Beire

Koordenatuak: 42°27′41″N 1°35′29″W / 42.46148449°N 1.59148055°W / 42.46148449; -1.59148055
Wikipedia, Entziklopedia askea
Beire
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Beireko ikuspegia ekialdetik
Beire bandera
Bandera

Beire armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Erriberri
EskualdeaErdialdea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaTafalla
Izen ofiziala Beire
Alkatea
(2019-2023)		Ainara Gonzalez Rubio
(Beire Aktiboa)
Posta kodea31393
INE kodea31051
Herritarrabeiretar
Geografia
Koordenatuak42°27′41″N 1°35′29″W / 42.46148449°N 1.59148055°W / 42.46148449; -1.59148055
Azalera22,25 km²
Garaiera351-483 metro
Distantzia46,8 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria301 (2023:  −10)
alt_left 135 (%44,9)(2019) (%50,2) 151 alt_right
Dentsitatea13,53 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 20,71
Ugalkortasuna[1]‰ 16,13
Ekonomia
Jarduera[1]% 72,5 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 10,03 (2013)
Euskara
Eremuaeremu ez-euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 3,40 (2018: %1,16)
Datu gehigarriak
Sorrera1212 (independentzia)
Webguneawww.beire.es

Beire[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 46,8 kilometrora. Altuera 351 eta 483 metro artekoa da, eta 22,25 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 301 biztanle zituen.

Uxueko mendilerroaren azpian dagoen herri txiki bat da Beire, Zidakos ibaiak zeharkatzen duena. Herri hartako bizilagunek Donamartiri Untzeko lurraldean sortua, berehala independizatu eta bere bidea hartu zuen. Tafallaldeko arkitektura tipikoa da, eta osorik pilatutako harriez osatutako etxeak ditu, nahiz eta Erriberako arkitekturaren eraginak ere badauden.

Bertako biztanleak beiretarrak dira.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beire toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Beire (1277)
  • Beyre (1366)
  • Veyre (1506)
  • Beyre (1587)
  • Veire (1591)
  • Beire (1802)
  • Beire (1974)
  • Beire (1994)

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mikel Belaskoren ustez, bere esanahia ezezaguna da. Ricardo Zierbidek enigmatikotzat jotzen du izena. Bithiriña herriaren Beyrie frantsesezko edo Veiria okzitanierazko izenekin dituen antza formala irudipen hutsa da. Jean-Baptiste Orpustanek erakusten duen bezala, inguruko euskaldunek Bithiriñe deitzen duten izen hau latinezko bitrinatik dator, eta etimo hori ezin da inolaz ere Beirerentzat suposatu. Bestalde, egile honek ahots gaskoizko beyre (ikuspuntu edo ikuspegi) aipatzen du. Azkenik, Julio Caro Barojak Leire izenarekin alderatzen du, eta herriaren izena antroponimo edo etnikoren batekin erlazionatu daitekeela dio.

1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Behiria forma proposatzen zuen, 1990ean atzera egin eta Beire aukeratu zuen arren.

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beireko armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo urdin batez eta aurrean urrezko ekisaindu batez osatuta dago, bi urrezko palmen artean, zilarrezko ostia batekin bere erdianldean. Urrezko kate batzuk dituen lasto gorri batez inguratuta dago. »


Bandera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beireko banderak Beireko armarri dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak kasket bat du gainean.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beire Tafallaldean dago, Nafarroako Erriberako eremu lauaren hasieran, Uxueko mendilerroaren mendebaldean. Zidakos ibaiak atzeratzen du.

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

 Donamartiri Untz
Erriberri Uxue
Mendebaldea
   Beire  
Ekialdea
Pitillas

Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalerria Uxueko mendilerroaren oinaren zati da, eta Zidakoserantz egin behar da, zeinak bere mendebaldea zeharkatzen baitu, San Martin eta Bezkoze sakanetatik. Lurraren desorekak apalak dira eta 360 eta 489 metro artekoak. Uxueko faziek, hemen nagusiki buztintsua denak, eta Tafallako antiklinalaren hegoaldeko hegalaren zati den lurraren ziztadak, erliebearen lautasun orokorra azaltzen dute, glaziazio maila ezberdinek areagotua, dagozkien eraispen mantu zabal eta guzti.

Klima eta landaredia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beireko klima mediterraneo-kontinentala da, neguak hotzak dira, eta udak sargoriak. Aldaketa termikoa ere nahiko zabala da eta udaberri eta udazkenean (euri gehien egiten duen urtaroetan) tenperatura maximo eta minimoaren arteko aldea hogei gradutik gorakoa izan daiteke. Urteko batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa eta prezipitazioak 450 eta 600 mm bitartekoak dira (udalerriaren iparraldean ugariagoak izaten dira). Urteroko egun euritsuak 70 inguru dira.

Gizakiaren aurretik udalerri gehienean aurki zitekeen jatorrizko landaredia ia erabat desagertu da, eta nekazaritzaren hedapenak eta zuhaitzen mozteak erabat aldatu dute herrigunearen inguruko paisaia. Zuhaitz bakarrak lertxundiak dira (zortzi hektarea baino ez), eta ibaiaren ertzean aurki daitezke.

Estazio meteorologikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beiren ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Erriberri pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 389 metrora, Nafarroako Gobernuak 1931n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]


    Datu klimatikoak (Erriberri, 1981-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.2 22.5 27.0 29.5 35.0 39.0 40.0 39.5 37.5 29.5 25.0 19.5 40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.2 11.3 14.9 16.9 21.4 26.1 29.1 28.8 24.9 19.2 13.1 9.7 18.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.5 6.8 9.9 11.8 15.9 20.1 22.6 22.5 19.2 14.5 9.2 6.1 13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.7 2.4 4.8 6.7 10.3 14.0 16.2 16.2 13.5 9.7 5.4 2.4 8.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -9.0 -8.0 -7.0 -1.5 0.9 3.0 8.5 5.5 4.0 -1.0 -7.5 -10.0 -10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 29.8 27.4 34.3 58.0 46.5 39.7 21.0 25.1 38.8 52.7 51.1 37.9 462.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 44.3 25.5 40.6 61.5 37.3 49.5 55.4 48.0 66.0 50.0 52.3 34.8 66.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 9.7 8.9 8.3 10.2 9.8 6.5 4.9 4.5 6.7 9.8 10.1 9.9 99.1
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.4 1.3 0.8 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.8 4.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Garai desberdinetako kokaleku arkeologikoak daude Turbilen (garrantzi berezia du Turbilen aurkitutako gerlari baten estatu-estala[8][9]) eta San Julianen. Harrizko bi ortostato handi ere aurkitu dira, grabatu meandriformeekin, antza denez kultura megalitikoekin lotutakoak.

Karlos II.a Nafarroakoa erregeak 1378an eman zion hiribilduaren betiko jaurerria Roger Castelboiko bizkondeari, baina Karlos III.a Nafarroakoak 1391n Karlos Beaumontekoa alferezari eman zizkion bere errentak. Joan II.ak jaurerrian eman zion Bernart Ezpeletakoari, Leonor I.a Nafarroakoak 1475ean berretsi zuen dohaintza, baina jurisdikzioa baztertuta. Hala ere, Joanes III.a eta Katalina I.a subiranoek hiribildua Koroaren ondarearekin lotu zuten 1510ean.

Gaztelak Nafarroa konkistatu ondoren, Beireren historia nagusia Nafarroa Garaiko orokorra da. 1802an, irin-errota zuen Zidakosen gainean, eta alkate batek eta bi errejidorek gobernatzen zuten, erregeordeak hiribilduak proposatuta izendatzen zituenak. 1850ean eskola bat zuen, urtean 2000 erreal zituena. 1920ko hamarkadan, bihozkarien komentu bat, bi eskola eta bi olio-errota ere bazituen, irin-ontzi hartaz gain. Lehen hamarkadetan, korralizen gaiaren inguruan gehien sentsibilizatu zen herrietako bat izan zen, bere udalak auzi bat hasteraino, bere jabetza aldarrikatuz, Gorenak jabeen alde 1915ean eman zuena.

XX. mendean zehar biztanleria galduz joan zen, eta Beiretarrak inguruko gune industrial eta populatuagoetara jo zuten.

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2023 urteko erroldaren arabera 301 biztanle zituen Beirek.[10]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
238 497 506 533 621 614 612 754 819 823 640 592 580 510 395 349 296 321 301
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beireko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da, zereal eta mahastien landaketan oinarriturik. Guztira 75 nekazaritza ustiategi daude; horietatik 60, zerealen landaketari lotuak. Filoxera gaitza agertu aurretik, mahastien azalera handiagoa zen. Horrela, XIX. mendearen amaieran gaitza agertu zenean, ardogintzako sektoreak galera handiak jasan zituen. XX. mendearen hasieratik, mahastiak berlandatzen hasi ziren eta horrela 1906an 27 hektarea mahasti baziren 1961. urterako 209 hektarea zeuden.

XIX. mendearen amaieratik XX. mendearen hasierara arte, zerealen laborantzarako lur berriak goldatu ziren, 1891ko 667 hektareako azaleratik, 1935eko 1.418 hektareara igaroz. Lehorreko laborantzako lurrak dira nagusi, lur ureztagarritzat erabiliak %12,9 baino ez baitira. 1906ko apirilaren 4ean, herriko nekazaritza kooperatiba sortu zen, eta 1918ko urriaren 2an herriko upategi kooperatiba. XX. mendean zaldi, asto eta mandoak hazten baziren ere, gaur egun abeltzaintza ardietara mugatzen da.

Industriari dagokionez, herrian bi lantegi daude, bata kontserba ekoizlea eta bestea eskailerak eraikitzen dituen enpresa txikia.

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beireko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Pitillasko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bortz zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Ainara Gonzalez Rubio da, Beire Aktiboakoa hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Beire Aktiboa - - - - - - - - - - 7
Aurrera Beire - - - - - - - - - 7 -
Beireko Talde Independentea 7 7 7 7 7 - - - - - -

Foru hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 69 41,07 -
 Nafarroako Alderdi Sozialista 35 20,83 ▲ 4
 Euskal Herria Bildu 20 11,90 ▼ 5
 Geroa Bai 20 11,90 ▲ 7
 Ahal Dugu 9 5,36 ▼ 10
 Izquierda-Ezkerra 5 2,98 ▲ 3
 Vox 4 2,38 -
 Equo 2 1,19 ▲ 2
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 51 31,10 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 31 18,90 ?
 Euskal Herria Bildu 25 15,24 ?
 Ahal Dugu 19 11,59 ?
 Geroa Bai 13 7,93 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 7 4,27 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 5 3,05 ?
 Izquierda-Ezkerra 3 1,83 ?
 Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 3 1,83 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,61 ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 0,61 ?

Udala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

XX. mendearen amaieran berriztu zen azken aldiz, hiru zatitan banatutako harlangaitzezko eraikuntza da. Udala alkatea eta sei zinegotzik osatzen dute.

  • HELBIDEA: Udaletxe Plaza, 1

Egungo banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beireko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ainara Gonzalez Rubio da, Beire Aktiboa zerrendakoa. Zinegotziak 5 daude:[11]

  • Maria Mina Gonzalez (Beire Aktiboa)
  • Mari Carmen Gil Algarra (Beire Aktiboa)
  • Maria Elena Oion Gomez (Beire Aktiboa)
  • Virginia del Villar Llamas (Beire Aktiboa)
  • Carlos Vicente Gonzalez Agerri (Beire Aktiboa)

Alkateak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1979tik, Beirek 4 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[12]
Emilio Ongai Adot[13] 1979 1999 Beireko Talde Independentea
Emilio Ongai Adot[13] 1999 2003 kudeaketa-batzordea
Sergio Fresan Oroz[14] 2003 2015 kudeaketa-batzordea
German Bezunartea Oroz[15] 2015 2019 Aurrera Beire
Ainara Gonzalez Rubio[11] 2019 jardunean Beire Aktiboa

Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 324 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak bi autobus geldialdi du zeharkarrikan: bat Figarolerantz eta beste bat Tafallarantz.

 Nafarroako Hiriarteko Garraioa
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
324 Tafalla Erriberri • Beire • Pitillas • Santakara • Melida • Murelu Hautsi • Zarrakaztelu Figarol

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Beire ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Beire ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[17]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Beire eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 2,40k zekien euskaraz, 2010ean % 2,24k eta 2018n % 3,40k.

Jaiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beiretar ospetsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irudiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ /béiɾe/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza lehengo silaban

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Beire - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Erriberri» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  7. ↑ Erriberriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. ↑ (Gaztelaniaz) Publicado por Guillermo Caso de los Cobos el junio 23, 2013 a las 12:00pm; blog, Ver. «Hallan en Beire la estatua más antigua de Navarra, de la Edad del Hierro» terraeantiqvae.com (Noiz kontsultatua: 2023-07-15).
  9. ↑ (Gaztelaniaz) Martija, Javier Armendáriz. (2012). «Hallazgo de una estatua-estela de tipología ibérica en Turbil (Beire, Navarra). Estudio preliminar» Trabajos de Arqueología Navarra (24): 55–101. ISSN 2530-5816. (Noiz kontsultatua: 2023-07-15).
  10. ↑ «Beire» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  11. ↑ a b Beireko Udala. Udalbatza. www.beire.es
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  13. ↑ a b «BEIRE - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  14. ↑ (Gaztelaniaz) Beire, A. Galdona. (). «Erlijioa - Lakuntza kardinalak Beire bisitatu du, bere amaren jaioterria» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  15. ↑ (Gaztelaniaz) S.A, Web Financial Group. «Millennium Liber argitaletxearen Quijote faksimil batek José Lázaro Galdiano saria jaso du» Bolsamania.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  16. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  17. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Beire&oldid=9340302"(e)tik eskuratuta