400 urte bitartekoak)[5]. Ensisheim (Alsazia)n egindako indusketa arkeologikoetan lortutako eta oso ondo mantendu diren trepanatutako hezur hondarrek, duela 7000 urte burezurreko ebakuntza kranialak egiten zirela jakitea ahalbidetu digute[6]. Gainera, Danubio, Danimarka, Polonia, Frantzia, Erresuma Batua, Suedia, Espainia edo Perun egindako beste indusketa batzuetan ere aurkitu dira antzinako burezurreko kirurgiak egin izanaren ebidentziak.
Etnologiak, beste alde batetik, lehenengo giza.elkarteen modelo kultural eta konduktualak ulertzeko gaur egun arte irautea lortu duten kultura eta zibilizazio aurre-industrialetan egindako ikerkuntzak estrapolatzen ditu.
Neolitikoko gizarte sedentarioetan, lider espiritual baten funtzioa zuen pertsonaia bat izaten zen, eta honek, eragin jainkotiar baten laguntzarekin ehizatik zaurituta zetozenak sendatzen zituen, eta komunitateari laguntzen zion ehizarako arima eraldatzen saiatzen zen. Sendatzaile hauek gizartean toki pribilegiatu bat izaten zuten, eta kasu askotan gaixotasun desberdinak artatzeko espezializatzen ziren, azteken artean ikus zitekeen bezala. Bertan aurki genitzake esate baterako xamana (ticitl), gertaera magikoetan jarduten zuena; teomiquetzana, borroketan egindako zauri eta kolpeetan espezializatua edo tlamatlquiticitla, haurdunaldiez arduratzen zen emagina. Ehiztariak eta biltzaileak ziren gizarte nomadetan aldiz, ez daude aipatu ditugun sendatzaile figura hauek, eta edonork jardun zezakeen lan horietan, modu enpirikoan nagusiki. Gaixoa “ezpuru” kontsideratzen zuten, batez ere ulertu ezin ziren prozesu patologikoetan eta azalpen jainkotiarretara jotzen zuten hauen kausa azaltzeko orduan.
Gaixoak gaixo ziren jainkotasunen bat haserrarazi zuen taburen bat urratzen zutelako, eta horregatik jasotzen zuten zegokion “zigorra” gaixotasun moduan[7].
Gizarte arkaiko hauetan, medikuntzaren garapenak goia jotzen du lehenengo giza zibilizazioetan: Mesopotamia, Egipto, Kolonaurreko Amerika, India eta Txinan. Zibilizazio hauetan joko bikoitz hau garbi ikus zitekeen, alde magikoa eta enpirikoa batzen zituena, medikuntza primitiboaren ezaugarri.
Mesopotamia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
«Ibai arteko lurrak» barne hartu zituen Neolitikotik lehenengo eta lehenetarikoak eta garrantzitsuenetarikoak izan ziren giza zibilizazio batzuk (sumertarra, akadiar, asiriar eta babiloniarra). K. a. 4000. urte inguruan ezarri ziren lurralde honetan lehenengo hiri sumertarrak eta 3000 urte baino gehiagoz mantendu ziren aipatutako lau kultura hauek, idazkera kuneiforme batek ezaugarritzen zituenak eta gaur egun arte mantendu direnak taulatxo eta grabatuei esker. Informazio zientifiko, sozial eta administratiboa transmititzeko gaitasun hori izan zen, hain zuzen ere, lehenengo zibilizazio sumertar horien garapen kulturala ahalbidetu zuena eta honi esker lortu zuten historialariek beraien ondarea berreraikitzea.
Mesopotamiako zibilizazioen bizimoduaren lekukotasun garrantzitsuena Hammurabiren kodean dago, Hammurabi errege babiloniarrak jasotako lege eta arau administratibo bilduma batean. Hau 2,50 metroko altuera eta 1.90ko oinarria duen diorita mineral batean zizelkatua dago eta Sippargo tenpluan kokatzen da[8]. Bertan, 13 artikulutan zehar zehazten dira medikuek beren lan jardueran zituzten ardurak, eta baita praktika txarren ondorioz hauentzat ezarrita zeuden zigorrak ere[9][10].
Asurbanipalek (K.a 669-626) bildu eta gerora Henry Layardek 1841an aurkitutako Niniveko liburutegian zeuden 30.000 taulatxo eta testu hauei esker ezagutu ahal izan da garai hartako osasunaren eta gaixotasunaren inguruan uste zena, eta baita horretan lan egiten zuten profesionalek erabiltzen zituzten teknika medikuak zeintzuk ziren ere. Taulatxo horietatik 800 bereziki medikuntzaren ingurukoak dira, eta hauen artean aurkitzen da ezagutu izan den lehengo errezeta. Atentzio gehien ematen duena, norbanakoaren patua erabakitzen zuen eta tabuen eta obligazio erlijioso eta moralen inguruan eraikia zegoen gizarte antolakuntza korapilatsua da. Naturaz gaindiko gaixotasunaren pertzepzioa zen nagusi, hau taburen baten hausturaren ondorioz, deabruren batek ezarritako zigor bezala ulertzen baitzen[11].
Modu honetan, medikuaren lehenengo eginbeharra, arazoaren sortzailea izan zitezkeen 6.000 deabruetatik zein izan zen jakitea zen. Horretarako, astroen edo zenbait animalien gibelaren posizioari begiratzen zioten edo hegazti batzuen hegaldian oinarritzen ziren teknika igartzaileak erabiltzen zituzten. Gaixotasunari shêrtu esaten zitzaion, nahiz eta asiriar hitz honek bekatua, ezpurutasun morala, sumindura jainkotiarra edo zigorra bezalako adierak ere bazituen. Edozein jainkok zuen gaixotasuna sortzeko gaitasuna, bai esku-hartze zuzenaren bidez edo baita aztien bidez egindako sorginkerien bitartez ere[12][13].
Sendaketa prozesuan, basesa eskatzen zitzaien jainko hauei guztiei errezo eta sakrifizioen bidez, beraien eragin txarra bertan bera utzi eta gizaki gaixoaren sendatzea ahalbide zezaten. Jainko panteoi honetan, Ninazu zen “medikuntzaren jauna” bezala ezaguna[14], osasunaren zuen erlazio bereziagatik. Diagnostikoa egiteko orduan, erritu bihurtu ziren galdera sorta bati erantzun behar izaten zitzaion, gaizkiaren jatorria ezagutzeko asmotan:
| « | Aita eta semea arerio bihurtu al dituzu? Gezurrik esan duzu? Pisuaren balantzan gezurrik esan al duzu? | » |
Tratamenduak berriz, bide kultural bati jarraitzen zioten konjuru, otoitz, erregu eta eskaintzak eginez, erritual hauen bidez gaixoak atzean zuen deabrutik aske geratzeko edo jainkoen onarpena lortzeko.
Aitzitik, azpimarratzekoa da taulatxo horietan jasotako sendabelar askoren inguruko informazioa, 250 inguru baitira bertan biltzen direnak[15], eta horiez gain zenbait mineral eta animalia jatorria zuten beste substantzia batzuen erabilera ere irakur daiteke[16].
Medikuarentzat erabiltzen zen izen arrunta asû (akaderaz: 𒀀𒍪) zen, baina beste aldaera batzuk ere erabiltzen ziren: bârû (galdeketa errituala egitearen arduraduna), âshipu (konjuruetan aditua) edo gallubu (maila baxuagoko bizargin-zirujaua, gero Erdi Aroko Europako bizargin bezala ezagutuko duguna). Odol-ateratzaile hau, hortzak ateratzea, zorne-zorroen drainatzea edo flebotomiak bezalako ebakuntza kirurgiko sinpleez arduratzen zen[12].
Louvre Museoan ikus dezakegu 4000 urte baino gehiago dituen harzurian egindako zigilu bat, Babiloniakoa. Bertan, ezagutu dugun lehenengo mediku izena agertzen den kondairatxo bat irakur daiteke: ¡Oh, Edinmungi, Girra jainkoaren zerbitzaria haurdunen zaindaria, Ur-Lugal-edin-na, medikua, zure zerbitzaria da! Zigilu hau, dokumentuak eta errezetak sinatzeko erabilia, bi labanek adierazten zuten, sendabelarrez inguratuta[17].
K. a. 539. urteko inbasio persak jarri zion bukaera babiloniar inperioari, baina beste 3.000 urte egin behar dira atzera kultura mediku aurreratua eta hizkuntza idatzia zuen Ekialde Hurbileko beste zibilizazioa aipatzeko: egiptoarra.
Antzinako Egipto[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Antzinako Egiptoko 3000 urte luzeko historian, tradizio mediku oparo, anitz eta emankorra garatu zen. Herodoto egiptoarrei “osasuntsuen” herria deitzera iritsi zen, zeukaten osasun-sistema publikoan oinarrituta. Bertan gainera, gaixotasun bakoitzarentzat mediku bat zeukatela zioen, eta hau izan zen medikuntza munduan espezializazioaren lehenengo erreferentzia[18].
Homeroren “Odisea” lanean berriz, Egipto, bere lurrak botika asko sortzen dituen herrialdea dela esaten da, eta gainera gizon bakoitza medikua dela. Egiptoar medikuntzak, gaixotasunaren esangura magiko hori mantentzen du hein handi batean, baina anatomia, osasun publikoa eta diagnostiko klinikoari buruzko interes praktiko bat garatzen hasten da, eta hau aurrera pauso garrantzitsua izango da gaixotze prozesua ulertzeko orduan[18].
Gainera, Egiptoko klimak, papiroetan idazketa hieroglifikoan (grekoko hierós: ‘sakratu’, eta glypho: ‘grabatu’) edo hieratikoan idatzitako erreferentzia medikuak mantentzen lagundu du.
- Ramesseumeko papiroak (K.a. 1900), non formula magikoak eta errezetak deskribatzen diren.
- Lahungo papiroak (K.a 1850), obstetrizia, albaitaritza edo aritmetika bezala gaiak lantzen dituztenak[19].
- Ebers Papiroa (K.a 1550), Antzinako Egiptoko aurkitu den dokumenturik luze eta garrantzitsuenetakoa, 20 metrotik gorako luzera duena eta 877 atal dituena medikuntzaren atal desberdinetako gaixotasun deskribatuz (oftalmologia, ginekologia eta gastroenterologia esaterako). Gainera, papiro honek du tumoreen inguruko lehenengo erreferentzia idatzia[20].
- Edwin Smithen papiroa (K.a 1650), eduki kirurgikoa duena nagusiki. Papiro honetan dagoen informazio medikuaren barruan, azterketa medikua, diagnostikoa, tratamendua eta patologia desberdinen pronostikoa aurki ditzakegu, aipamen berezia eginez teknika kirurgiko eta deskripzio anatomikoei, azken hauek momifikazio prozesuetatik ateratakoak izanik. Papiro honetan aurki genitzake lehenengo aldiz pronostikoa egiteko erabili izan ziren hiru graduak, medikuntza modernoaren antzerakoak: ona, zalantzazkoa eta kaltegarria[21].
- Hearsten papiroa (K.a 1550), deskripzio mediku, kirurgiko eta formula magistralak dituena[22].
- Londresko papiroa (K.a 1350), non errezetak eta erritual magikoak nahasten diren[23].
- Berlingo papiroak (K.a 1300), zehaztasun handiarekin bihotzeko gaixotasun batzuk azaltzen dituztenak[24].
- Chester Beatty papiro medikua (K.a 1300), errezeta liburu anitza[25].
- Carlsberg papiroa (K.a 1200), obstetriziari eta oftalmologiari buruz[26].
Antzinako Egiptoko testu haietatik lortu diren deskripzio anatomikoen barruan, aipamen berezia egin behar zaie bihotzari eta zirkulazio aparatuari buruzkoei, “Medikuaren sekretua: bihotzaren ezagutza” tratatuan jasoak, Edwin Smith-en papiroan[27].
| « | Bihotza haragi masa bat da, biziaren jatorria eta zirkulazio sistemaren zentroa (...) taupaden bidez bihotzak zainetatik hitz egiten die gorputzeko organo guztiei. | » |
Lehenengo erreferentziak Garai Monarkiko Goiztiarrari (K. a. 2700) dagozkio. Maneton historialari eta apaizak dioenez, Atotisek o Aha-k, lehenengo leinuko faraoiak, medikuntzan jardun zuen, gorputzak irekitzeari buruzko teknikei buruzko idatziak utziz[28].
Garai honetan kokatuko genituzke Imhotepen idatziak ere, Necherjet Dyeser-en bisirra, apaiza, astronomoa, medikua eta lehenengo arkitektua zenarenak. Fama handia lortu zuen Imhotepek sendatzailetzat, eta jainkotuta amaitu zuen: medikuntzaren egiptoar jainkoa zen.[29]
Inperio Zaharreko (K.a 2500-2100) beste mediku esanguratsuetako bi ditugu Sachmet (Sahura faraoiaren medikua) eta Nesmenau, bizitzaren etxeetako baten zuzendaria, azken hauek faraoiaren zaintza espiritualaz gain ospitalak ziren, gaixoak artatzen ziren bitartean medikuntza ikasleei erakutsi egiten zitzaien tenpluak[30].
Jainko batzuk bazeuden medikuntzaren alde beilatzen zutenak: Thot (jakinduriaren jainkoa), Sejmet (osasuna eta errukiaren jainkoa, Duau eta Horus (begietako medikuntzako espezialisten zaindariak), Tueris, Heget, Neit eta Imhotep bera ere bai jainkotu ondoren (erditze garaian haundunen zaindariak).
Ebers Papiroak hiru mediku mota deskribatzen dira Egiptoko gizartean: Sejmet-en apaizak (droga aukera zabalaren ezagutza eta jainkotasunarekin erlazioa zuten bitartekariak), mediku zibilak (sun-nu) eta magoak (sendaketa magikoak egiteko gaitasuna zutenak). Bestalde, Ut deituriko laguntzaileak zeuden, sendatzaileak kontsideratzen ez direnak baina asistentzia eskaintzen zietenak medikuei, geroago sortuko ziren erizainen lana egiten zutenak.
Antzinako Egipton, gutxienez lehenengo dinastiatik aurrera instituzio medikuen existentzia frogatu da. Instituzio hauetan, hemeretzigarren dinastia arte iritsita ere, bertako langileek abantaila batzuk izaten zituzten (seguru medikua, pentsioak eta gaixotasunagatik lizentziak hartzeko aukera), beraien lanaldia 8 ordukoa izanik[31].
Gainera, egiptoarra izan zen lehenengo mediku emakumea, Peseshet, laugarren dinasita lan eginez. Bertan, gainbegirale lana egin eta Sais-eko mediku eskolako ikasleak ebaluatzen zituen[31][32].
Medikuntza hebrearra[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kristo aurreko 1. milurteko medikuntza hebrearrari buruz dagoen ezagutzaren zati handiena, Bibliako Testamendu Zaharretik datorkigu. Bertan aipatzen dira osasunarekin erlazionatutako hainbat lege eta erritual, esate batereako, kutsatuta dauden pertsonen bakartzea (Lebitarrena 13:45-46), hildako gorpuak esku artean ibili ondoren garbiketa egitea (Zenbakiak 19:11-19) eta hondakinen lurperatzea etxebizitzatik urrun egitea (Deuteronomioa 23:12-13).[33]
Aginduek barne hartzen dituzte profilaxia eta epidemien, gaixotasun benereoen eta prostituzioaren ezabatzea, azalaren zainketa, kanporatzea, elikadura, etxebizitza eta arropa, lanaren erregulazioa, sexualitatea, diziplina, etab[34]. Mandatu hauetako askok, oinarri arrazionala dute, gutxiago edo gehiago, hala nola, zirkunzisioa, erdi-urren daudenen ezpurutasuna[35], hilekoarekin dagoen emakumearen ezpurutasuna[35], elikaduraren inguruko legeak (odola eta txerriaren debekua), Sabbat-aren deskantsua, legenarra eta gonorrea duten gaixoen bakartzea eta etxeko garbitasuna.[33]
Hebrear monoteismoaren ondorioz, medikuntza teurgikoa zen: Yahvé zen bai osasunaren eta baita gaixotasunaren ardura zuena. Monoteismoak orokorrean aurrerapena ekarri zuen: gizakia ideia bakar batean zentratu izanak, zientziaren garapena erraztu zuen. Politeismoak ez bezala, naturako fenomeno bakoitzerako eta bizitzako egoera bakoitzerako jainko bat edukitzearekin amaitu zuen. Egoera honek, gauza bakoitzaren jatorria bilatzea eta ikertzea ahalbidetu zuen[36].
Hala ere, gaixotasuna erantzun jainkotiar bat izan daiteke Job-en kasuan bezala: “Orduan Satanas atera zen Jehováren presentziatik eta Job zauritu zuen hanketatik bururainoko sarna txar batekin” (Job 2:7). Hebrearrek kontaktua izan zuten inguruko herrietako (Mesopotamia, Egipto eta Grezia) kontzeptu mediku batzuk bereganatu zituzten. Talmud-ean giza gorputzaren hezur kopuruaz hitz egiten da. Hebrearrak konturatu ziren gizonarengan bakuloa (zakil barruko hezurra) falta zela, animalia ar guztietan ohikoa zena. Medikuak rophe izena hartzen zuen eta zirkunziatzaileak uman[37].
India[aldatu | aldatu iturburu kodea]
K.a. 2000. urtean, Mojensho-Daro herrian (gaur egungo Pakistanen), etxe guztietan bainugelak zeuden eta horietariko askok gainera komunak zituzten[38]. Herri hau kontsideratu izan da Antzinaroko herririk aurreratuena garbitasunari dagokionean[39]. Indo haraneko kultura hori (Pakistan), ondorengo Indiako kulturei horrelako ondasunik utzi gabe desagertu zen.
Aldi vedikoa (K.a XVI – K.a VI), gerra eta migrazioz beteriko aldi bat izan zen, Rig-veda bezalako testuak utzi zituena (Indiako testurik zaharrena, K. a. 2 milurtekokoa[40]), medikuntza ezagutzarik ez zegoela ikusten da. Aldi brahmanikoan (K.a VI-tik K.o X) formulatu ziren mediku sistema baterako oinarriak. Hinduistek, gaixotasunak karma bezala ulertzen zituzten, jainkoaren zigor bezala pertsonaren jokabidearen ondorioz. Baina bere alderdi magiko-erlijiosoaz gain, medikuntza hinduista ayurvedak ekarpenak egin zizkion medikuntzari orokorrean, paziente diabetikoen pixa ez diabetikoena baino gozoagoa zela esate baterako. Gaixotasun bat diagnostikatu ahal izateko, mediku hinduek azterketa oso zehatza egiten zieten pazienteei, palpazioa eta auskultazioa barne hartzen zituena. Behin diagnostikoa egin ondoren, medikuak elikadura jarraibide batzuk ematen zituen[41].
Indiako medikuntza tradizionaleko bi testu ezagunenak Charaka-samjita[42] (K.a II.mendekoa) eta Susruta-samjita (K.o III.mendekoa) dira. Lehenengo eskola, Charaka deitutakoa, mitologian oinarritzen da. Jainkoa lurrera jaitsi eta hainbeste gaixotasun ikusitakoan testu bat utzi zuela esaten du, gaixotasunei nola aurre hartu eta hauek nola sendatu esaten zuena. Geroago, pentsamolde honek esango du ez osasuna eta ezta gaixotasuna ere ez direla gizakiak bizi beharrekoak, eta ahaleginarekin bizitza luza daitekeela. Ikusmolde hau medikuntza modernoaren antzekoa da gaixotasun kronikoak tratatzeko orduan. Eskola honen esfortzu eta saiakera handiena gorputzaren eta buruaren arteko osasuna orekan mantentzea zen, momenturo komunikatuta zeudelako hain ustetan. Charakaren arabera, ez osasuna eta ezta gaixotasuna ere ez daude aurresanda (nahiz eta hau momentuan hinduismoan nagusi zen Karmaren doktrinaren kontra zihoan). Hauen ustez, bizitza luzatu daiteke esfortzu pixka bat eginda. Bigarren eskola berriz, Sushrutak, bere ezagutza espezialitateetan eta pertsonen bizitza sendatzeko, hobetzeko eta luzatzeko tekniketan oinarritu zuen[43][44].
Txina[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Medikuntza tradizional txinatarra, giza gorputza eta medikuntza ulertzeko modu nagusiki taoista bezala sortzen da. Tao-a unibertsoaren jatorria da, oreka ezegonkor batean dirauena ezinbesteko bi indarren ondorioz: yin (lurra, hotza, emea) eta yang (zerua, beroa eta arra)[49]. Bi hauek gai dira unibertsoaren osatua dagoen bost elementuak (ura, lurra, sua, egurra eta metala) eraldatzeko[50]. Kosmosa ulertzeko modu honek, oreka honen hausturan oinarritzen den gaixotasuna ulertzeko modu bat dakar, eta baita tratamentua, oreka hau berreskuratzen denean lortzen dela ulertzekoa ere[51].
Medikuntza honen lehenengotariko aztarna Nei Jing-a da, K.a tik 2600. urtean idatzitako testu mediku batzuen laburpena, eta ondorengo lau milurtekotan medikuntza tradizional txinatarraren zutabe izango dena[52][53]. Honen inguruko lehendabizikotako eta garrantzitsuenetako azterketa Huang Di enperadoreak egin zuen. Egin zuen sintesi honetan, garai hartako medikuntzarako interesgarriak ziren kontzeptu medikuak ageri ziren, gehienbat arlo kirurgikoari zegozkionak, nahiz eta giza gorpuak analizatu izanak mesfidantza sortu izan duen[54].
Txinatar medikuntzak akupuntura izeneko diziplina bat sortu zen[55], medikuntza eta kirurgiaren artean koka dezakeguna. Diziplina honen arabera, gorputzean ditugun 365 puntutakoren batean (eskola batzuen arabera 600 izan daitezke), orratzak jartzeak, yin eta yang-aren artean galdutako oreka berreskuratzen lagunduko luke[56]. Medikuntza txinatarraren beste ekarpen bat pultsologia izan zen, zirkulazio sistema ez ezagutu arren, gorputzean 11 pultsu desberdin aurkitu baitzituzten 3 presio mailarekin (guztira 33 pultsu ezagutzera eman zituzten)[57]. Medikuntzaren historialari askok egin izan duten galdera da[58] ea zergatik txinatarrak, modelo grekoerromatar klasikoarekin alderatuta, zergatik geratu ote ziren ikuskera kosmologiko honetan iltzatuta, beraien tradizio luze eta ezagutza zabalaren bitartez zientzia tekniko maila hobea lortu beharrean. Honen arrazoia, beste autore batzuen arabera, kultura grekoaren aldetik logos kontzeptuaren garapenean egongo litzateke, modelo kosmologikotik (mythos) guztiz bereizitako azalpen natural bat bezala.
Han leinua iritsitakoan (K.o 220-226) eta taoismoaren goratzearekin (K.o II.mendetik VII.mendera), landare eta mineral erremedioak nabarmentzen hasiko dira, baita pozoiak, elikadura, eta ariketa fisiko eta arnas teknikak ere. Leinu honetan hasi eta Sui leinua iritsi bitartean (VI. mendean), ondorengo adituak nabarmendu ziren:
- Chun Yuyi: bere aipuei erreparatuta ikus daiteke zirrosia, herniak eta hemoptisia bezalako gaixotasunak diagnostikatu eta tratatzen bazekitela.
- Zhang Zhongjing: ziurrenik lehenengoa izan zen sintomatologia eta terapeutika desberdintzen[55][51].
- Hua Tuo: Zirujau multidiziplinar handia, narkosia (Ma Jue Fa), sabelaldeko irekitzeak (Kai Fu Shu), eta sutura teknikak esleitzen zaizkiona. Gimnasia ariketetan (Wu Qin Xi), hidroterapian eta obstetrizian ere zentratu zen.
- Huang Fumi: Zhen Jiu Yi Jing-aren autorea, akupunturaren klasiko bat.
- Wang Shu He: Mai Jing-aren autorea, pultsua hartzearen klasiko bat.
- Ge Hong: alkimista, taoista eta arnasketa, elikadura eta ariketekin eta farmakologian oinarrituz, luzatzearen teknikak garatu zituen fisioterapeuta.
- Tao Hongjing: erremedio farmakologikoetan aditua.
Sui (581-618) eta Tang (618-907) leinuen gobernupean, medikuntza tradizional txinatarrak momentu garrantzitsuak biziko ditu. 624.urtean sortu zen “Mediku Zerbitzu Handia” deiturikoa, ikerketa medikuak eta ikasketak kudeatzen arduratzen zena. Gainera, garai honetatik iritsi zaizkigu gaixotasun kroniko zein agudo, infekzioso zein gabeziazko gaixotasun askori buruzko xehetasun handiko deskripzioak. Hau horrela, erreferentzia asko iritsi zaizkigu zeinei esker odontologian, ortopedian eta zirujian eman zen garapena ikus dezakegun. Garai honetako medikurik aipagarriena Sun Simiao da (581-682).
Song leinuaren baitan (960-1270) berriz, hainbat jakintsu multidiziplinar nabarmendu ziren, Chen Kua, Qian Yi pediatra, medikuntza legalean aditua Song Ci, edo Wang Wei Yi bezalako akupuntoreak[59]. Handik gutxira, Ming leinua ailegatu baino lehen, Hu Zheng Qi Huei nabarmendu behar da (dietetikan aditua) eta baita Hua Shuou ere, Nan Jing klasikoaren eguneratzea egin zuena. Ming leinuaren agintaldian (1368-1644), beste leku batzuetako eragina igo egin zen, mediku txinatar batzuk herrialde berriak aztertu zituzten, eta mendebaldeko medikuek beraien ezagutza Txinara eraman zuten. Garai hartako obra mediku garrantzitsuenetako bat izan zen “Materia Medikuaren Idatzi Handia”, Li Shizhenena. Ezin da aipatu gabe utzi Yang Jizou akupuntorea.
XVII eta XVIII.mendetik aurrera, mendebaldearekin etengabeko eraginak eta aurrerapen teknikoek momentuko korronte filosofikoekin batera (komunismoa esaterako), osatuko dute egungo medikuntza txinatarra. Mao Zedongek bereziki bultzatu zuen txinatar medikuntza tradizionala[60].
Kolonaurreko Amerika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Amerikar kontinenteko lurraldeak, Europarren aurkitu aurreko garai historiko guztian zehar mota guztietako gizarte, kultura eta zibilizazioak hartu izan ditu, eta beraz, medikuntza neolitiko primitiboenaren aztarnak aurki daitezke, bai xamanismoarenak eta baita maiak, inkak eta aztekek beren garairik onenetan utzitako medikuntzarenak ere. Hala ere, orain arte ikusitakoarekin antzekotasunak nabariak dira, gaixotasuna ulertzeko modu magiko-teurgikoa esaterako, hau jainkoen zigor bezala ulertuz; edo jainkoekin lotura berezia duten norbanakoen figura, sendatzeko gaitasun bereziak zituztenak.
Inken artean, Inka medikuak zeuden alde batetik (hampi camayoc), eta herriaren medikuak bestetik (camasmas), gaitasun kirurgikoak zituztenak sakrifizioen ikasketatik lortuak, eta landareen ezagutza zabala zutenak[61]. Sendabelar erabilienen artean zeuden koka (Erytroxilon coca), yage-a (Banisteriopsis caapi), yopo-a (Piptadenia peregrina), perika (Virola colophila), tabakoa (Nicotiana tabacum), yoco-a (Paulinia yoco) edo kurare eta datura batzuk anestesiko bezala erabiliak[62].
Mediku maia (ah-men), espezializatu egiten zen apaiz bat izaten zen, kargua familia leinutik jasotzen zuena. Hala ere, izandako garapen farmakologikoa aipatu behar da, garai hartatik bildu izan diren (R. L. Roys-ek) 400 landareen ezagutzak erakusten duen bezala[63].
Zibilizazio aztekak mediku ezagutza zabala eta konplexua garatu zuen, eta hauen berri bi kodexei esker izan dezakegu: Sahagún kodexa eta Badiano kodexa (ikus irudiak azpian). Azken honek, Juan Badianorena, Martin de la Cruz indigenek ezagutzen zituen hainbat tekniken bilduma da, horien artean hilzorian dauden pertsonek izan ditzaketen sintomen zerrenda bitxi bat dagoelarik[64]. Monte Alban-en zegoen lehenego medikuntza eskolaren aurkikuntza aipatu beharra dao, Oaxacatik gertu, gure garaiko 250. urtean. Bertan, grabatu anatomiko batzuk aurkitu ziren, tartean zesarea bat eta beste ebakuntza txikien deskripzioak (hortzak ateratzea, hausturen zuzenketa eta zorne-zorroen drainatzea) zeuzkana. Azteken artean, bi mediku mota desberdintzen ziren: alde batetik mediku enpirikoa edo tepatl (Erdi Aroko Europan bizarginarekin aldera genezakeena), eta mediku txamana edo (ticitl), prozesu magikoetan trebatuagoa. Gainera, sendatzaile azteka batzuk atal zehatzetan espezializatu zitezkeen, Magliabecchi Kodexak horren adibideak erakusten dizkigu, fisioterapeuta, emagin edo zirujauen adibideak azalduz.Traumatologoa edo “hezur konpontzailea” teomiquetzan bezala ezagutzen zen eta borroketan egindako zauri eta traumatismoetan aditua zen. Emaginak edo tlamatlquiticitl-k, haurdunaldien jarraipena egiten zuen, baina embriotomiak ere egiten zituen abortu kasuetan.Azpimarratzekoa da cihuapatl landaren aurki daitekeen oxitozikoen erabilera (umetokiko uzkurduren estimulatzailea)[65].
Francisco Lopez de Gómarak, bere “Historia de Indias” liburuan kontatzen ditu espainiar konkistatzaileak hara joandakoan ikusi zituzten hainbat praktika mediku.
|
|
,_16th_century;_species_of_Datura_Wellcome_L0021252.jpg)
Antzinate klasikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gure garaia baino 3000 urte lehenago, Kreta irlan, metalen erabilerarekin eta jauregiak eraikiz Neolitikoa gaindituko duen zibilizazioa sortu zen. Hortik, kultura garatuz zibilizazio minostarra eta mizenikoa sortuko dira. Bi kultura hauek Grezia Klasikoaren oinarri dira, zientzia modernoaren garapenean berebiziko garrantzia izango dutenak orokorrean, baina bereziki medikuntza alorrean. Physis (natura) eta logos (arrazoiketa, zientzia) kontzeptuen garapena izan zen gaixotasuna ulertzeko modu berri baten abiapuntua. Horrela, gaixotasuna mekanismo naturalen nahasmen bezala ulertuko da, eta beraz, ikertua, diagnostikatua eta tratatua izateko aukera emango du, ordura arte zegoen modelo magiko-teologikoak ez bezala. Metodo zientifikoaren jatorria sortuko da, autopsiaren (norbere buruari begiratzea) eta hermeneutikaren (interpretazioa) bidez.
Antzinako Grezia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Antzinako greziarrek medikuntza izendatzeko erabiltzen zuten termino klasikoak, tekhne iatriké (sendatzeko teknika edo artea), “gaixotasunen medikuari” deitzeko ietèr kakôn edo zirujauari deitzeko kheirourgein, ‘esku langilea’, erakusten digute medikuntza zientzia bezala ulertzen zutela. Gizakia naturari gain hartzen hasten da eta bere mitoen bitartez, Jainkoei erronkak jartzen hasten da (Ankises, Peleo, Likaon edo Odiseo). Medikuntza ezagutzak ikus daitezkeen Antzinako Greziako obra zaharrenak poema homerikoak dira: Iliada eta Odisea[66][67].
Lehenengoan ikus daiteke esate baterako, Meriones-ek Fereclo lantzaz zauritzen duela ipurmasailean, “maskuritik gertu eta pubis-hezur azpian”; edo Menelao erregeak jasotzen duen tratamendua Troiako gudan eskumuturrean gezi batek zauritu ondoren: “zirujaua Makaon medikua zen, Asklepioren semea, medikuntza grekoaren jainkoa, Kiron zentauroak medikuntza erakutsi ziona”. Bere izenetik eratorri zen eskulapio, garai batean medikuaren sinonimo zena; eta baita Higia izena ere, bere alabarena zena, hortik baitator gaur egun higiene deituriko medikuntza prebentiboaren adarra[68]. Asklepiori dagokio baita ere Eskulapioren hagaren jatorria, gaur egun medikuntzaren sinbolo unibertsala dena[69].
K.a. VI. mendean Alkmeon Krotonakoak, medikuntzan aritzen zen filosofo pitagorikoa, momentu hartara arte medikuntza grekoa sostengatzen zuten erritual sendatzaileak atzean uzten joan zen osasunaren teoria berri bat garatuz[70]. Atzean utzi zituen eskari eta otoitzak (eukhé), osasunaren jainkoak (Asclepio, Artemisa, Apolo, Atena, Higea…), dantza eta erritu sendatzaileak (Dioniso) eta oinarrizko erremedioen ezagutza enpirikoa. Krotona, Kos edo Knido-n mediku eskola berriak loratzen hasi ziren, Alkmeonen kontzeptuaren jarraitzaileak eta fisiologian eta natur zientzietan oinarritzen zirenak.
Baina greziar kultura klasikoan mediku figura garrantzitsuena Hipokrates izan zen[71]. Bere biografia Sorano Efesokoak idatzi zuen bera hil eta 500 urte geroago, eta berari esker dakigu Hipokrates Kos-en jaio zela K.a. 460.urtean, zibilizazio heleniarraren urrezko garaiarekin batera. Mitoaren aurrean Hipokratesek arrazoiaren ikuskera berriz azaleratu zuen, eta Galenok eta geroago Alexandriako eskolak “mediku perfektua” kontsideratu zuten, eta ondorioz Medikuntza Modernoaren aita bezala izendatu izan da klasikoki[72]. Hipokratesen lan garrantzitsuena (Corpus Hippocraticum) 50 trataturen sintesia da, K.a-tik VI-V.mendeetan sortuak gehienak, beraz, obra baino gehiago “eskola hipokratikoa”ri buruz hitz egiten da, juramentu hipokratikoen printzipioetan oinarritua[73]. Lan hauetan ondorengo medikuntzaren adar hauek landu zituen: anatomia, barne medikuntza, higienea, etika medikua eta dietetika. Bere “lau humoreen teorian” Hipokratesek ekialdeko medikuntzatik gertu dagoen kontzeptua azalduko du, osasuna gorputzeko lau humoreen arteko oreka bezala ulertuko duena eta gaixotasuna (nosas), hauetako baten eraldaketa bezala (gehiegi izatea edo falta). Teoria hau oinarri hartuta, fisiopatologiaren teoria bat azalduko du nola gaixotzen den azaltzeko, eta terapeutikarena nola sendatu behar den azalduz, beti ere inguruko giroa, airea eta elikadura (dietetika) kontutan hartuta[74][72].
Hurrengo bi mendeetan (K.a. IV eta III. mendeetan), greziar mugimendu filosofikoa puri-purian egongo da. Aristotelesek medikuntza aitarengandik ikasi zuen, nahiz eta ez den ezaguna bere ohiko jarduna diziplina honetan. Hala ere, bere eskola peripatetikoa garaiko mediku garrantzitsu askoren oinarria izan zen: Diokles Karistokoa, Praxagoras Kosekoa, edo Teofrastorena besteen artean.
K.a. 300. urtean gutxi gorabehera Alejandro Magnok Alejandria sortu zuen, denbora laburrean Mediterraneoko eta Ekialde Hurbileko erreferente bihurtuko zena. Eskola alexandrinoak garaian ezagunak ziren medikuntzaren inguruko ezagutza zabaltzen lagundu zuen (baita beste diziplina askorena ere), mediku garrantzitsu asko sortzen lagunduz[75]. Iturri batzuen arabera, Ptolomeotarrek mediku hauen esku jartzen zituzten heriotza zigorrera kondenatuta zeuden presoak, beraiekin bibisekzioak praktika zitzaten[76]. Eskola alexandrinoak eman zuen mediku esanguratsuenetakoa Erasistrato izan zen, koledokoaren (bilisa heste mehean isurtzen duen konduktua) eta portaren zirkulazioaren (digestio aparatutik datorren odola gibelera eramaten duena) asmatzailea[77].
Herofilo Kaltzedoniakoa izan zen beste mediku aipagarri bat, meningeen, plexu koroideen eta burmuineko laugarren bentrikuluen deskripzio egokia egin baitzuen[78]. Eskola honekin batera, eskola enpirista garatzen da, bere adierazle medikua Glauko Tarentiokoa izanarekin (K.a. I. mendea). Glauko kontsidera dezakegu ebidentzian oinarritutako medikuntzaren bultzatzaile nagusia, beretzat oinarri fidagarri bakarra baitzegoen: norberaren edo beste medikuen esperientziatik jasotako emaitzak (edo analogia logikoan oinarrituta alderatzeko beste daturik ez bazegoen). Egipto lurralde erromaniko bezala onartzearekin batera (K. a. 30), amaitu zen alexandriar garaia eta honela eman zitzaion hasiera Erromako medikuntzaren argitasun garaiari.
Antzinako Erroma[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Medikuntza, Antzinako Erroman, Greziako ezagutza medikuaren luzapen bat izan zen. Zibilizazio etruriarrak, kultura grekotik ezagutzak bereganatu aurretik, ez zuen interes handiko garapen esanguratsurik izan medikuntzan, odontologian zuen abilidade edo gaitasuna izan ezik[79]. Baina metropoliak Erromako zabalkundearen lehen urteetan jasan zuen hazkundeak, figura mediku garrantzitsuak erakarri zituen bertara eta horrela sortu zen Mediterraneo aldeko jakintza mediku, kliniko eta irakaspenaren zentroa Erroman[Oh 2].
Lehen eskolak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Antzinako Erromako pertsonaiarik garrantzitsuenak Bitiniako Asklepiades (K.a 124 edo 129 – K. a 40), Zeltso eta Galeno izan ziren. Lehenengoak, humoreen teoria hipokratikoaren aurka, mediku pentsamenduaren eskola berri bat garatu zuen, Eskola Metodikoa izenekoa[80]. Eskola hau, Demokritoren lanetan oinarritzen da eta teoria mikrobiarraren aurrekari gisa, gaixotasuna, gorputzeko poroak zeharkatzen dituzten atomoen eraginaren ondorio bezala azaltzen du. Eskola honetara atxiki ziren medikuetako batzuk izan ziren Temison Laodezikoa[81], Tesalo Tralleskoa[82] edo Sorano Efesokoa[83] (Hipokratesen lehenbiziko biografia ezagunaren idazlea).
K. a. 25 eta 50 urteen artean bizi izan zen garai hartako beste mediku esanguratsu bat Aulo Kornelio Zeltso izan zen. Berez, ez dago medikuntzan lan egin izan zuenaren ziurtasunik, baina medikuntzako tratatu bat gorde da (De re medica libri octo), De artibus (Arteei buruz) izeneko entziklopediaren zati dena, non gaur egun arte iraun duen hanturaren definizioa azaltzen den: “beroa, mina, tumore eta gorritasuna”[84].
Kristau garaiaren hasierarekin batera, beste mediku eskola bat garatu zen Erroman: Eskola Pneumatikoa. Hipokratikoentzat humore likidoa zen gaixotasunaren kausa, atomistek atomo deituriko partikula solidoen eragina azpimarratzen zuten eta pneumatikoentzat, biriken bidez organismoan sartzen zen pneuma (gasa) izan ohi zen gizakik jasaten zituen trastorno patologikoen erantzulea[85]. Korronte honetako jarraitzaile izan ziren Ateneo Ataliakoa[86] edo Areteo Kapadoziakoa[87].
Areteo Kapadoziakoak ez zuen lortu Galenoren errekonozimendu publikoa eta fama, baina mantendu diren berari buruzko idatziek erakusten dute ezagutza handia zuela eta batez ere zentzu komuna. Kapadoziakoa zela eta I. mendean bizi zela badakigun arren, ez daukagu mediku erromatar umil honen datu askorik. Alexandrian ikasi zuela pentsatzen da, han autopsiak baimenduta zeudelako eta bere barrunbeei buruzko ezagutza anatomikoa handia zelako. Tetanos gaixotasunaren deskripzioa egin zuen lehenengo medikua izan zen, eta berari dagozkio epilepsia eta diabetesaren izenak[88].
Armadako medikua[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erroman, medikuntzaren egitura gaur egungo espezialitateetako banaketa gogorarazten digun antzera egiten zen eta mediku orokor (medici), zirujau (medici vulnerum, chirurgi), okulista (medici ab oculis), dentista eta belarriko gaixotasunen espezialistetan antolatzen zen. Ez zen mediku kontsideratua izateko erregulazio ofizialik, baina Julio Cesarrek, eskaintzen zituen pribilegio batzuetan oinarrituta, hiri bakoitzerako gehienezko kupo bat ezarri zuen[89]. Kupo honez gain ordea, erromako legioek zirujau propio bat izaten zuten, baita borroketako zauriak artatzeko edozein lekutan ospitale bat ipintzeko gai zen talde mediku bat ere[90].
Neronen armadan aritzen zen legioko medikuetako bat (Anazarbako Pedanio Dioskorides) izan zen XV. mendera arte ezagunena eta erabiliena izan zen eskuliburu farmakologiko baten egilea[91]. Erromako armadarekin egindako bidaiei esker seiehun belarretik gora eta hainbat substantzia medizinal ezagutzeko aukera izan zuen, gero bere obra nagusia “Materia Medikuari buruz” (Hylikà, « Dioscórides» bezala ezagunagoa) idazteko baliagarriak izan zitzaizkionak[92][93].
Galeno[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Baina erromako garaiko pertsonai medikurik garrantzitsuena Klaudio Galeno da ezbairik gabe, zeinaren ekarpenek (eta akats anatomiko eta fisiologikoek) XVI. mendera arte iraun duten (Vesalio izan zen akats hauek zuzentzen lehena)[94][95][96][97]. Pergamoko Galeno 130. urtean jaio zen, greziar kulturaren eraginpean eta Eskulapiori (Asklepios) eskainitako tenplurik handienaren babesean[98]. Hipokratesen bi jarraitzaileekin batera ikasi zuen medikuntza: Estrakonio eta Satirorekin, eta behin bukatu ondoren Esmirna, Korintoko eta Alexandriako medikuntza eskolak bisitatu zituen. Azkenik, Erromara iritsi zen, eta gladiadoreen mediku bezala lortu zuen ospeak enperadorearen (Marko Aurelioren) mediku izateko aukera eman zion. Hala ere, Erroman autopsiak debekatuta zeudenez, Galenoren anatomia ezagutza animaliekin egindako disekzioetatik zetorren eta horren ondorioz akats batzuk egin zituen bere ibilbidean[95]. Akatsak akats, ekarpen garrantzitsuak egin zituen: medikuntzako lehenengo esperimentalistetakoa kontsideratua izan da eta Erasistratok egindako hutsegitea (arteriak airea daramatela zioen) zuzendu zuen:
| « | Espekulazioaren bidea motza eta abila da, baina ez darama inora; esperimentuaren bidea berriz, luzea eta penagarria da, baina egia ezagutzera garama. | » |
Eskola hipokratikoaren adierazle nagusia izan zen, baina bere obra, garaiko ezagutza mediku guztiaren laburpena da[99]. Bere idatziak hurrengo hamahiru mendeetan kopiatu, itzuli eta irakatsiak izan ziren, eta honi esker Galeno mendebaldeko medikuntzako mediku garrantzitsuena eta eragin handiena izan zuena kontsideratu zen.
Medikuntza publikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Medikuntza erromatar publikoak egindako ekarpenak azpimarragarriak dira. Erromako arkitekto ezagunen artean (Kolumela, Marko Vitruvio edo Marko Vipsanio Agripa), malaria ur zikinen bidez edo intsektuen bidez transmititzen zenaren ustea zegoen[100][Oh 3]. Uste honen itzalean egin ziren akueduktuak, estoldak edo komun publikoak bezalako obrak[101], kalitatezko ur edangarria eta gorozkien kanporatzea modu egokian bideratzeko. Medikuntza modernoak arrazoia emango die hogei mende geroago, ur edangarriaren hornidura eta hondakin-uren kanporatze sistema biztanleria baten osasun mailaren adierazle direla onartzen direnean[102][103].
Henry Chadwick-en arabera (emeritus regius professor zena Cambridgeko Unibertsitatean eta kristautasun primitiboaren historialaria), gaixoen zaintzan modu bikain batean adierazitako karitatea izan zen kristautasunaren zabalkundearen arrazoi nagusienetako bat[104]. 251. urtean esaterako, Erromako elizak behar egoeran zeuden 1500 pertsona baino gehiago eskaintzen zien laguntza. Erromatarren gerra garaitako proto-ospitaleak bazeuden arren, Inperioak ez zuen izan ospitale sozialen kontzientziarik kristauek lehenengo ospital handiak eraiki zituzten arte. Ekialden, Basiliade ospitala eraiki zen Kapadoziatik gertu (Zesareako Basiliok bultzatuta) eta Edesan beste bat (Efren Siriarrak bultzatuta), gaixoentzako 300 oherekin[105]. Mendebaldean, Erromako Fabiolak sortutako nosocomiuma izan zen medikuntza sozialaren dokumentatutako lehenengo aurrekaria eta horri esker egin zen Fabiola medikuntza antolatuaren historiako emakumerik garrantzitsuenetako bat[106][107]. Ospitale honetan, gaixoak doan artatuak izaten ziren. Indusketa arkeologikoek erakutsi dute eraikin honen antolakuntza nolakoa zen eta bakarra zen garai hartan eraikin nagusiaren inguruan gaixo klaseen araberako antolakuntza zuena[108]. Camille Jullian historialariaren arabera, ospitale honen sorrera izan zen mendebaldeko zibilizazioaren historiako gertakari garrantzitsuenetako bat[109]. Erromatarrek ere emakumeen osasunerako tresneria berezia garatu zuten lehenengoak izan ziren[110]. Begi-lauso sendatzeko kirurgia ere garatu zuten[111].
Bizantzio[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ekialdeko Erromatar Inperioak, Teodosioren heriotzaren ondorio gertatu zen zatiketaren ondoren, oinordetzen hartu zituen kultura eta medikuntza greziarrak. Ezagutza klasikoa ez galtzeko edo berreskuratze grinak bultzatuta, bizantziar kulturar lan garrantzitsua egin zuen tradizio greko eta erromatarraren onena bilkuz eta sailkatuz, nahiz eta ekarpen berritzaile gutxi egin bere kabuz.
Juliano Apostataren mediku pertsonalak, Oribasio Pergamokoak (325-403), 70 liburutan bildu zuen ordura arteko medikuntzaren inguruko ezagutza guztia[112]. Oribasiok emandako aholkuari jarraituz, Julianok medikuntzan aritu ahal izateko lizentzia baten (synbolom) beharra ezarri zuen, hau lortzeko azterketa bat gainditu behar zelarik[113].
Sortzailetik gutxi baina bilketa lan handia egin zutenen artean, Alexandro Tralleskoa (Santa Sofiako basilikaren arkitektoaren anaia) edo Aetio Amidiakoa aurki ditzakegu, VII. mendean. Garai honetako medikurik esanguratsuena Paulo Eginakoa da, Epitome, Hypomnema edo Memorandum-aren egilea, kirurgia, obstetrizia eta medikuntzari buruzko ezagutzak biltzen dituen zazpi liburuz osatutako bilduma. Bere ekarpenen artean azpimarra ditzakegu sudurreko polipoen edo artikulazioetako likido sinobialaren deskribapena, edo teknika kirurgiko berritzaile batzuen deskribapena, saihetsak kentzekoa esaterako[114].
Hainbat mediku eskola sortu ziren, adibidez Stoa Basilike (Konstantinoplako Arte Liberalen eskola), edo Nibisisko eskola (Sirian), Txipreko Zenon, Asklepiodoto edo Jakobo Psikresto bezalako medikuen oinarri izan zirenak. Gainera, V. mendean Teodosio II.ak formazio intelektual zentro bat sortu zuen, horietatik hainbat eraikuntza publiko gaixoen sendaketarako bideratuta.
Maila polita lortu zuten beste hainbat mediku eta zirujauren izena ere gorde da gaurdaino: Meletio (VII. mendekoa, “Gizonaren gorpuzkerari buruz” lanaren egilea), Teofanes Nonno (X. mendekoa), Mikel Psellos eta Simeon Seth (XI.mendekoak) edo Sinesio, Teodoro Prodromo edo Nicolas Myrepso (XII eta XIII. mendekoak).
Garai honetan hasi eta Erdi Aroan medikuntzan aurrerapen edo garapen hangiagoa ez izatearen edo geldialdiaren arrazoia, bizitza sozialean eta politikoan kristautasunak izan zuen garrantzia da. Kristautasunak, natur zientzien ikuspuntu helenikoa ez zuen gustoko eta gaixotasunaren ikuspuntu determinista teozentrista baten aldekoa zen, ordura arteko garapena asko mantsotuz[7]. Bizantziar inperioan aurrerapen nabarmenak izan ziren kirurgian; adibidez, lotutako bikien lehen bereizketa eman zen, X. mendean[115].
Erdi Aroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Asia eta Europan gizartea garatzen zen heinean, pentsamenduen sistemak sistema natural ezberdin batengatik ordezkatzen joan ziren. Aintzinako Greziatik errenazimendu garaira arte garatutako ideia denak, Galenorenak barne, dieta eta higienea zainduz osasuntsu mantentzean oinarritu ziren. Jakintza anatomikoak mugatuak ziren eta tratamendu kirurgiko edo sendatzeko balio zezakeenak gutxi batzuk ziren. Medikuek beraien lana bezeroekin harreman on bat izatean oinarritzen zuten, gaitz txikiei aurre egiten saiatuz eta gaitz kronikoak lasaitzen saiatuz, mundu guztian zehar zabaltzen bukatu zuten gaixotasun epidemikoen aurka ordea, ezer gutxi egin zezaketen garai hartan[116].
Erdi Aroko medikuntza, zientzia eta mistizismoaren arteko nahasketa dinamikoa izan zen. Erdi Aro goiztiarrean Erromatar Inperioaren erorketaren ondoren, jakintza medikua monastegietan eta beste leku jakin batzuetan bizirautea lortu zuten testu erromatar eta grekotan oinarritzen zen nagusiki. Gaixotasunen eta hauen sandabideen sorreraren buruzko ideiak, ez ziren sekularrak soilik, oinarri espiritual sendo bat ere bazuten; patuak, pekatuak eta astroen eraginak faktore fisikoek bezainbesteko eragina zeukaten. Guzti hau, erromatar inperioaren azken urteetan gizarte europearraren kulturan eliza katolikoak hartutako protagonismoaren ondorioz izan zela azaltzen da. Bere egitura hierarkikoak funtzio orokor baten papera betetzen zuen, kulturaren administrari eta bilketa lanak egiteko gai zena eta inperio erromatarreko legeak iristen ez ziren gizartea hezi eta babesteko gai zena. Aldi berean, Ekialdetik etorritako monje mugimendua Europan zehar zabaltzen hasi zen V. mendean. Monastegietan erromes gaixoak eta etxerik gabeak hartzen hasi ziren horrela ospitale funtzioa eginez, nahiz eta monjeek egiten zuten medikuntzak karitatetik gehiago eduki oinarri arrazional edo teknikotik baino[117].
1095. urtean, Clermonteko Kontzilioan, apaiz eta elizgizon denei medikuntzarekin lotura zuen edozer ikaskuntza debekatu zitzaien[118] eta 1215. urtean, Inozentzio II.ak “Elizak odola gorroto du” liburua publikatu zuen bertan eliza katolikoak odolaren isurketarekin lotutako edozein ekintzen kontra eta baita kirurgiarekin lotutako ekintzen kontra ere egin zuela azalduz[119]. Badaude ospitale antzeko egituren aurrekariak Egipto, India edo Erroman, baina gaur egun ospitale bezala ezagutzen ditugunaren aitzindaria San Benediktok hasitako Montecasinoko ereduari eta beranduxeagoko legenar-ospitaleei dagokio. Hala ere, garai hartan ezagututako ospitalik handiena Cairon zegoen. 1283.urtean eraiki zuten eta Al-Mansur izena jarri zioten. Espezialitate ezberdinetan banatutako gelak zituen gaur egungoen antzera; dietetika sekzio bat zeukan ospitaleko sukaldearekin harremanetan zegoena, kanpoko bezeroentzako gela bat, konferentziak egiteko beste gela bat eta liburutegia.
Medikuntza arabiarra[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mahomaren heriotzaren ondoren 632. urtean hasi zen musulmanen zabalkunde garaia. Ehun urte eskasetan arabiarrek Siria, Egipto, Palestina, Persia, Iberiar penintsula eta Indiako zati bat bereganatu zituzten. Zabalkunde horren garaian, profetaren aginduz (“Ezagutza bilatu Txinaraino joan behar baduzue ere”), herrialde bakoitzeko elementu kultural esanguratsuenak gehitzen joaten dira. Horrela, denbora gutxian medikuntza primitibo bat praktikatzetik (enpiriko-magikoa), eragin hipokratikoa zuen medikuntza tekniko heleniko batera pasa ziren[120].
Izen oneko lehen mediku persiarren belaunaldia, Gundishapurreko akademia hipokratikotik sortu zen, non nestoriarrak, erbesteratutako kristau heretikoak, medikuntzako obra printzipalak grekotik arabiarrera itzultzen aritzen ziren[121]. Handik atera ziren lehenengo mediku arabiarrak Hunain Ibn Ishaq-en (808-873) irakaspenekin, zeina Al-Qasim al-Mamun-en mediku pertsonala izatera iritsiko zen. Behin postu hori lortuta sortu zuen lehenengo Islamaren mediku eskola[122].
Hemen hasi zen Al-Razi pertsiarrak (Abu Bakr Muhammed ibn Zakkariya al-Rhazí, Rhazes bezala ezagunagoak, 865-932) bere praktika medikuan sistematikoki alkohola erabiliz (arabiarrez al-khwl الكحول, o al-ghawl الغول); azido sulfurikoa ere aurkitu zuen[123]. Mediku honi buruz esaten da, Bagdadeko ospitalearen sortzailea zena, bere kokapena aukeratzeko, lau animaliaren gorpuak zintzilikatu zituela hiriko lau puntu kardinaletan eta usteltzen denbora gehien pasa zuenaren lekua aukeratu zuela hau jartzeko[124]. Ar-Raziren hiru obra nagusiak Kitab-el-Mansuri (Liber de Medicina ad Almansorem, patologia, fisiologia, eta anatomiari buruzko ezagutza teorikoen laburpena); Al-Hawi ( latinera Continens bezala itzulitako sintesi klinikoa, bertan bere kasu klinikoak erregistratu zituen); eta Kitab fi al-jadari wa-al-hasbah izeneko monografia (Europa garaikidean eragin handia izan zuen elgorria eta baztangaren inguruko sarrera)[125].
Erdi Aroko medikuntza islamiarraren beste figura esanguratsu bat Avizena (Ali ibn Sina) izan zen[126]. Filosofo pertsiar honen obra, “Medikuntzaren kanona” izenekoa, islamiar tradizioan erdi aroko obra mediku garrantzitsuena kontsideratzen da, medikuntza zientifikoaren kontzeptu berritzaileak agertu ziren arte. Gainera, Europa osoan eragin handia izan zuen Ilustrazioa bitartean. Rhazes pazientea diagnostikatzen interesatzen zen medikua zen eta Avicena berriz, medikuntzaren orokortasunak ulertzen saiatu zen teoriko aristotelikoa izan zen.
Al-Andalusetik atera diren figura mediku interesgarri batzuk azpimarratu behar ditugu, Avenpaze esaterako (1080-1138) eta bere dizipulo Abentofail, Averroes (1126-1198) edo Maimonides (judua izan arren ekarpen asko egin zituena XII.mendeko medikuntza arabiarrean. XVIII.mende bukaeran eta XIV.aren hasieran Al-Safra daukagu, Muhammad ibn Nasr-en (Granadako sultana) lagun taldeko mediku pertsonala, bere Kitāb al-Istiqsā liburuan tumore eta medikamentuen inguruko aurrerapen desberdinak egiten dituena. Aipatu beharrekoa da Mesué Hunayn ibn Ishaq-ren eragina, Johannitius edo Mesué Zaharra bezala ezagunagoa, itzulpengintzan egin zuen ekarpenagatik. Itzulpenez gain, mediku pertsiar honek oftalmologiako lan batzuk idatzi zituen.
Ibn Nafis (Ala-al-din abu Al-Hassan Ali ibn Abi-Hazm al-Qarshi al-Dimashqi), XII.mendeko mediku siriarrak, sistema kardiobaskularraren deskripzioa garatu zuen[127][128]. Bere ekarpena ordea, 1628.urtean William Harvey-k hobetu zuen eta azken honek hartu zuen hau aurkitu izanaren fama. Modu berean, europar askori esleitu zaizkien ekarpen mediku eta astronomikoek, autore arabiar edo pertsiarretan dute abiapuntua edo oinarria.
Abulkasis (Abul Qasim Al Zaharawi) da mundu islamikoan ezaguna den lehenengo zirujau espezialista[129]. Medina Azaharan jaio zen 936.urtean eta Abderraman III.aren kortean bizi izan zen. Bere bilketa lan nagusia Kitàb al-Tasrìf da (praktika, metodoa edo antolaketa), berez Eginako Pabloren itzulpen zabalagoa dena, garaiako instrumental kirurgikoa gehituta eta beranduago Cremonako Gerardok latinera itzuliko duena[130]. Liburu honetan deskribitzen du nola kendu pankreatik harriak, begiko eta digestio ebakuntzak nola egin edo beharrezkoa den material kirurgikoaren deskribapena.
Mahomari esleitzen zaion aipu batek dio bi zientzia bakarrik daudela: teologia, arima salbatzeko; eta medikuntza, gorputza salbatzeko. Musulmanentzat Al Hakim (medikua), “maisu jakintsua”ren sinonimo zen. Mediku arabiarrek medikuntzako adarren batean espezializatzeko betebeharra zeukaten, eta ofizioaren barruan ere maila desberdinak zeuden. Hauexek dira maila gorenetik hasita: Hakim (maristán edo ospitaleko medikua), Tahib, Mutabbib (praktiketan zegeon medikua) eta Mudawi (bere ezagutza enpirikoa besterik ez den medikua). Islamaren obra eta figura mediku askok eragin garrantzitsua izan zuten Erdi Aroko Europan, bereziki Toledoko itzulpen eskolako edo Afrikar Konstantinoren itzulpenei esker, zeinak Europako erdi aroko lehenengo eskola medikuaren oinarrian dauden, Salernoko eskolaren oinarrian.
Europa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XI eta XIII. mendeen artean, Napolesen hegoaldean interes berezia izan zuen medikuntza eskola bat gauzatu zen: Salernoko Medikuntza Eskola. Campaniaren kokapen geografiko pribilegiatuak, inperioaren erorketaren ondoren kulturak zeharo baztertu gabea, bizantziar eta arabiarren aterpe izan zenak, protounibertsitate honen sortzea erraztu zuen, kondaira baten esanetan greziar baten (Ponto), hebrear baten (Helino), musulman baten (Adela) eta kristau baten (Magister Salernus) bitartez, Collegium Hippocraticum bezala izendatuz. Bertan, mediku titulua eskuratzeko, eta hala, praktika hauek gauzatzeko, Roger II.a Siziliakoak graduazio azterketa bat ezarri zuen.
Urte batzuk beranduago (1224-an) Frederiko II.ak azterketa berritu zuen Salernoko maisu taldeak publikoki egin zetzan, eta formakuntza teorikorako denboraldia erregulatu zuen (medikuntza eta kirurgiarako bost urte), praktiketakoa berriz urte betekoa. Eskola honetako pertsonaia esanguratsu bat Constantino Afrikarra (1010-1087) monjea izan zen, Kartagoko medikua, zein bere bidaia luzeetan mediku lan ugari bildu izan zituena eta europako medikuntzari ekarpen handia egin ziona testu klasiko ugari arabiar hizkuntzatik itzulita. Lan honek Magister orientis et occidentis titulua irabazteko balio izan zion. Constantinok itzulitako obra batzuk Liber Regius (Alí Abas), Viáticum eta Bidaietako medikuntza (Ibn Al-Gazzar), Libri universalium et particularium diaetarum edo Liber de urinis, Salernoko eskolan eragin handikoa, non pixa potoa mediku seinutzat bilakatu zen.
Salernoko Eskolaren orientazioa, nagusiki esperimentala eta deskribatzailea da, eta bere lanik garrantzitsuena Regimen Sanitatis Salernitanum (1480) da, higiene, nutrizio, belar eta beste indikazio terapeutikoen laburpen bat da, 1500 ediziotako zifrara iritsi zena. Eskolan, medikuntza irakaspenetik aparte (non emakumeak ikasle zein irakasle gisa onartuak ziren), filosofia, teologia eta zuzenbide ikasketak ere baziren. Bere gainbehera XIII. mendearen haseran gertatzen da, hainbat Unibertsitateren ugaritzearen ondorioz (Bolonia, Paris, Oxford, Salamanca,...) Salernoko uzta emankorrenetako bat Chartres-ko Eskola Kapitularrean gertatzen da, non bertatik mediku garrantzitsu ugari irteten diren, hala nola, Guillermo de Conches, Juan de Salisburyrekin batera eskolastikaren aintzindari izan zena.
Erdi Aroko Europako medikuntzaren pertsonaia famatuen artean, Arnau de Vilanova (1238-1311) espainiarra dago. Montpellierren eta Salernon formatua, bere ospeak Aragoiko erregeen korteko mediku izatera eraman zuen (Pedro el Grande, Alfontso III.a eta Jaime II.a). Galeno eta Avicenaren itzulketa batzuez gain, tisisaren inguruko ikerketa bat garatzen du. Berari dagozkio aforismo pilaketa bat, XIII. mendeko bertso leoninotan, Flos medicinae bezala ezagutua.
Aldi honetako ikusmolde teozentristaren barruan, naturaz gaindiko sena duten terapia alternatiboak sartuz doaz. VII eta VIII. mendeetatik aurrera, kristautasunaren zabalkundearen ondorioz, koronazio zeremonietara azken igurtziko errituak batzen dira, monarkiari ikusmolde sakratu bat emanez. Errege gantzutu hauei, osatze propietate magikoak egozten zaizkie. Ezagunena, “Erregearen ikutua” da: Felipe el Hermosok, Roberto II el Piadosok, San Luis Frantziakoak edo Enrique IV-ak gaixoen ultzerak ikutzen zituzten esaldi hau esanaz; “Erregeak ikutzen zaitu, Jainkoak sendatzen zaitu”. Frantziako erregeak Soissonsera joaten ziren erromes zeremonia ospatzera, eta Felipe de Valoisek (1328-1350) egun batean 1500 pertsona ikutu zituela ere esaten da. Erritu mota hauen zabalkundeak tuberkulosiaren izen berritze bat ekarri zuen, “mal du roi” Frantzian edo “King´s Evil” Ingalaterran. Hainbestekoa izan zen oparotasuna, non espezialitateak sortu ziren monarkien arabera; Hungriako monarkiaren espezialitatea “ikterizia” zen, Espainiakoarena “eromena”, Norbegiakoarena “bozioa” eta Frantziakoarena “eskrofula” eta “epilepsia”.
XIII. mendean, Roger Baconek (1214-1294) aurreratu zituen Ingalaterran enpirikotasunaren esperimentazioaren oinarriak espekulazioaren aurrean. Bere esakunea hau izan zen; “frogatu ezin duzun edozerren aurrean zalantza egizu”. Tratatus de erroribus medicorumen medikuntza klasikoko iturrien 36 akats deskribatzen ditu. Baina bere ideiak praktikan jartzeko, berrehun urte igaro behar izan ziren, Errenazimentuaren iritsiera arte.
Berpizkundeko medikuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]
.jpg)
Errenazimentuaren ondoren, bi gertakizun historikok markatu zuten medikuntza praktikatzeko modua, baita gaixotzekoa ere. Batetik, Erdi Aroko bukaera baldintzatu zuten plagak. XIV. mendean Europan Izurri Beltza izenekoa agertu zen, 20 edo 25 milioi pertsonen heriotzaren zergati bezala[58], agian 200 milioi Eurasia osoan zehar[131][132]. Bestalde, XV. (Quattrocento) eta XVI. (Cinquecento) mendeetan Italian, erromatar tradizioa zuen humanismoan oinarritutako gizarte eta zientzien filosofiak agertu ziren. Unibertsitateen ugaritzeak, zientzien garapenen arrazoi izan zen adimenen motorra ekarri zuen[133]. Aro berri honek, bereziki zientzia naturaletan eta medikuntzan eragin zuen, errebisionismo kritikoaren izenpean. Ikuspegi mekanizista bat gailendu zen.
Anatomista handien aroa da: ebidentzia esperimentalak Galeno eta Roger Bacon-en akats anatomiko eta fisiologikoen amaiera ekartzen du. Kopernikok bere teoria heliozentrikoa publikatu zuen, Andres Vesaliok, aro honetako anatomista garrantzitsuenak, De humani corporis fabrica[134], ondorengo lau mendeetan medikuntzako ikasleentzako obra ezinbestekoa argitaratu zuen urte berean. Parisen formakuntza jaso ondoren Vesalio Paduako Unibertsitatean doktore bilakatu zen, eta kirurgia maisu izendatu zuten Italiako unibertsitate horretan. Maisu lanetako urteetan bere obra izugarri onduko du, bere bizitza profesionala Karlos V.aren, eta ondoren Filipe II.aren mediku pertsonal gisara amaituz. 1563-ko idatzi batean esaten da, Jerusalema erromes joan beharra izan zuela zigor baten ondorioz. Izan ere, espainiar gazte noble bati disekzioa egin ondoren, bihotzak taupaka jarraitzen zuela ohartu ziren, eta hura izan zen zigorraren arrazoia[135].
Baina Vesalio, XIV. mendean astiro garatu zen prozesu baten emaitza baino ez zen izan. 1316. urtean Mondino de Luzzik, izatez errenazentistak, Boloniako eskolan Anathomia publikatu zuen, disekzio publiko baten deskripzioa egin zuen lehena izan zen. Honek bide eman zion hainbat anatomia eta kirurgia trataturi[136][137]. Leonardo da Vinci berak, ilustrazio katalogo ugari argitaratu zituen, zientzia eta artearen arteko lanetan, gutxienez hogei hildakoren disekzioak kontutan hartuz, eta lehendabizikoz gaixotasun mentalen sailkapen bat egin zuen. Vesalioren obrak bi edizio izan zituen autorearen bizitzan eta anatomiaren ikusmolde zeharo ezberdina erakutsi zuen; anatomia funtzionalagoa da, topografiatik haratago, bihotzaren barrunbeen deskribapenak aldi hartako aukikuntza anatomiko eta fisiologiko garrantzitsuena izango zen; biriketako zirkulazioa. Bere eragin izugarriari esker, Vesalioren izena hainbat anatomi estrukturei jarri zaie, hala nola, “Vesalioren zuloa”, “Vesalioren zaina” edo “Vesalioren ligamentua”. Bere ondorengo batzuen izenak ere baliotu zituzten beste anatomia zati batzuetan; Gabriel Falopio (1523-1562) edo Bartolomeo Eustachio (1524-1574).
Pizkundeko anatomistez gain, mediku esanguratsu hainbat ere azaldu ziren; Ambroise Paré, kirurgia modernoaren sortzaile[138], Girolamo Fracastoro eta Parazeltso. Parék ederki gorpuzten du errenazimentuko medikuaren izatea. Famili txirokoa izan arren, bost erregeren mediku izatera iritsi zen. Bere formazioa, hagin ateratzaile bezala hasi zen, baina bere lana Parisko Hotel-Dieurako asistentziekin osatzen zituen. Medikuntzako elkartetik halako baztertze bat pairatu zuen, bere obra guztiak frantsesez idatzi zituelako, latinaren eta grekoaren ezjakintasunaren ondorioz. Bere hasieretatik berritzaile bezala hartu zen, batzuetan kalterako izan arren, hala ere bere erreputazioa izan zen bere bermerik onena. Fracastororen obrarik aipagarriena Seminaria morbis da (gaixotasunaren hazia), teoria mikrobiarraren aurrekari gisa har daiteke. Parazeltsoren (Theophrastus Philippus Aureolus Bombastus von Hohenheim), bere pertsonalitate bereziak (bere buruari izen hori jarri zion, erromatar mediku zen “Celso baina gehiago” ikusten zelako) alkimia eta magiatik gertuago jarri zuen medikuntzatik baino. Hala ere, nabarmentzekoak dira; umoreen teoria hipokratikoaren ikerketa kritikoa, isurkari sinobialaren ikerketa edo eskolastikaren influentziaren aurka egotea. 1527an Basilean esan zuen:
| « | Ez dugu mediku zaharren irakaskuntzarik jarraituko, natura behatuko dugu aldiz, praktika eta esperientzi luze batez baieztatua. Medikuak behar duena natutraren ezagutza eta bere sekretuak dira. | » |
Medikuntza ortodoxoarekin zuen jarrera ezkor honek eta bere ikerketa herbolistikoek, mediku alemaniarren, eta oro har, medikuntza munduaren gaitzespena ekarri zion.
Kliniko batzuk ere nabarmendu ziren, Jean François Fernel esaterako, Universa Medicina-ren egilea 1554. urtean. Berari dagokio benereo hitza. XV.mendearen amaieran, sifiliaren pandemia bat izan zen europan. Zabalkunde handiena Napolesen gertatu zen (1495). Bertako prostitutek, ejertzitu mertzenario eta soldadu espainiarren artean zabaldu zuten izurria. Gerora, “Frantziarren gaitza” edo “maitasunarren gaixotasuna” bezala ezagutu zena. Errenazimentua psikologiaren indartzearen aroa izan zen (Juan Luis Vives), biokimikarena (Jan Baptist Van Helmont) eta baita anatomia patologikoarena ere: Antonio Benivienik De abditis morborum causis 1507 obran jaso zituenhil aurreko sintomen azterketak, zientzia modernoko enpirismo gisa. Hala ere, anatomia patologikoaren irudirik garrantzitsuena hurrengo mendean koka dezakegu: Giovanni Battista Morgagni.
-
Erroman, 1656ko izurriaren epidemian, medikuek janzkera honekin kutsadura saihesten zutela pentsatzen zuten: amantal bat, katamaloa eta esku larruak. Mokoan sustantzia usaintsuak zituzten. -
Mondino, Anathomia, 1541 -
De humani corporis fabrica, xilografia 164. 1543-ko edizioa. -
Ikerketa anatomikoa, Leonardo da Vinci 1507.
XVII. mendea eta Ilustrazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XVII. mendearen hasieran, medikuntzak oraindik ere ez zuen nahiko ospe gizartearen artean. Baina Isaac Newtonek, Leibnizek eta Galileok zientzia metodoa ezarriko dute. Diabetesa, pixaren zapore gazi edo gozoagoaren arabera neurtzen diren garaietan, edo baztanga Europako plaga berritzat denean, aurrerapen tekniko eta zientifikoek aro efikazago eta eraginkorrago bat aurreikusten dute. Edward Jenner mediku britainiarrak, ikusi zuen ganaduzale askok behitik etor zitezkeen gaixotasun ez larriak jasan zituztela, likidoz betetako baba moduko batzuk, baina baztanga ez zutela pairatu eta esperimentu txiki bat egitea erabaki zuen; James Phipps izeneko haur bati (borondatez aurkeztua), baba txiki hauetako likido portzio oso txiki bat sartu zion (variolae vaccine) eta ohizkoak ziren sintomak aurkeztu zituen; sukarra eta baba batzuk. Handik sei astetara baztanga zuen gizon baten lagin bat sartu zion eta itxaron egin zuen. Haurra ez zen gaixotu, eta orduz geroztik inmunizazio horri Vacuna deitu izan zaio[139][140].
Mende honetako fisiologo handiena William Harvey da, mediku ingelesa. Berea da Exercitato anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus (1628)[141]. Bere azken urteetan tratatu enbriologiko garrantzitsu batzuk ere idatzi zituen. Bere teoriarik zabalduenak dio odola gibelean sortzen dela etenik gabe alimentuaren ondorioz, baina ikusketa batzuk kontrakoa erakusten dute.
Mende honetan, esperimentazioak halako abiadura darama, non klinikak ezin duen gain hartu. Akademia desberdinak sortzen hasten dira, aurkikuntza ugarien trasmisioa bermatzeko; Erromako Academia dei Lincei, Londoneko Royal Society edo Parisko Académie des Sciences. Proposamen terapeutiko ugarien ondorioz, iatrokimika sortzen da, entitate propioa duen diziplina gisa eta bere buru Franciscus Sylvius izango da, Helmont medikuaren oinordekoa[116].
Eskola iatrokimiko honi lotutako mediku garrantzitsu batzuk Santorio Sanctorius edo Thomas Willis izan ziren. Santorio, endokrinologoen zerrenda luze bateko lehen postuan jarri zen egin zuen ikerketa baten ondorioz, prozesu metabolikoak definitu baitzituen. Giza metabolismoaren lehen esperimentu kontrolatua 1614. urtean publikatu zen[142]. Santoriok deskribatu zuen nola pisatu zen hainbat ekintza egin aurretik eta ondoren; lo, jan, lana egin, sexu harremanak izan, edan edo iraitzi. Ikusi zuen, jandakoaren ehuneko handi bat “transpirazio sumaezina” delakoan galtzen zuela. “Bizi indar” bat jotzen zuen arrazoitzat kasu hauetan. Bitalismoa planteamendu filosofikotzat ezartzen zuten eta jarraitzaile ugari izan zituen XVIII. Mendean zehar, Xavier Bichat (1771-1802), John Hunter (1728-1799) edo Hans Driesch (1867-1941) esaterako.
Thomas Willisek, Cerebri anatomi (1664) obran hainbat burmuin estruktura deskribatu zituen. Willisen poligono baskularra adibidetzat. Baina mikroskopioaren erabilerak xehetasun maila handitu zuen eta estruktura eponimoak beraien aurkitzaileen izenak zeramatzaten: Johann Georg Wirsung, Thomas Wharton, Nicolas Stenon, Caspar Bartholin, De Graaf eta abar luze bat[143].
Garai honetako beste mediku azpimarragarri bat dugu Thomas Sydenham, Hipokrates ingelesa bezala ezagunagoa. Interes gehiago izan zuen seminologian (diagnostikatzeko metodo bezala sintomen deskripzioa erabiltzea), esperimentazioan baino. Bere izena ikus dezakegu Sydenhamen korea bezalako gaixotasun izenetan. Bere tratatuetan “entitate morboso” kontzeptua planteatzen du, gaixotasunaren oso ikuspuntu aurreratua, hau beti kausa berdinengatik sortua, kuadro kliniko eta eboluzio eta tratamendu berdintsua duen prozesu bezala. Bere obra osatzen lagundu zion Giovanni Battiista Morgagni-k, bere deskripzio anatomiko eta mikroskopikoei esker. Morgagni, Antonio Maria Valsalvaren dizipulua, gaztetatik nabarmendu zen bere medikuntza inguruko jakinminagatik. Bere lan garrantzitsuena “De sedibus et ausis morborum per anatomen indiatis” da, 1761.urtean argitaratua eta 700 historia kliniko azaltzen dituena bere autopsia protokoloekin batera[144]. Berari dagokio tuberkulosia gaixotasun infekziosoa dela jakitea eta beraz, gaixoekin kontaktuan egonda kutsatzeko arriskua dagoela jakitea. Teoria hau hala eta guztiz ere, geroago frogatu zuen Robert Koch-ek, baina aurrez “kuarentena” bezalako mugimendu sozialak sorrarazi zituen instituzio espezifikoetan.
Marcello Malpighi-k ere jakin zuen Anton van Leeuwenhoek mikroskopioarekin egindako hobekuntzak aprobetxatzen[145]. Mikroskopio bidez egindako ehunen behaketei esker histologiaren aita kontsideratzen da, eta bere omenez giltzurrunetako egitura batzuen izena daukagu, “Malpighiren piramideak”. Despotismo ilustratuak, gizatasun mugimendu bat sorrarazi zuen, medikuntza sozialaren oinarrian dagoena eta bere lehenengo ekarpena baztangaren aurkako txertoa izan zena (Jenner-en aurkikuntza eta gero). Gizatasun hori bera izango da medikuntza etikoko (Thomas Percival) eta medikuntzaren historiaren lehenengo lanen inspirazio iturri. Garai honetako zirujau onenen artean daude Pierre Dessault edo Dominique-Jean Larrey (Napoleonen zirujaua) Frantzian eta John Hunter Ingalaterran.
Industria Iraultzarekin batera, zientzia medikuei bultzada eman zien zenbait egoera sozial eta ekonomiko eman ziren: alde batetik hirietan pilatuko diren biztanleriaren migrazio mugimenduak hasiko dira bere osasun arloko ondorio kaxkarrekin (elikadura txarra eta honekin erlazionatutako gaixotasunen igoera) eta bestetik gaixotasun infekziosoen ugaritzea (tuberkulosia bereziki). Baina honez gain, ilustrazioan eman ziren asmakuntzetan hobekuntzak emateko baldintza teknikoak eman ziren. Horrela, XX. mendea osasun publikoaren mende bilakatuko da, baita asepsia, anestesia eta kirurgiarena ere.
-
Edward Jenner, baztangaren txertoaren sortzailea. 1980. urtean MOEk gainditutzat eman zuen gaixotasun hau -
William Harvey, fisiologiaren eta enbriologiaren aita. Medikuntza jakinduriaren izen haundienetako bat da aditu askoren ustez. Harveyk ikuspuntu bitalista bat hartzen du, errenazimentuko mekanizismoaren aurrean. -
Cerebri anatomiren azala, Thomas Willisena. -
1751.urtean Magny-n egindako mikroskopio konposatu bat.
XIX.mendea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XIX.mendeko medikuntzak artearen elementu asko daramatza berarekin (ars medica), batez ere kirurgia arloan, baina hemendik aurrera medikuntzan jarduteko modu zientifikoago bat garatuko da, ezagutza eta teknikekin lotuagoa eta beraz, norberaren abileziatik edo esperientziatik independenteagoa izango dena. Mende honetan ezagutuko dugu eboluzioaren teoria, berea duen positibismo zientifikoaren adierazle antropologikoa. Errealitatea, esperimentuen bidez frogatzen diren legeen bidez neurtu, ulertu eta aurresan daiteke. Bide horretatik garatuz doaz astronomia (Laplace, Foucault), fisika (Poincare, Lorentz), kimika (Dalton, Gay-Lussac, Mendeleiev) eta baita medikuntza bera ere.
Zalantzarik gabe, garai honetako figura mediku garrantzitsuena Rudolf Virchow izan zen, higienearen eta medikuntza sozialaren diziplinak garatu zituena gaur egungo prebentziozko medikuntzaren oinarriak sortuz. Virchow bera izan zen “Omnia cellula a cellula” teoria landu zena (zelula guztiak beste zelula batetik datoz) eta organismo bizidun guztiak zelulez osatutako egiturak direla esan zuena. Bere heriotza baino lehentxeago, 1902.urtean, Medikuntza eta Fisiologiaren Nobel sarirako hautatuen artean izan zen, azkenean Santiago Ramon y Cajal-ek irabazi zuen arren.
XIX.mendeko azken hamarkadak esangura handikoak izan ziren medikuntza garaikidearen garapenerako. Joseph Skoda eta Carl von Rokitansky-k Vienako Medikuntza Eskola Modernoa sortu zuten (Neue Wiener Schule), mende honetako mediku berrien sehaska izango zena. Skoda “nihilismo terapeutikoa”ren adierazle nagusia izango da, edozein esku-hartze terapeutiko baztertzen zuen korrontea, gorputzari bakarrik sendatzen utziz dieta egokiak eginez[146]. Honez gain, mediku eta dermatologo aparta izan zen, bere diagnostiko bikain, zehatz eta azkarrengatik. Berak errekuperatu eta zabaldu zituen teknika diagnostikoak perkusioaren bitartez (Leopold Auenbruggerrek aurreratu zituenak[147]) eta 1841.urtean sortu zuen Ferdinand Von Hebra XX. mendeko dermatologo adituaren batera lehenengo dermatologiako departamentua.
Rudolf Virchow-ek Rokitansky kontsideratzen zuen anatomia patologikoaren maisu, bere zehaztasun deskriptiboagatik eta horrela gaixotasun askori izena emanaz amitu zuen (Rokitanskyren tumorea, Rokitanskyren ultzera, Rokitansky sindromea...)[148][149]. 1848.urtean, Claude Bernard-ek, medikuntza esperimentalaren sortzaile eta mende honetako fisiologo handiak[150], lehenengo entzima aurkituko du (lipasa pankreatikoa). Urte hartan hasi ziren eterra erabiltzen kirurgien aurretik gaixoak sedatzeko eta mende honen amaieran Luis Pasteur, Robert Koch eta Joseph Lister-ek prozesu infekziosoen nondik norakoak eta etiologia azalduko dituzte teoria mikrobianoaren bidez[151][152].
Frantzia eta Alemanian biokimika garatuko da, bizi-prozesuetan parte hartzen duten erreakzio kimikoak aztertzen dituen medikuntza eta biologiaren adarra. Honen harira sortuko dira bitaminen inguruko ikerketak eta elikadura eta dietetika modernoaren inguruko oinarriak ezarriko dira.
Ignaz Semmelweis (1818-1865) mediku hungariarra medikuntza garaikidearen betiereko hausturaren paradigmaren (ordura arteko medikuntza “artesanoa”ren) ordezkaria da. Etxe xumekoa zen eta lehenbizi Pest-en eta geroago Vienako Ospitale orokorrean ikasi zuen, non Skoda, Virchow, Hebra eta Rokitanskyrekin harremanetan jarri zen, azken honekin ebakuntza kirurgikoekin zerikusia zuten prozesu infekziosoak ikertu zituelarik. Momentu horretan sortuko zaio bizitza guztian mantenduko duen susmoa. Ignaz-ek uste zuen infekzioa erditze garaian hartzen zuten emakumeen heriotzak zerikusia zeukala erditzean laguntzen aritzen ziren ikasleek eskuak ez garbitzearekin. Bere susmoaren emaitzan frogatu ahal izan zituen ikerketa epidemiologiko sinple baina zuzen baten bidez: emakumeak emaginen laguntza bakarrik jasotzen zuten gelak eta ikasleen laguntza jasotzen zuten gelak alderatu zituen, azken hauetan erditzean infekzio hau harrapatu eta hitzen zirenen heriotza tasa %40ra iristen zela ikusiz)[153]. Semmelweis-ek berretsi bezala, infekzioen jatorria ikasleek erditzeetan lagundu aurretik hildako gorpuzkinekin lanean aritzean zegoen, bertatik garraiatzen baitzituzten eskuetan gorpu hauen usteltze prozesuan sortzen diren agente infekziosoak. Irtenbidea, berak aurkeztua eta beste ikerketa baten bidez frogatua, erditze geletara sartu aurretik eskuak kloruro kaltzikoaren garbitzean zetzan[154]. Hau horrela izanik ere, medikuen estamentu ofizialak bere ebidentziak ez zituen onartu eta gezurti bat zela esan zuten.
Organo eta ehun desberdinen ezaguntzan egindako aurrerapenak asko egin zuten gorutz mende osoan. Theodor Schwann, Purkinje, François Magendie-ren legea, Volkmann-en konduktua, Ludwig-en angina, Graves Basedow-ren gaixotasuna, Addison-en gaixotasuna, Santiago Ramón y Cajal... organo bakoitzean espezializatutako mediku entzutetsuen zerrenda amaigabea da. Gainera, talde honetatik kanpo Gregor Mendel daukagu, medikua ez izan arren garrantzia handia izan zuena genetikaren aita izateagatik[155].
Luis Pasteurrek ere medikuntza ez ikasi arren, XIX. mendeko medikuntzaren historiako ikerlari garrantzitsuenetako bat kontsideratzen da[156][157]. Bere kimikako ikasketei esker, polarizatutako argiaren bitartez substantzia kimikoak behatzeko metodo bat diseinatu zuen, eta horrek mikroorganismoen ikerketan asko lagundu zion (legamietan hasiera batean) hartzidura prozesuak bat-batekoak ez zirela ziurtatuz, baizik eta lehendik presente zeuden mikroorganismo batzuen ugaritzearen ondorio zirela azaldu zuen. Honen ondoren, Joseph Listerrek ezagutza hau aplikatu zuen beroaren bitartez praktika kirurgikoko asepsian eta antisepsian, horrela ebakuntzetako heriotza tasak asko murriztuz eta kirurgiaren gorakadarako beharrezko pausua emanez[158]. Prozesu infekziosoetan aurrerapen garrantzitsuena (txerto eta asepsiaren ondoren) berriz, Alexander Fleming-ek emango du XX.mendearen hasieran penizilinaren asmakuntzarekin, lehenengo antibiotikoarekin[159].
1895.urtean, Wilhelm Röntgen fisiko alemaniarrak, gaur egun X izpiak deitzen diegun uhinen luzeeran, erradiazio elektromagnetiko mota berri bat sortzea lortu zuen[160]. Asmakuntza honi esker Fisikako Nobel Saria eman zioten 1901. urtean[161]. Modu honetan, bizidunetan irudi bidezko diagnostikoa egiteko lehenengo teknika aurkitu zuen. Honez gain, 1896. urtean Henri Becquerel, Pierre Curie eta Marie Curie fisikoek erradioaktibitatea aurkitu zuten[162], horrela medikuntza nuklearrari bide emanez.
XX.mendea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XIX eta XX. mendeen artean 3 paradigma mediku garatuko dira, positibismoan oinarri filosofikoa eta eredu zientifiko biologista batetik datozenak. Lehenengo paradigma anatomoklinikoa izan zen (gaixotasunaren jatorria lesioan dagoela zioen), bigarrena fisiopatologikoa (aldaeraren bat jasan duten prozesuetan bilatzen da jatorria) eta hirugarren eta azkena etiologikoa (kanpoko kausak dira gaixotzearen arrazoi). Gero eta jeinu indibidual gutxiago nabarmentzen dira eta ikerketa bilaketa oso espezifikoetan zentratzen den talde diziplinartekoan oinarritzen da.
Mende honetan ezarri zen ikerketaren eta industria farmazeutikoaren arteko harremana eta estatistika bihurtu zen medikuntzaren oinarri zientifiko. Gainera, mende bukaeran sortuko da ebidentzian oinarritutako medikuntza: ikerketa zientifikoek babesten dituzten aktuazio protokoloak, mediku indibidualen esperientzia eta iritzien aurretik jartzen joango da eta gero eta mundu interkonektatuago batean ezagutza teoriko medikuei baliozkotasun global bat eman zitzaien.
Mende honetako gehien nabarmendutako medikuen artean daude Sigmund Freud, psikiatriako iraultza ekarri zuena; Robert Koch, tuberkulosiaren sortzaile den baziloaren aurkitzailea; Paul Ehrlich, immunologiaren aita; Harvey Williams Cushing, neurozirujiaren aita edo Alexander Fleming, garai antibiotikoari hasiera emango zaion penizilinaren aurkitzailea.
Arlo sozialean, ezagutza medikua jakintza “aditu” bat bezala definituko da, normala eta patologikoa deskribatu zituena eta ez gorputzean bakarrik oinarrituta, baizik eta zentzu kultural eta sozial zabalago batean. Horrela definitu zen emakumearen normaltasuna, ordura arteko ideologiarekin bat, emazte eta ama izaera bakarrik zuena. Gainera, medikuntzak jokaera kultural desberdin asko medikalizatu egin zituen, hiperaktibitatea izango litzateke kasu hauetako bat, non arazo sozial ziren hauek konpontzen saiatu ziren tratamendu farmazeutikoen bidez. Baina medikalizazioak izaera indibidual edo kolektiboko erantzun sozial oso anitzak sortzea bultzatu du eta baita gaur egun monopolio medikuak arriskuan jartzen dituen eguneroko bizitzako beste kulturetako jakintzen kontzientzia hartzea ere. Espezializazio eta ikerketa talde hauen inguruan, gaixotasuna ulertzeko modu berri bat garatu zen, gaixoa ulertzekoa hobe esanda. Ekologismoa martxan jarriko da, norbanakoa ingurugiroan integratu nahi duen mugimendu soziala.
Arrazionalistak izan ziren XVII- XIX.mendeetan, organo, ehun eta gaixotasunak sailkatzen lan handia hartu zuen, baita prozesu fisiologiko eta patologikoetako funtzionamendurako arauak zehazten ere. Baina gizakien konplexutasunaren ebidentziak gaixotasunei soilik begiratu beharrean, pertsona gaixoei begiratzera garamatza. Inguru honetan Osasunaren Mundu Erakundea proposatutako gaixotasunaren eta osasunaren modelo berriak garatuko dira, ordura arte bezala alderdi biologikoari soilik kasu egin beharrean, alderdi psikologikoa eta soziala kontutan hartuko dituena.
1978.urtean Alma-Atako Lehen mailako osasun arretaren Konferentzia Internazionala ospatu zen, non aurrez aipatu ditugun printzipio horiek onartu ziren, baita biztanleriaren osasun maila hobetzeko lehen mailako arreta eta neurri sozial egokiak (ur edangarriaren hornidura, elikadura, txertaketa...) bermatuko zituena ere. Konferentzia haren leloa (azkenean bete ez zena) hauxe zen: “Osasuna denontzat 2000.urterako'”.
Hala eta guztiz ere, ebidentzia horrekin batera, industria eta ekonomia mailan farmakologiak izan zuen garapenak bihurtu zuen medikamenduen zerga sistema osasunaren ikono, XX. mendeko medikuntzan. Aspirina esaterako, Felix Hoffmannek sortua 1897.urtean, mende honetako kulturaren sinboloetako bat bilakatu zen. Ezaugarri kontraesankor hauek (gizatasuna galdutako eta merkantilizatutako medikuntza, baina aldi berean baztanga edo poliomielitisa bezalako gaixotasunak erradikatzea lortu, eta bizi esperantza 70 urtetik gora igotzea lortu duena) dira medikuntza modernoaren isla.
Emil Kraepelin eta Eugen Bleuler, eta geroxeago Sigmund Freud iritsita, hasiko da garapen bidean medikuntza modernoaren adar berantiarrenetako bat: psikiatria. Kraepelin aitzindaria izan zen gaixotasun psikiatrikoak nagusiki trastorno biologiko edo genetikoen ondorio zirela esanez. Bleulerrek funtsezko ekarpen batzuk egin zituen psikiatria klinikoan (berari dagozkio eskizofrenia eta autismo terminoak) eta Freud mugimendu psikoanalitikoaren sortzailea izan zen. Eskola psikoanalitikoa bere dizipuluek berritu zuten etengabe eta bizirik jarraitu du ahulago edo sendoago bere sortzailearen heriotzaren ondotik. Bere ideia nagusiak psikiatriaraino iritsi dira, artea, erlijioa eta antropologia bezalako diziplinetatik pasa eta kultura orokorraren parte izatera ailegatu arte.
Geroago, psikiatrian eragina izango dute, fenomenologia eta existentzialismoak Karl Jaspersen eskutik eta konduktismoak John Broadus Watsonen eskutik. XX.mendearen amaieran, psikofarmakologian aurrerapen asko eman ziren eta horrela neurofisiologiara gerturatzeko urratsak eman ziren.
Garai honetan azpimarratu behar ditugun lorpen teknikoetako beste bat odol-transfusioa da, Karl Landsteinerrek egindako odol taldeen inguruko lanaren ondotik etorri zena. Lehenengo organo transplantea ere garai honetan kokatuko dugu, bihotz-transplante bat egiten lehena izan zen Christiaan Barnarden eskutik.
Genetika molekularra mende honetan jaio zen eta fisikaren aplikazioak garatu ziren medikuntzako arlo desberdinetan: erradioisotopoen erabilera, elektroforesia, kromatografia, espektrofotometria, laserraren erabilera, mikroskopio elektronikoa, ultrasoinuen teknika ekografietan, TAC edo erresonantzia magnetikoa.
Sistema informatizatuen bidezko kalkuluen automatizazioak erabat aldatu du XX.mendea eta zientzia askorentzat aurrera pauso handia izan da, baita medikuntzarentzat ere. Ziur asko, giza genomaren sekuentziazioa izango da XX.mendeko lorpenik handiena eta oraindik ere hamarkada batzuk pasa beharko duten arren informazio guzti hau ondo ulertu eta aprobetxatzeko, ez dago zalantzarik gaixotasun asko eta baita gizakia bera ere ondo ulertzeko eta definitzeko iraultza bat izan dela.
Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ frantsesez: Guérir quelquefois, soulager souvent, consoler toujours
- ↑ Arkagato Peloponesokoa (Pliniok Naturalis historia liburuan aipatzen duena) Erromara iritsi zen K. a. 219an, Asklepiades Bitiniakoa K. a. 100ean; Galeno ere iritsi zen Erromara.
- ↑ Malaria hitza bera "Mala arie" edo "Aire txar" hitzetik dator, geldi zegoen urak botatzen zuen usainari egiten dio erreferentzia.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ (Ingelesez) Payne, L. M.. (1967-10-07). «"Guérir quelquefois, soulager souvent, consoler toujours".» Br Med J 4 (5570): 47–48. doi:. ISSN 0007-1447. PMID 4860275. (Noiz kontsultatua: 2018-03-20).
- ↑ (Ingelesez) «Constitution of WHO: principles» World Health Organization (Noiz kontsultatua: 2018-03-20).
- ↑ Aidan., Cockburn,. (1970). The evolution and eradication of infectious diseases. (2nd printing. argitaraldia) The Johns Hopkins Press ISBN 0801801311. PMC 715712983. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ (Ingelesez) Zink, A. R.; Sola, C.; Reischl, U.; Grabner, W.; Rastogi, N.; Wolf, H.; Nerlich, A. G.. (2003-01-01). «Characterization of Mycobacterium tuberculosis Complex DNAs from Egyptian Mummies by Spoligotyping» Journal of Clinical Microbiology 41 (1): 359–367. doi:. ISSN 0095-1137. PMID 12517873. PMC PMC149558. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ (Gaztelaniaz) «El misterio de la trepanación» MuyInteresante.es (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ (Ingelesez) Alt, Kurt W.; Jeunesse, Christian; Buitrago-Téllez, Carlos H.; Wächter, Rüdiger; Boës, Eric; Pichler, Sandra L.. (1997-5). «Evidence for stone age cranial surgery» Nature 387 (6631): 360–360. doi:. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) Laín Entralgo, Pedro. (1978). Historia de la medicina. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ (Alemanez) Groneberg, Brigitte; Spieckermann, Hermann. (2008-08-27). Die Welt der Götterbilder. Walter de Gruyter ISBN 9783110204155. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ (Ingelesez) «Hammurabi's Managed Health Care — Circa 1700 B.C.» Managed Care magazine 1997-05-01 (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ «Medicine (Akkadian) [CDLI Wiki»] cdli.ox.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ (Ingelesez) Fincke, Jeanette C.. (2004). «The British Museum's Ashurbanipal Library Project» Iraq 66: 55–60. doi:. ISSN 0021-0889. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) franciscojaviertostado. (2015-08-14). La medicina en Mesopotamia, entre médicos y exorcistas. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ «The Largest Surviving Medical Treatise from Ancient Mesopotamia : HistoryofInformation.com» www.historyofinformation.com (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ «Ninazu (god)» oracc.museum.upenn.edu (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ (Ingelesez) Alamgir, A. N. M.. (2017-09-06). Therapeutic Use of Medicinal Plants and Their Extracts: Volume 1: Pharmacognosy. Springer ISBN 9783319638621. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ (Ingelesez) Thompson, R. Campbell. (1936). A dictionary of Assyrian chemistry and geology,. Clarendon Press PMC 2715429. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ Radicchi, R.. (1968-03-15). «[Interpretative study of Sumerian seal of the physician, Urlugaledinna»] Minerva Ginecologica 20 (5): 475–486. ISSN 0026-4784. PMID 4903821. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ a b Rossi, Marco. (2010-12). «Homer and Herodotus to Egyptian medicine» Vesalius: Acta Internationales Historiae Medicinae Suppl: 3–5. ISSN 1373-4857. PMID 21657099. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ «Kahun Medical Papyrus» www.ucl.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ (Ingelesez) Guerini, Vincenzo. (1909). A History of Dentistry from the Most Ancient Times Until the End of the Eighteenth Century. Lea & Febiger (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ Neurosurgical classics. American Association of Neurological Surgeons 1992 ISBN 187928409X. PMC 27385626. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ «Ancient Egyptian Medical Papyri» indigo.ie (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ «The Oldest Medical Books in the World | Ancient Medicine | World Research Foundation» www.wrf.org (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ Willerson, J. T.; Teaff, R.. (1996). «Egyptian contributions to cardiovascular medicine» Texas Heart Institute Journal 23 (3): 191–200. ISSN 0730-2347. PMID 8885101. (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ (Ingelesez) Boutsis, C.; Ellis, Harold. (1974-01-01). «The ivalon-sponge-wrap operation for rectal prolapse: An experience with 26 patients» Diseases of the Colon & Rectum 17 (1): 21–37. doi:. ISSN 1530-0358. (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ «The Papyrus Carlsberg Collection: Main Menu» web.archive.org 2007-10-08 (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ «Ancient Egyptian Medicine - Smith Papyrus - Ebers Papyrus» www.crystalinks.com (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ (Ingelesez) «Medicine of the Ancient Egyptians I. Surgery, Gynecology, Obstetrics, and Pediatrics | Request PDF» ResearchGate (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
- ↑ (Ingelesez) «Imhotep – The First Physician» Past Medical History 2016-05-28 (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ «El Papiro de Nesmenau: El Papiro de Nesmenau» El Papiro de Nesmenau (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ a b «Medicine in Ancient Egypt 3» www.arabworldbooks.com (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ Benson Harer, W.; El-Dawakhly, Z.. (1990-07). «Peseshet - The first female physician?» International Journal of Gynecology & Obstetrics 32 (3): 290–290. doi:. ISSN 0020-7292. (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ a b MAX., NEUBURGER,. (2016). HISTORY OF MEDICINE.. FORGOTTEN Books ISBN 1333660375. PMC 980493743. (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ Fred., Rosner,. (1995). Medicine in the Bible and the Talmud : selections from classical Jewish sources. (Augm. ed. argitaraldia) KTAV Pub. House ISBN 0881255068. PMC 30913143. (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ a b Lb 12:2
- ↑ Mason, W. A.. (33/1951). «The Monotheistic Concept and the Evolution of Medical Thought» Phylon (1940-1956) 12 (3): 255. doi:. (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ (Gaztelaniaz) «La Medicina en los textos sagrados» El médico interactivo 2011-09-19 (Noiz kontsultatua: 2019-03-14).
- ↑ (Ingelesez) Khan, Dr Saifullah. Chapter 2 Sanitation and wastewater technologies in Harappa/Indus valley civilization (ca. 26001900 BC. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ (Lucio), Rodda, J. C. Ubertini, L.. (2004). The basis of civilization--water science?. International Association of Hydrological Science ISBN 1901502570. PMC 56323915. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Peasant customs and savage myths. Routledge 1999, ©1968 ISBN 0415204267. PMC 41360951. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ (Ingelesez) «history of medicine | History & Facts» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ (Ingelesez) Meulenbeld, Gerrit Jan. (1999). A history of Indian medical literature 1,A 1,A. Forsten ISBN 9789069801247. PMC 165833440. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ History of physiology. ISBN 9781483156057. PMC 878135016. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Encyclopedia of epidemiology. ISBN 9781452265599. PMC 228073088. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ (Ingelesez) Ernst, E.; Lee, Myeong Soo; Choi, Tae-Young. (2011-4). «Acupuncture: Does it alleviate pain and are there serious risks? A review of reviews:» Pain 152 (4): 755–764. doi:. ISSN 0304-3959. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ (Ingelesez) Ernst, Edzard. (2009-4). «Acupuncture: What Does the Most Reliable Evidence Tell Us?» Journal of Pain and Symptom Management 37 (4): 709–714. doi:. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Baran, George R.; Kiani, Mohammad F.; Samuel, Solomon Praveen. (2014). «Science, Pseudoscience, and Not Science: How Do They Differ?» Healthcare and Biomedical Technology in the 21st Century (Springer New York): 19–57. doi:. ISBN 9781461485407. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Advances in nature of science research : concepts and methodologies. Springer 2012 ISBN 9789400724570. PMC 763157906. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ A general introduction to traditional Chinese medicine. Science Press/CRC Press 2010 ISBN 9781420091731. PMC 680039124. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ H., Aung, Steven K.. (2007). Clinical introduction to medical acupuncture. Thieme ISBN 1588902218. PMC 68705630. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ a b Pocket atlas of Chinese medicine. Thieme 2009 ISBN 9783131416117. PMC 314597184. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Gwei-Djen., Lu,. (2002). Celestial lancets : a history and rationale of acupuncture and moxa. Routledge ISBN 9780700714582. PMC 47637647. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ John., Harper, Donald. (1998). Early Chinese medical literature : the Mawangdui medical manuscripts. Kegan Paul International ISBN 0710305826. PMC 35849090. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Early Chinese texts : a bibliographical guide. Society for the Study of Early China 1993 ISBN 1557290431. PMC 29356935. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ a b Traditional medicine in contemporary China : a partial translation of Revised outline of Chinese medicine (1972) : with an introductory study on change in present day and early medicine. Center for Chinese Studies, University of Michigan 1987 ISBN 0892640731. PMC 14967202. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Plinio., Prioreschi,. (©1991-<c2003>). A history of medicine. (1st ed. argitaraldia) Edwin Mellen Press ISBN 0773496610. PMC 24215950. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ M.D., Eisenberg, David,. (1995). Encounters with Qi : exploring Chinese medicine. Norton ISBN 0393312135. PMC 32998368. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ a b (1908-2001), Laín Entralgo, Pedro,. (1997). Historia de la medicina. (1a. ed., reimp. argitaraldia) Masson ISBN 8445802429. PMC 627996915. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Moshe., Goldschmidt, Asaf. (2009). The evolution of Chinese medicine : Song dynasty, 960-1200. Routledge ISBN 0415426553. PMC 212399935. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Levinovitz, Alan. (2013-10-23). «Chairman Mao Invented Traditional Chinese Medicine. But He Didn’t Believe in It.» Slate Magazine (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Castillo, Jampieer Sanchez. (2009-05-05). «Historia de la Medicina Peruana: El Hampicamayoc» Historia de la Medicina Peruana (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Gaztelaniaz) «La medicina de los Incas» Boleto Machu Picchu 2016-03-14 (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ L., Roys, Ralph. (1931). The Ethno-Botany of the Maya. Department of Middle American Research PMC 174556831. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ la., CRUZ, Martín de. (1952). Libellus de medicinalibus Indorum herbis. El manuscrito pictórico mexicano-latino de Martín de la Cruz y Juan Badiano [or rather, translated into Latin by J. Badiano de 1552. Estudio [by F. Guerra], texto y versión.. ] PMC 558043180. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Gaztelaniaz) Pijoan, Manuel. (2003-10-01). «Medicina y etnobotánica aztecas» Offarm 22 (9): 128–136. ISSN 0212-047X. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Homer.. ([2005?]). La Ilíada. Edimat Libros ISBN 8497644905. PMC 62706579. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ 1921-, Kirk, G. S. (Geoffrey Stephen),. (1985-1993). The Iliad : a commentary. Cambridge University Press ISBN 0521237092. PMC 10777992. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ «Zuhaizpe, Centro de Salud Vital» www.zuhaizpe.com (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Wilcox, Robert A.; Whitham, Emma M.. (2003-04-15). «The Symbol of Modern Medicine: Why One Snake Is More Than Two*» Annals of Internal Medicine 138 (8): 673. doi:. ISSN 0003-4819. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Collice, Massimo; Franchini, Antonia Francesca; Talamonti, Giuseppe; D'Aliberti, Giuseppe; Sala, Elena; Debernardi, Alberto. (2010-02-01). «Alcmaeon of Croton» Neurosurgery 66 (2): 247–252. doi:. ISSN 0148-396X. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ 1870-1935., Garrison, Fielding H. (Fielding Hudson),. (1966). Contributions to the history of medicine. Hafner Pub. Co PMC 1173469. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ a b Scoping our practice : the 2004 report of the National Confidential Enquiry into Patient Outcome and Death.. NCEPOD 2004 ISBN 0953924033. PMC 57684107. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Reinventing Hippocrates. Ashgate 2002 ISBN 0754605280. PMC 46732640. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ «Hippocrates Collected Works I» daedalus.umkc.edu (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Sallam, H. N.. (2002-1). «[The ancient Alexandria school of medicine»] Gynecologie, Obstetrique & Fertilite 30 (1): 3–10. ISSN 1297-9589. PMID 11875862. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Juan., García Font,. (D.L. 1978). Historia de la ciencia .... Danae ISBN 8470601288. PMC 6197971. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Coleman, William. (1969-03-28). «Galen on the Usefulness of the Parts of the Body. (Peri Chreias Morion.)(De Usu Partium.) Translated from the Greek with an introduction and commentary by Margaret Tallmadge May. Cornell University Press, Ithaca, N. Y., 1968. 2 vols., boxed, xiv + 804 pp. $25. Cornell Publications in the History of Science» Science 163 (3874): 1439–1440. doi:. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Dachez, R.. (2006-06). «Livres médicaux ou paramédicaux. Histoire de la médecinede l′Antiquité au XX e siècle» Médecine Palliative : Soins de Support - Accompagnement - Éthique 5 (3): 170. doi:. ISSN 1636-6522. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ «The dental prosthesis» The Etruscans and the History of Dentistry (Routledge): 83–142. 2017-02-17 ISBN 9781315559254. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) «Asclepiades Of Bithynia | Greek physician» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ «Desarrollo y diversificación de la medicina helenística en el seno del Imperio Romano» historiadelamedicina.org (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Gaztelaniaz) Testimonios de la traducción latina antigua del De plantis atribuido a Tésalo de Tralles en la versión del Herbario pseudoapuleyano del manuscrito de Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, III F. 19 | Myrtia. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Todman, Don. (2008-2). «Soranus of Ephesus (AD 98–138) and the Methodist sect» Journal of Medical Biography 16 (1): 51–51. doi:. ISSN 0967-7720. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ «On Medicine» www.wdl.org 1400 (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ «Galen: De differentiis pulsuum [Greek - Medieval Manuscripts»] medieval.bodleian.ox.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Smith, William. (2005). A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology. By various writers. Ed. by William Smith. Illustrated by numerous engravings on wood.. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Dictionary of scientific biography. ISBN 0684101149. PMC 89822. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ de., Capadocia, Areteo. (1998). Obra médica. Akal ISBN 844600447X. PMC 39979967. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ John., Scarborough,. ([1976]). Roman medicine.. Cornell University Press PMC 2853985. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Gaztelaniaz) «el medico en la historia de haggard howard w - Iberlibro» www.iberlibro.com (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Parrish, David C.; Paris, Harry S.; Janick, Jules. (2007-12-01). «The Cucurbits of Mediterranean Antiquity: Identification of Taxa from Ancient Images and Descriptions» Annals of Botany 100 (7): 1441–1457. doi:. ISSN 0305-7364. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Ballester i Gibert, Jordi. (2011-12-30). «El tambor de cuerdas y la música del siglo XVI: nuevas fuentes iconográficas» Anuario Musical (66): 47. doi:. ISSN 1988-4125. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Anazarbos., Dioscorides Pedanius, of. (1998). Plantas y remedios medicinales : De materia medica. Ed. Gredos ISBN 8424919572. PMC 43507303. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) «Rudolph E. Siegel, Galen on the affected parts. Translation from the Greek text with explanatory notes, Basle, Karger, 1976, 8vo, pp. x, 233, S.Fr.90, $34.75 (paperback).» Medical History 21 (02): 212. 1977-4 doi:. ISSN 0025-7273. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ a b Galen.. (1979). On the natural faculties. Heinemann ISBN 043499071X. PMC 229911204. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Galen on pharmacology : philosophy, history, and medicine : proceedings of the Vth International Galen Colloquium, Lille, 16-18 March 1995. Brill 1997 ISBN 9004104038. PMC 36557220. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ 1956-, Rocca, Julius,. (2003). Galen on the brain : anatomical knowledge and physiological speculation in the second century AD. Brill ISBN 9004125124. PMC 70754078. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Nutton, Vivian. (1973/05). «The Chronology of Galen's Early Career» The Classical Quarterly 23 (1): 158–171. doi:. ISSN 1471-6844. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Vivian., Nutton,. Galen in the eyes of his contemporaries. PMC 33693429. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Hempelmann, Ernst; Krafts, Kristine. (2013-07-09). «Bad air, amulets and mosquitoes: 2,000 years of changing perspectives on malaria» Malaria Journal 12 (1): 232. doi:. ISSN 1475-2875. PMID 23835014. PMC PMC3723432. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Amulree. (1973-07). «HYGIENIC CONDITIONS IN ANCIENT ROME AND MODERN LONDON» Medical History 17 (03): 244–255. doi:. ISSN 0025-7273. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) «Drinking-water» www.who.int (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Lim, Stephen S.; Engell, Rebecca E.. (2013-06-17). «Does clean water matter? An updated meta-analysis of water supply and sanitation interventions and diarrhoeal diseases» The Lancet 381: S44. doi:. ISSN 0140-6736. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ 1920-2008., Chadwick, Henry,. (1993). The early church. (Rev. ed. argitaraldia) Penguin Books ISBN 0140231994. PMC 30847599. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Inicio» Archidiocesis de Madrid (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ R., Stille, Darlene. (1997). Extraordinary women of medicine. Children's Press ISBN 051620307X. PMC 35559179. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ 1922-, Cooke, Bernard J.,. (2005). Christian symbol and ritual : an introduction. Oxford University Press ISBN 9780198035077. PMC 190870735. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Frothingham, Arthur L.. (1911-01). «The Monuments of Christian Rome from Constantine to the Renaissance» The American Historical Review 16 (2): 338. doi:. ISSN 0002-8762. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Frantsesez) Jullian, Camille. (1926). Histoire de la Gaule .... Hachette et cie (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ «UVa Claude Moore Health Sciences Library» web.archive.org 2008-01-31 (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) The Romans carried out cataract ops. 2008-02-09 (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Theodorides, Jean. (1984). «Rabies in Byzantine Medicine» Dumbarton Oaks Papers 38: 149. doi:. ISSN 0070-7546. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ The Oxford classical dictionary. (3rd ed. argitaraldia) Oxford University Press 1996 ISBN 019866172X. PMC 34284310. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Paulus, Aegineta; Adams, Francis. (1844-1847). The seven books of Paulus AEgineta : translated from the Greek : with a commentary embracing a complete view of the knowledge possessed by the Greeks, Romans, and Arabians on all subjects connected with medicine and surgery. London : Printed for the Sydenham Society (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Medievalists.net. (2014-01-04). «The Case of Conjoined Twins in 10th Century Byzantium» Medievalists.net (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ a b Marty, Alan T.. (1996-04-24). «The Western Medical Tradition: 800 BC-1800 AD» JAMA: The Journal of the American Medical Association 275 (16): 1285. doi:. ISSN 0098-7484. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ «Anglo-Saxon Plant Remedies and the Anglo-Saxons» Isis 70 (2): 250–268. 1979-06 doi:. ISSN 0021-1753. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) Prioreschi, Plinio. (1996). A History of Medicine: Medieval medicine. Horatius Press ISBN 9781888456059. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Gaztelaniaz) Quince Años en la Página 15 (1996-2011). Yalena de la Cruz (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Sezgin, Fuat. (1982-01-01). «Geschichte des arabischen Schrifttums» Journal of Arabic Literature 13 (1): 161–162. doi:. ISSN 0085-2376. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Routledge., Hill, Donald. (1993). Islamic science and engineering. Edinburgh University Press ISBN 074860457X. PMC 30541011. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ author., Ḥunayn ibn Isḥāq al-ʻIbādī, 809?-873,. Ḥunayn ibn Isḥāq on his Galen translations : a parallel English-Arabic text. ISBN 9780842529341. PMC 945025709. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Modanlou, Houchang D.. (2008-11). «A tribute to Zakariya Razi (865 - 925 AD), an Iranian pioneer scholar» Archives of Iranian Medicine 11 (6): 673–677. ISSN 1029-2977. PMID 18976043. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ editor., Selin, Helaine, 1946-. Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures. ISBN 9789400777477. PMC 945948500. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Madeleine., Pelner Cosman,. (2008). Handbook to Life in the Medieval World, Volumes 1-3.. Facts On File ISBN 9781438109077. PMC 923630092. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Richard., Colgan,. (2009). Advice to young physicians : on the art of medicine. Springer ISBN 9781441910349. PMC 489216211. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Adolescent medicine : pharmacotherapeutics in medical disorders. De Gruyter 2012 ISBN 9783110276367. PMC 794491426. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ 1967-, Moore, Lisa Jean,. The body : social and cultural dissections. ISBN 9781136771729. PMC 894509815. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) «Abū al-Qāsim | Muslim physician and author» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ Martín Araguz, Antonio; Bustamante Martínez, Cristina; Fernández-Armayor Ajo, Victor; Moreno Martínez, José Manuel. (2002). «La neurociencia en al Ándalus y su influencia en la medicina escolástica medieval» Revista de Neurología 34 (09): 877. doi:. ISSN 0210-0010. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
- ↑ (Ingelesez) De-coding the Black Death. 2001-10-03 (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Philipkoski, Kristen. (2001-10-03). «Black Death's Gene Code Cracked» Wired ISSN 1059-1028. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Burgess-Jackson, Keith. (2000). «The Columbia History of Western Philosophy» Teaching Philosophy 23 (1): 63–71. doi:. ISSN 0145-5788. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ «Treasures of the Library : De humani corporis fabrica. Epitome» Cambridge Digital Library (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ O'Malley, C. Donald. (1954-07). «Andreas Vesalius' Pilgrimage» Isis 45 (2): 138–144. doi:. ISSN 0021-1753. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Wilson, Luke. (1987-01). «William Harvey's Prelectiones: The Performance of the Body in the Renaissance Theater of Anatomy» Representations 17 (1): 62–95. doi:. ISSN 0734-6018. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ F R, &NA;. (1959-02). «A Short History of Anatomy and Physiology from the Greeks to Harvey» The American Journal of the Medical Sciences 237: 266. doi:. ISSN 0002-9629. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Banerjee, Anirban Deep; Nanda, Anil. (2011-04-01). «Ambroise Paré and 16th century neurosurgery» British Journal of Neurosurgery 25 (2): 193–196. doi:. ISSN 0268-8697. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Stern, Alexandra Minna; Markel, Howard. (2005-05-01). «The History Of Vaccines And Immunization: Familiar Patterns, New Challenges» Health Affairs 24 (3): 611–621. doi:. ISSN 0278-2715. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Dunn, P. M.. (1996-1). «Dr Edward Jenner (1749-1823) of Berkeley, and vaccination against smallpox» Archives of Disease in Childhood. Fetal and Neonatal Edition 74 (1): F77–78. ISSN 1359-2998. PMID 8653442. PMC PMCPMC2528332. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ www.rarebookroom.org (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Eknoyan, G.. (1999). «Santorio Sanctorius (1561-1636) - founding father of metabolic balance studies» American Journal of Nephrology 19 (2): 226–233. doi:. ISSN 0250-8095. PMID 10213823. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Neurological eponyms. Oxford University Press 2000 ISBN 9780198030591. PMC 428818418. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Montaña Ramonet, José María. (2011-06). «250 aniversario de la publicación del libro de GB Morgagni "De Sedibus et Causis Morborum per Anatomen Indagatis". Venecia, 1861» Cuadernos de Medicina Forense 17 (2) doi:. ISSN 1135-7606. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ A., Rifkin, Benjamin. (2011). Human anatomy : a visual history from the Renaissance to the digital age. Abrams ISBN 9780810997981. PMC 657596141. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ CLARKE, MAURICE D.. (1888-08-30). «Therapeutic Nihilism» The Boston Medical and Surgical Journal 119 (9): 199–201. doi:. ISSN 0096-6762. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Auenbrugger von Auenbrug, Leopold. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Silver, G A. (1987-1). «Virchow, the heroic model in medicine: health policy by accolade.» American Journal of Public Health 77 (1): 82–88. ISSN 0090-0036. PMID 3538915. PMC PMCPMC1646803. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Jörgen., Nordenström,. (2012). The hunt for the parathyroids. John Wiley & Sons ISBN 9781118343395. PMC 813232818. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ «Religious ethos and belief» Society in Contemporary Laos (Routledge): 144–151. 2017-04-21 ISBN 9781315229539. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ «BRIEF HISTORY DURING THE SNOW ERA» www.ph.ucla.edu (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ (Ingelesez) «Germ Theory» science.jrank.org (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Loudon, Irvine. (2013-11). «Ignaz Phillip Semmelweis' studies of death in childbirth» Journal of the Royal Society of Medicine 106 (11): 461–463. doi:. ISSN 0141-0768. PMID 24158918. PMC PMCPMC3807776. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ (Ingelesez) «The Doctor Who Championed Hand-Washing And Briefly Saved Lives» NPR.org (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ «Nirenberg: History Section: Gregor Mendel» history.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Stephen., Feinstein,. (2008). Louis Pasteur : the father of microbiology. MyReportLinks.com Books ISBN 9781598450781. PMC 84152934. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ 1949-, Vander Hook, Sue,. (2011). Louis Pasteur : groundbreaking chemist & biologist. ABDO Pub. Company ISBN 9781617589416. PMC 767732783. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ (Ingelesez) Dupree, Marguerite; Hurwitz, Brian. (2012-03-17). «Why celebrate Joseph Lister?» The Lancet 379 (9820): e39–e40. doi:. ISSN 0140-6736. PMID 22385682. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Hugh, Thomas B.. (2002-07-01). «Howard Florey, Alexander Fleming and the fairy tale of penicillin» The Medical Journal of Australia 177 (1): 52–53; author reply 53. ISSN 0025-729X. PMID 12436980. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Robert., Nitske, W.. (1971). The life of Wilhelm Conrad Röntgen : discoverer of the X ray. University of Arizona Press ISBN 0816502595. PMC 137673. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ A., Novelline, Robert. (1997). Squire's fundamentals of radiology. (5th ed. argitaraldia) Harvard University Press ISBN 0674833392. PMC 35627517. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
- ↑ Francis), Mould, Richard F. (Richard. (1993). A century of x-rays and radioactivity in medicine : with emphasis on photographic records of the early years. Institute of Physics Pub ISBN 0750302240. PMC 27853552. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Medikuntzaren historiaren kronologia
- Iraultza zientifikoa
- Euskal Herriko medikuntzaren historia
- Zerrenda:Mediku euskaldunak historian
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q380274
Multimedia: History of medicine / Q380274