Añorbe

Koordenatuak: 42°38′21″N 1°43′48″W / 42.63912891°N 1.72998077°W / 42.63912891; -1.72998077
Wikipedia, Entziklopedia askea
Añorbe
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Añorbe herria eta San Martin mendia
Añorbe bandera
Bandera

Añorbe armarria
Armarria


Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Iruñea
EskualdeaIzarbeibar-Novenera
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaIruñea
Izen ofiziala Añorbe
Alkatea
(2019-2023)
Joaquin Maria Sanz Goñi
(Aldapeta)
Posta kodea31154
INE kodea31018
Herritarraañorbear
Geografia
Koordenatuak42°38′21″N 1°43′48″W / 42.63912891°N 1.72998077°W / 42.63912891; -1.72998077
Azalera24,1 km²
Garaiera397-714 metro
Distantzia23,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria628 (2023:  23)
alt_left 264 (%42)(2019) (%50,5) 317 alt_right
Dentsitatea26,06 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 19,96
Ugalkortasuna[1]‰ 30,3
Ekonomia
Jarduera[1]% 85,14 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 8,09 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 5,70 (2018: %4,93)
Datu gehigarriak
Sorrera1846 (independentzia)
Webguneawww.anorbe.es

Añorbe[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 23,9 kilometrora. Altuera 397 eta 711 metro artekoa da, eta 24,1 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 628 biztanle zituen.

Erdialdeko herri ikonikoa, San Martin mendiaren ekialdeko magalean dago, herriko ikonoa. Beraz, inklinazio handiko karrikak dituen herria da, eta ia inguru hurbilena estaltzen duen paisaia ikus daiteke bertatik: Izarbeibar, Orbaibar eta Novenera. Gainera, udalerrian, Txaparro izeneko mendian, Nafarroa Garaiko erdigune geografikoa adierazten duen mugarria dago.

Bertako biztanleak añorbearrak dira.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbe toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Aniorbe (1083)
  • Ainnorve (1201)
  • Annorbe (1216)
  • Ainorbe (1257)
  • Aynorbe (1330)
  • Aynnorbe (1366)
  • Añorbe (1534)
  • Anorve (1829)
  • Añorbe (1974)
  • Añorbe (1996)

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbe toponimoa jatorri eta esanahi ezezagunekoa da. Toponimoaren bigarren zatia be(h)e euskal hitzak osatzen duela uste da, "azpian" edo "zorua" esan nahi duena eta euskal toponimian oso ohikoa dena. Hala ere, inork ez du lortu añor hitzaren esanahi egoki eta asegarria behar bezala azaltzea. Etimologista batzuen arabera, txilarraren azpiko "ainar behe" edo txilardiaren azpiko antzeko esamoldeetatik etor liteke. Donostian auzo bat dago, Añorga, eta haren esanahia ere ezezaguna da, eta badirudi erro toponimiko bera duela.[5]

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbeko armarriak honako blasoi hau du:[6]

« Armarriak herriaren ikuspegi panoramiko estilizatua du, kolore naturalekin. »

Bandera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbeko banderak Añorbeko armarria dauka hondo more baten gainean.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbe Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Izarbeibar ibarrean.

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbek 24,1 km²-ko azalera du. Iruñetik, Nafarroako hiriburutik hain zuzen ere, 22 kilometrora dago, eta bi errepide nagusi ditu: bata, N-111 errepidearekin (Iruñea-Logroño) lotzen den tokiko errepidea desbideratzeagatik, eta bestea, N-121 errepidea (Iruña-Tutera) desbideratzeagatik, biak zeharkatuz. Gaur egun, Artederretan AP-15ean sartzeak Iruñearekiko komunikazioa errazten du.

Udalerriaren hego-ekialdeko muturretik zeharkatzen du Artaxoan barrena, Carrascaletik Martzillara doan eskualdeko errepidea, eta bertatik ikusten dira San Esteban baseliza eta Gazteluzar gaina, Aldapetako hegoaldeko isurialdean.

Ikuspegi geologikotik, bere udalerria Garesko edo Izarbeibarko zamalkadura duen failaren eta Barasoaingo kubeta sinklinalaren artean hedatzen da. Ebroko sakonunearen iparraldeko ertzeko sedimentu Oligozeno-Miozenokoa da.

Herriak lau auzo ditu: Upategi Zaharra, Txantrea, Lagartegi eta Elizako auzoa.

Klima eta landaredia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbeko klima mediterraneo-kontinental motakoa da, negu hotzak, uda beroak eta idorrak, iparreko zierzo haizea, eta udaberri eta udazken garaiko prezipitazioak dira, udalerriko klimaren ezaugarrietako batzuk. Urteko batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa eta prezipitazioak 500 eta 700mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 70-80 inguru izaten dira, ugariagoak udalerriaren iparraldeko gune menditsuan.

Arte eta ameztien zuhaitz multzoak gordetzen dira oraindik ere, 180 hektarea inguru. Horrez gain, XIX. mendetik aurrera, 100 hektarea inguru pinu birlandatu ziren, Austriatik ekarritako pinu lariziarra eta pinu beltza, batez ere.

Estazio meteorologikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorben ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]


    Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.5 24.0 26.5 29.0 36.5 40.0 41.5 43.0 38.0 32.0 27.0 21.0 43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.7 11.6 15.4 17.0 21.8 26.6 29.6 29.6 25.3 19.6 13.3 9.9 19.1
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.4 9.6 11.5 15.6 19.8 22.5 22.6 19.1 14.4 9.0 5.9 13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.1 1.3 3.8 5.9 9.3 13.0 15.5 15.6 12.8 9.1 4.6 1.8 7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -7.0 -10.0 -8.5 -3.0 -0.5 2.0 7.0 5.0 3.0 -0.5 -6.5 -10.0 -10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 44.2 38.7 51.6 59.5 53.1 45.6 27.0 26.3 38.6 60.3 55.4 57.2 547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 39.0 29.0 33.6 62.0 42.2 38.5 33.0 85.0 61.5 46.0 59.0 39.0 85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 11.6 10.3 8.8 11.2 11.1 7.2 5.4 4.9 7.8 10.5 11.5 12.8 113.0
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.3 1.4 0.9 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Fangortea trukaharria, Artaxorako bidean

Historiaurreko hainbat aztarna aurkitu dira gaur egungo herriaren inguruetan. Horrez gain, Añorbeko gune batek Gazteluzar izena dauka, eta oraindik ikertzeko asko dagoen arren, baiezta daiteke gaztelu edo gotorlekuren bat izan zela duela ehunka urte. Gaur egungo Añorbe Erdi Aroan garatu zen eta inguruko herrien aldean garrantzia hartu zuen merkataritza eta nekazaritza merkatu moduan. XIX. mendean Izarbeibarretik banandu eta udalerri independente bihurtu zen.

Badira zenbait datu udalerriak mendeetan zehar izan duen bilakaera ikusteko aukera ematen dutenak. Letaniaportillo Artaxoako mugan dagoen paraje bat da, non Langortea trikuharria dagoen, zeinaren burualdeko lauza bi herrien arteko muga baita. Nekeetan eta terminoaren beste zati batzuetan aztarna arkeologikoak agertzen dira (silexa, zeramikak). Gazteluzar esploratu gabeko historiaurreko herria da. Bertan, Añorbeko Nekeen aztarnategi arkeologikoa dago. Erromatar miliarri zati bat ere aurkitu zuten, K.o. 200. urte ingurukoa.

Erdi Aroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbe XI. mendetik dokumentatuta dago, besteak beste, Ainorbe eta Aniorbe. Erdi Aroan errege-erregina, noblea eta elizakoa zen jaurerri ugariko hiribildua. XII. mendean, Lope eta Antso Fortuñonesek eta Urraka Ortitz Orkoiengoak Leireko monasterioari eman zizkioten bere muino eta lur eremu txiki batzuk. XIII. mendean, udalerriko ondasun batzuk Irantzuko monasterioaren jurisdikziora eta Jerusalemgo San Joanen ospitaletara igaro ziren. Hala ere, Nafarroako koroaren agindu zuzena dago. 1309an, Eneko Peritz Sansoiangoak Añorben zituen jauregi eta lepoak eman zizkion Iruñeko katedralari.

XV. mendearen hasieran, errege petxak, 1379an Peroch Eusa ezkutariari lagatakoak, Muruzabalgo bizkonderriari erantsitako errentetan sartu ziren, eta, ondoren, Filipe II.a Nafarroakoa erregeari eta haren ondorengoei eman zitzaizkien. Biztanleriaren erdia, gutxi gorabehera, XIV. eta XV. mendeetan infantziar edo kapare zen. Bi parrokia-eliza zituen, eta haien titularrak Lur Santurako (XIII. mendea) errekortearen liburuetan ageri dira, San Emiliano edo Miliano (Donemiliaga) eta San Migel kasu. Hiru mende geroago, 1591ko konstituzio sinodaletan, San Pedro eta San Migeli eskainiak agertzen dira, nahiz eta 1529an Jasokundeko Andre Mariaren titulupean elkartuak izan.

Aro Garaikidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aurrerago laburki azaldu denez, hiribildua Izarbeibarrena izan zen 1846an bere udalerri gisa banandu zen arte. Pascual Madozek bere Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España y sus propiedad de Ultramar delakoaren bigarren liburukian azaltzen duenez, 1845ean agertu zen, eta, bertan, honako hauek zeuden: 130 etxe, udal-etxea, kartzela publikoa, harategia eta janari-denda batzuk, bai eta lehen hizkietako eskola bat ere, zeinetara bi sexuetako 60 haur biltzen ziren. Horrez gain, ospitale bat ere bazegoen, 1749. XIX. mendearen erdialdean, Añorbek komunikazio ezin hobeak zituen inguruko udalerriekin, baita korrespondentzia-zerbitzua ere. Orduan, ardi-, txabola-, txerri- eta behi-aziendaren hazkuntzagatik nabarmentzen zen, bai eta zerealen eta mahastien hazkuntzagatik ere, horietatik ardo onak lortzen baitziren. [9]

Beranduago, XX. mendearen bigarren erdian, herriak biztanle ugari galdu zituen, herritar askok Lizarrara lehenik, eta, Iruñera ondoren, jo baitzuten, inguruko herrietan gertatu bezala. Dena den, XX. mendearen amaieran eta XXI. mendearen hasieran, joera aldatu eta eraikitako etxebizitza berriei esker, biztanleria pixkanaka haziz joan da.

Historikoki, nekazaritza izan da herriko biztanle gehienen ogibidea, zereal eta mahastien landaketa. Mahastiak udalerriaren hegoaldean kokatzen dira gehienbat, Nekeako gunean. Duela mende batzuk, Añorbe iparraldean, gesaltza bat egon zen.

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2023 urteko erroldaren arabera 628 biztanle zituen Añorbek.[10]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
569 763 761 805 863 858 800 736 724 724 709 730 688 561 452 410 467 582 614
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbe gaur egun inguruan dituen zelai berdeekin

Historikoki[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalerriak 96 lanpostu zituen 1984. urtean, nekazaritza-sektoreak eta zerbitzu-sektoreak enplegu guztiaren % 46 eta % 25 sortzen dute, hurrenez hurren. Nekazaritzan dedikazio osoa zuten 46 pertsona zeuden, eta horiekin batera 52 senide zeuden urtaroko lanetan; beste 76 pertsonarekin batera, nekazaritzakoak ez ziren sektoreetan egiten zuten lan nagusiki.

Zeramikazko produktuak fabrikatzen zituen enpresa batek, ura banatzeko establezimendu batek eta eraikuntza-enpresa batek ordezkatzen zuten industria-sektorea, eta elkarrekin 25 pertsona enplegatzen zituzten. Zerbitzuek 25 langile hartzen zituzten, txikizkako merkataritzaren, ibilgailuen konponketaren, garraioaren eta komunikazioaren, tokiko administrazioaren, segurtasun publikoaren eta irakaskuntzaren, osasunaren eta gainerako zerbitzuen artean zuzen banatuta.

Añorbeko biztanleria aktiboa 145 pertsonakoa zen urte haietan; horietatik 17k lehen enplegua bilatzen zuten, eta beste 30ek beste udalerri batzuetan zuten lanpostua.

Guztira 129 ekoizpen-establezimendu zeuden; horietatik 109 nekazaritza-ustiategiak ziren, 3 industria eta eraikuntzakoak eta 17 zerbitzuen sektorekoak.

  • Erregistratutako langabezia (31.3.87): 36 pertsona.
  • Udal aurrekontua (1987): 16.847.000 pta.
  • 1.050 Ha ditu (erroldatutako guztizkoaren % 43,3), herri-jabetzakoak (208 ha lehorreko laborantzarako, 53 ha mendi zuretarako, 618 hektarea larreetarako).

Oso garrantzitsua izan da nekazariek eta abeltzainek egindako baso-soiltzeak, artez eta artadi artadiz estalitako eremu batean; ekintza multisekularra izan zen, nahiz eta basoak desegiteko erritmoa XX. mendean bizkortu zen:

558Ha lehorreko lurra 1891n eta 1.400 baino gehiago 1984an. Lehorrekoetan landatzen da, batez ere, ziklo motzeko garagarra (lehen, gari gehiago), errendimendu altu eta erregularrekin, lekadunak (veza, haba, Alholva) eta mahatsondoa. Landare horrek ez zuen inoiz berreskuratu, filoxeraren ondoren, aurretik izan zuen garrantzia (415 Ha, 1808an eta 1920an). Nekazaritzaren mekanizazioa, logikoa denez, laborantzako ganadua gutxitzearekin eta landa-eremuko exodoa handitzearekin batera gertatu zen. 1891n 24 behi-azienda labore zeuden, 32 zaldizko, 116 mular eta 30 asto, eta 1982an zaldizko 3 baino ez. Abeltzaintza garrantzi txikikoa da.

1917ko uztailaren 7an Caja Rural Nekazaritza Kooperatiba sortu zen eta 1941eko apirilaren 6an San Juan Bautista Upeltegi Kooperatiboa. 1973an, partzelen kontzentrazioa egin zen, eta 2.190Ha eta 181 jaberi eragin zien; lehendik zeuden 3.183 lurzatiak 492ra mugatu ziren. [5]

Parke eolikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Añorbeko udalerriaren mugen barruan, Tirapu eta Biurrun-Olkotz bitartean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "San Esteban" izeneko parke eolikoa dago. Ezarritako potentzia 24,42 megawatteko da.

2006an San Esteban parkearen bigarren fasea amaitu zen, 16,00 megawatteko potentziarekin.

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbeko udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Joaquin Maria Sanz Goñi da, Aldapetako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Aldapeta - - - - - - - - - - 7
Añorbide - - - - - - - 5 4 5 -
Egonezinak - - - - - - - - - 2 -
Nafar Herriaren Batasuna - - - - - - - 2 3 - -
Añorbe Independentea - - 7 7 7 4 4 - - - -
Añorbesa - - - - - - 2 - - - -
Añorbegatik Ekimena - - - - - - 1 - - - -
Añorbear Batasuna - - - - - 3 - - - - -
Independenteak 1 2 5 - - - - - - - - -
Independenteak 2 5 2 - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 95 34,55 -
 Nafarroako Alderdi Sozialista 68 24,73 33
 Geroa Bai 48 17,45 18
 Euskal Herria Bildu 29 10,55 17
 Ahal Dugu 25 9,09 33
 Izquierda-Ezkerra 5 1,82 2
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,36 3
 Vox 1 0,36 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 84 24,63 ?
 Geroa Bai 66 19,35 ?
 Ahal Dugu 58 17,01 ?
 Euskal Herria Bildu 46 13,49 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 35 10,26 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 11 3,23 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 9 2,64 ?
 Izquierda-Ezkerra 7 2,05 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 4 1,17 ?
 Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 4 1,17 ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 4 1,17 ?
 Libertate Nafarra 1 0,29 ?

Udala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago. Udaletxea frontoiaren ondoan dago, herriko plaza nagusian. Udaletxe izan aurretik eskola zegoen bertan. XX. mendearen hasieran eraiki zen. Beheko eta lehenengo solairuez gain, lau arkudun ataria dauka, eta fatxada nagusian oinohola, ertz kateak eta hutsaleko harresia daude. Eraikinaren gainontzekoa margoturik dago. Eraikinak inguruko udalerrietako egituren ezaugarri tipikoak dauzka.

  • HELBIDEA: Foruen Plaza, 1

Herriko idazkaria Tirapuko idazkari ere bada.

Egungo banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Joaquin Maria Sanz Goñi da, Aldapeta zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:

  • Alvaro Aranguren Esparza (Aldapeta)
  • Eunate Delgado Asurmendi (Aldapeta)
  • Edurne Elcid Santamaria (Aldapeta)
  • Miren Garbiñe Zabalza Blazquiz (Aldapeta)
  • Francisco Javier Marin Macias (Aldapeta)
  • Joaquin Ramon Torres Esparza (Aldapeta)

Alkateak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1979tik, Añorbek 5 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[11]
? 1979 1983 Independenteak 2
? 1983 1987 Independenteak 1
? 1987 2003 Añorbe Independentea
Jose Ignacio Etxeberria Ziordia 2007 2011 Añorbide
Joaquin Maria Sanz Goñi 2011 2019 Añorbide
Joaquin Maria Sanz Goñi 2019 jardunean Aldapeta

Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 334 lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bakarra du zeharkarrikan Gareserantz eta Arrizabalagarantz.

 Nafarroako Hiriarteko Garraioa
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
334 Gares AdiosEneritzUkarAñorbeTirapuOlkotzMuru ArtederretaBiurrun Arrizabalaga

Hirigintza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbeko jauregi-etxe bat

Hainbat etxe aipagarri daude hirigunean, garai batean auzotar gehienak kapareak ziren hiribildu bateko nobleziaren aztarnak. Zaharrenetako bat eraikin gotiko-pizkundear da, bi solairu eta teilatupe gehiago dituena. Fatxadan harlanduzko lan ona du, arku zorrotz samarra, dobelaje handikoa, armarriduna eta giltzarrian inskripzio bat duena, eta arku konopial molduratuko bi bao biki, baita petrilak ere, oso ederrak. Berantiarragoa da beste etxetzar bat, guztiz errenazentista, baoren bateko eta teilatu-hegaleko pomen dekorazioan ikus daitekeen bezala. Hari atxikita, hiru altuerako etxebizitza barroko bat dago, zirkuluerdiko sarrera eta armarri rokoko laurdendua eta kasketaz tindatua dituena.

Harginaren etxea (XVII. mendea) aire klasizistako jauregitxo barrokoa da, noblezia-fatxada du eta harlanduzko inposta lauaren bidez bereizitako bi altuerako fabrika batean instalatuta dago. Bao-multzo bat du ateburu markodunetan. Goiko solairukoak apainduagoak dira eta frontoi triangeluarrak eta kurbatuak txandakatzen dira. Balkoia du sarreraren gainean, armarria alboetan, mentsulen gaineko teilatu-hegala eta harlanduzko eskantzuak. Lerro hori bera, pixka bat soilagoa bada ere, hiribilduaren behealdeko eraikin bati jarraitzen dio. Eraikin horrek bi altuera eta teilatupea ditu, inpostaz banatuak, bao dintelduak eta oinplano noblean frontoi zuzenez errematatuak. Bere formen klasizismoa ukaezina da. Molduraz inguratutako sarrera frontoi lerromakur batez amaitzen da, goiko solairuan duen balkoiak hautsita. Jauregitxo horretatik gertu, beste eraikin bat dago. Berrituta badago ere, fatxada nagusiko harlandua eta sarrera alboetan ditu, erdi-puntuko arkuan. Garai bereko beste adibide batzuk ere badaude, txikiagoak badira ere; esate baterako, Lau Izkiñak karrikako etxebizitza, fatxada angeluan duena, harlanduzko lan onekoa, eta zirkuluerdiko sarrera alboetan dobela handiak dituena, ertzetan molduratua. Balkoia eta armarria ditu gainean.

Haren ondoan, eraikin eraberritu bat dago, oraindik sarrera beheratu bat eta armarridun armarri bat dituena, tinbre guztiz barrokoaren bidez. Mota horretako armarriak oso presente daude udalerrian; horietako batzuk eraikin modernoagoetan berraprobetxatzen dira, eta beste batzuk eraikin horren aurreko fabriketan, hala nola XVII. mendeko etxe bat, inpostaz bereizitako hiru altuerakoa, zirkuluerdiko sarrera alde banatan duena, eta armarri armarri horietako bat, erabat rococo, landare-orla eta guzti, kasket eta haur batez goratua behealdean, hiru zatitan banatua, goian errege bat eta hamabi kanoi eta behean hiru zuhaitz dituena. Vínculo kalean, elementu zaharragoak berraprobetxatuz birmoldatutako bi etxe daude. Lehenengoak arku beheratuko sarrera du, koroa batez tindaturiko armarriarekin eta giltzarrian domina puntarekin. Bigarrenak, altuera bakarrekoa, sarrera mota bera du, kasu honetan inposta profilatuaren gaineko arkua eta 1614ko inskripzioa duen armarri barrokoa.[12]

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Añorbe sailkatu zituen, Izarbeibarreko herri guztiekin, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, Añorbe ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[14]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orbaibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Añorbe eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %0,70k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 0,77 eta 2018n % 5,70k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Añorbe) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[15]

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.

Kirolak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Añorbeko Udalak udan irekitzen diren igerilekuak eta pilotalekua ditu, baita gimnasiokoak ere.

Gainera, Añorbek bi mendi-ibilbide ditu. "Ardoaren ibilbidea" izenekoa, udalerriko bideetatik igarotzen dena eta bertan Nekeas upeltegia hornitzen duten mahastiak zein herria inguratzen duten paisaiak ikus daitezke.

Bigarren ibilbideak bi tontor ditu: San Martin gaina (izen bereko ermita du gainean) eta Txaparro gaina (erpin geodesiko bat du tontorrean). Bigarren ibilbide honek, San Martin gainetik bailararen ikuspegi ikusgarria ematen digu, 2014-2015 urteetan mendia zaintzeko egindako lanari esker. Tontor honetan piknik mahaiak eta inguruko mendien izena adierazten duten informazio taulak daude. Egun oskarbietan, Moncayoa ere ikus daiteke.

Jaiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus zerrenda: «Añorbeko kultura ondasunak»

Añorbear ospetsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irudiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. /aɲóɾ.β̞e/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. «Añorbe - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. a b «Archivo Etnográfico» web.archive.org 2014-02-01 (Noiz kontsultatua: 2022-04-01).
  6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Pamplona. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Gares» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. Garesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. (Gaztelaniaz) «Añorbe» Ayuntamiento de Añorbe (Noiz kontsultatua: 2022-04-01).
  10. «Adios» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  11. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  12. (Gaztelaniaz) «Añorbe - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  13. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  14. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  15. Euskarakultur.com webguneko albistea.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]