Artazu

Wikipedia, Entziklopedia askea
Artazu
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Vista de Artazu, Navarra.jpg
Herriko ikuspegia hegoaldetik
Artazu bandera
Bandera

Artazu armarria
Armarria

Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
MerindadeaEscudo de Estella.svg Lizarra
EskualdeaIzarbeibar-Novenera
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaLizarra
Izen ofizialaEzporogiko bandera.svg Artazu
Alkatea
(2019-2023)		Iñaki Arguiñano Azcona
(Elibidea)
Posta kodea31109
INE kodea31039
Herritarraartazuar
Geografia
Koordenatuak42°41′02″N 1°50′23″W / 42.68398105°N 1.83985039°W / 42.68398105; -1.8398503942°41′02″N 1°50′23″W / 42.68398105°N 1.83985039°W / 42.68398105; -1.83985039
Azalera6,03 km²
Garaiera337-566 metro
Distantzia27,3 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria117 (2021: Green Arrow Up.svg 6)
alt_left 55 (%47)61 (%52.1) alt_right
Dentsitatea19,4 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 25,86
Ugalkortasuna[1]‰ 80
Ekonomia
Jarduera[1]% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 11,49 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 12,10 (2018: Green Arrow Up.svg %3,77)
Datu gehigarriak
Sorrera1845 (independentzia)
Webguneawww.artazu.es

Artazu[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Lizarrako merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 27,3 kilometrora. Altuera 337 eta 566 metro artekoa da, eta 6,03 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 117 biztanle zituen.

Artazu Mañeruibarreko herri txiki bat da, Arga ibaiak inguratzen duena, eta handik hurbil dago, herria dagoen muinoa gaindituz. Gares eskualdeburutik eta Iruñea hiriburutik gertu dagoenez, herriak biztanle asko galdu ditu XX. mendearen hasieratik. Oraindik geratzen diren biztanleen artean, Garesen edo Iruñerrian egiten dute lan ia guztiek, erosketak eta bestelako beharrak ere bertan egiten baitituzte.

Bertako biztanleak artazuarrak dira.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artazu toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Artaçu (1007)
  • Artazu (1027)
  • Arthaz (1106)
  • Artaz (1117)
  • Artaçu (1196)
  • Artaço (1246)
  • Artaçu (1366)
  • Artazu (1534)
  • Artaçu (1591)
  • Artazu (1802)
  • Artazu (1926)
  • Artazu (1990)

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mikel Belaskok dioenez, Artazu euskal jatorriko toponimoa da. Bere esanahia ia gardena da, arta hitzak ("arte" zuhaitz motaren konposizioan aldaera) eta -zu ugari atzizkiak osatzen baitute. Beraz, "arte ugari dituen lekua" edo "artadia" esan nahi du.

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artazuko armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo hori batez eta aurrean zuhaitz berde batez osatuta dago. »

Bandera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artazuko banderak Artazuko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artazu Mañeruibarreko herri bat da, Izarbeibar-Novenera eskualdean.

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

 Girgillao Gares
  Artazu  
Mañeru Gares

Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herria Nafarroa erdialdean kokatzen da, Lizarrako merindadearen ekialdeko muturrean.

Klima eta landaredia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artazuko klima, mediterraneo kontinentala da. Altueraren arabera aldakorrak dira, batez besteko tenperatura 12º eta 14º bitartekoa eta prezipitazioak 500 eta 800mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60 eta 100 inguru izaten dira.

Landaredia landaturiko pinudiak eta ibaien ertzetan dagoen landaredia baino ez da han. Udalerrian zeuden jatorrizko basoak ia erabat galdu dira gizakiaren eragina dela eta.

Estazio meteorologikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artazun ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]

  Gnome-weather-few-clouds.svg   Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)   WPTC Meteo task force.svg  
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.5 24.0 26.5 29.0 36.5 40.0 41.5 43.0 38.0 32.0 27.0 21.0 43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.7 11.6 15.4 17.0 21.8 26.6 29.6 29.6 25.3 19.6 13.3 9.9 19.1
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.4 9.6 11.5 15.6 19.8 22.5 22.6 19.1 14.4 9.0 5.9 13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.1 1.3 3.8 5.9 9.3 13.0 15.5 15.6 12.8 9.1 4.6 1.8 7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -7.0 -10.0 -8.5 -3.0 -0.5 2.0 7.0 5.0 3.0 -0.5 -6.5 -10.0 -10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 44.2 38.7 51.6 59.5 53.1 45.6 27.0 26.3 38.6 60.3 55.4 57.2 547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 39.0 29.0 33.6 62.0 42.2 38.5 33.0 85.0 61.5 46.0 59.0 39.0 85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 11.6 10.3 8.8 11.2 11.1 7.2 5.4 4.9 7.8 10.5 11.5 12.8 113.0
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.3 1.4 0.9 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako errege-jaurerriko hiribildua zen, eta haren prestazioak, Zurindain, Muzki eta Orendain herrietakokin batera, Antso VII.a Azkarra nafar erregeak eguneratu zituen 1196. urtean, urtean 350 soldata gehi beste 50 izango zirela zenbatuz. Tibalt I.a Nafarroakoak truketzat eman zuen 1234an Tota Errodrigitz, Errodrigo Abarkaren alaba eta Joan Bidaurreren emaztea, zeinak, aldi berean, herria eta Cortesko gaztelua eta Cortes herria laga zituen. Hala ere, jasota dago Tibalt erregeak berak, 1236an, Artazuren lepokoei eman ziela errege koroaz besterendu ezin zitezkeela, eta ezein abere-gizonik, ez mailegu-emailerik, haietan sar ez zitezen, erregeari bere bularra eta eskubideak ordainduz; eta baimena eman ziela mahastietan barrena zihoan lasterketa (bidea) aldatzeko, belardian barrena haien muturreraino eramanez.

Koroak 1280an bertze Joan Bidaurreren petxak konfiskatu zituen, hala nola: 304 sause Orendaingoekin, 8 koka ardoarekin, kasu honetan Sarriarekin, eta 22 kahitze garirekin, gurpilak edo errota ustiatzeagatik. Udalerriko lursailak Iratxeko monasterioa 1169an eta Jerusalemgo San Joan Ospitaleak 1227an eskuratu zituzten. Bertako eliza 1206an lotu zioten Iruñeko kabildoaren ganberako arkitanatoari.

XIX. mendearen hasiera arte bere justizia arruntaren bidez gobernatu zen arren, Artazuko bizilagunek aukeratua, Mañeruibarrekoa zen; gero, 1845ean, udalerri independente bihurtu zen. 1849an eskola bat zuen, urtean 2600 erreal zituena. 1920ko hamarkadan, eskolak bi ziren.[8][9]

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2021 urteko erroldaren arabera 117 biztanle zituen Artazuk.[10]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
368 469 443 428 460 462 403 399 392 373 325 275 234 136 132 94 105 122 117

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artazuko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Girgillaoko, Ziraukiko eta Mañeruko udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Iñaki Arguiñano Azcona da, Elibideko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Elibidea - - - - - - - 5 5 5 5
Sakarandia - - - - - 5 5 - - - -
Santa Cruz 2 - 5 5 5 - - - - - -
Botxerico - 5 - - - - - - - - -
San Miguel 3 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Euskal Herria Bildu 25 37,88 ▲ 11
 Nafarroako Alderdi Sozialista 16 24,24 ▲ 7
 Navarra Suma 15 22,73 -
 Geroa Bai 5 7,58 ▼ 7
 Izquierda-Ezkerra 3 4,55 ▲ 1
 Ahal Dugu 2 3,03 ▼ 2
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 14 23,73 ?
 Euskal Herria Bildu 14 23,73 ?
 Geroa Bai 12 20,34 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 9 15,25 ?
 Ahal Dugu 4 6,78 ?
 Izquierda-Ezkerra 2 3,39 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 1 1,69 ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 1,69 ?
 Equo 1 1,69 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 1 1,69 ?

Udala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

  • HELBIDEA: Iparreko kalea, 2

Egungo banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artazuko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Iñaki Arguiñano Azcona da, Elibidea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:

  • Marta Arguiñano Azcona (Elibidea)
  • Ainara Galdeano Andueza (Elibidea)
  • Francisco Javier Arguiñano Azcona (Elibidea)
  • Alvaro Martinez Fernandez (Elibidea)

Alkateak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wiki letter w cropped.svg
 Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

Hauek izan dira Artazuko azken alkateak:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[11]
? 1979 1983 San Miguel
? 1983 1987 Botxerico
? 1987 1991 Santa Cruz
? 1991 1995 Santa Cruz
? 1995 1999 Santa Cruz
? 1999 2003 Sakarandia
? 2003 2007 Sakarandia
Eva Bengoetxea Urra 2007 2011 Elibidea
Javier Albizu Sanz 2011 2015 Elibidea
Javier Albizu Sanz 2015 2019 Elibidea
Iñaki Arguiñano Azcona 2019 jardunean Elibidea

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artazuko Lur Albizu[12] (Ahotsak[13][14] eta Gazte Gara Gazte[15] proiekturako)
Ikus, gainera: «Oltzako hizkera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Artazu sailkatu zituen hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Artazu ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[17]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Oltzako hizkeran. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Mañeruibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Artazu eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %8,74k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 8,33k eta 2018n % 12,10k.

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.

Jaiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artazuko herriko jaiak, abuztuaren 15etik hurbilen dagoen asteburuan ospatzen dira. Horrez gain, urtean zehar San Miguel irailaren 29an ospatzen da, eta Ardoaren eta Lurraren eguna irailaren 10ean ospatu izan da.

Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ /aɾtás̻u/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Artazu - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Estella. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0040-3. PMC 932583344. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Gares» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  7. ↑ Garesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | ARTAZU. (Noiz kontsultatua: 2022-08-10).
  9. ↑ «ARTAZU - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-08-10).
  10. ↑ «Artazu» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  12. ↑ «Albizu Etxetxipia, Lur - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
  13. ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
  14. ↑ «Euskararen egoera Artazu eta inguruko herrietan - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
  15. ↑ «Gazte gara gazte» gazteak.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
  16. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  17. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Artazu&oldid=9017805"(e)tik eskuratuta