Baztan

Artikulu hau Nafarroako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Baztan (argipena)».

Baztan
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Eskualdearen ikuspegia Ziga herriko Zigaurre auzoan dagoen Baztango behatokitik so eginta. Erdialdea eta behealdean, Irurita eta Lekarozko ikastetxea, urrutirago Elizondo. Ezkerraldean, Lekaroz, eta eskuinaldean berriz, Gartzain.
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Baztan
Alkatea	Garbiñe Elizegi Narbarte (Bildu)
Posta kodea	31700
INE kodea	31050
Herritarra	baztandar
Geografia
Koordenatuak	43°08′48″N 1°31′02″W
Azalera	373,55 km²
Garaiera	432 metro
Distantzia	58 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	7.831 (2023:  −20)
3.848 (%49,1) (2019)  (%50,2) 3.929
Dentsitatea	20,78 biztanle/km²
Zahartzea	% 26,73
Ugalkortasuna	‰ 38,19
Ekonomia
Jarduera	% 79,86 (2011)
Desberdintasuna	% 7,09 (2011)
Langabezia	% 7,11 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 74,90 (2018:  %-2,21)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.baztan.es/

Baztan Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldean dagoen udalerria eta ibarra da, probintziako eta Euskal Herri osoko zabalena: 376,8 km². Haraneko erdigunea eta herri nagusia Elizondo da. Baztanen hamabost herri badira ere, ez da beren arteko mugarik eta denen artean administrazio eremu bakarra osatzen dute.

Inguru naturala eta kokapena

Honako udalerri eta lurralde hauek ditu mugakide: Mendebaldean Donamaria, Bertizarana eta Etxalar; hegoaldean Erroibar, Esteribar, Lantz, Anue eta Ultzama; ekialdean Baigorriko Kantonamendua; eta iparraldean Urdazubi, Zugarramurdi eta Lapurdi hegoaldea.

Klima eta landaredia

Baztango Arizkun herria.

Klimaren ezaugarri nagusia urte osoko prezipitazio ugariak dira. Batez beste 1.500 eta 2.200mm bitartean izaten dira,nahiz eta udalerriko gunerik menditsuenetan ugariagoak diren prezipitazioak. Aldaketa termikoa nahiko txikia da eta uda garaian ez da hilabete idorrik izaten. Baztanek klima atlantiar epela dauka, eta batez besteko tenperatura 10 eta 15 gradu artekoa izaten da. Urteko egun euritsuak 180 inguru izaten dira.

Jatorrizko landaredia pagadiek osatzen zuten gune menditsuetan, hariztiak udalerriko haranetan zeuden, eta, gaztainondoak tarteko guneetan. Gizakiaren eragina dela eta,ordea, asko eraldatu da jatorrizko landaredi hori eta gaur egun 7.500 hektarea pago baino ez dira geratzen. Pagadiak hegoaldeko gune menditsuenetan hedatzen dira batez ere. Hariztiek, berriz, gizakiaren eragina gehien jasan zuten espezieak dira,asko bota dira eta, bai zura lortzeko bai nekazaritzarako larreak lortzeko. Birlandatutako zuhaitzek 2.100 hektarea hartzen dituzte (batez ere Otsondo-Alkurruntz eta Orabideko guneetan), Nafarroako azalerarik handienetakoa; insignis pinua, haritz amerikarra eta Japoniako alertze pinuak erabili ziren birlandaketetarako.

Batez besteko tenperatura eta prezipitazioak
	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe
Max (°C)	13º	14º	16º	17º	21º	23º	25º	26º	24º	21º	16º	14º
Min (°C)	6º	6º	8º	9º	12º	15º	17º	18º	15º	12º	8º	7º
Euria (mm)	113,0	106,5	80,5	134,6	88,4	70,7	73,8	72,9	87,5	124,9	142,8	119,8

Estazio meteorologikoak

Gorramendi mendiaren tontorrean, antzina militarren radar kokagunea izandakoan, itsasoaren mailatik 1.071 metrora, Nafarroako gobernuak jarritako estazio meteorologiko bat dago.

Iruritako hiltegiaren ondoan bestalde, Espainiako Meteorologi Agentziaren (AEMET) beste estazio meteorologiko bat dago.

Hidrografia

Erreka nagusia Baztan ibaia da, haranetik ateratzen denean Bidasoa deitzen zaiona. Iparmendebaldeko urak Orabidea errekak biltzen ditu, aurrerago Ugarana deitua eta Donibane Lohitzunen itsasoratzen dena. Aritzakun eta Urritzate errekak, Urbakuran elkartuta, Errobi ibaiaren adarra den Baztan erreka osatzen dute.

Mapa

Almandoz

Amaiur

Aniz

Arizkun

Arraioz

Azpilkueta

Berroeta

Elizondo

Elbete

Erratzu

Gartzain

Irurita

Lekaroz

Oronoz-
Mugairi

Ziga

Herriak

Baztan ibaia Elizondo parean.

Baztango herrien zerrenda
Herria	Biztanleria	Argazkia	Herria	Biztanleria	Argazkia
Almandoz	211 biztanle (2010)		Elbete	271 biztanle (2010)
Amaiur	284 biztanle (2010)		Erratzu	490 biztanle (2010)
Aniz	73 biztanle (2010)		Gartzain	219 biztanle (2010)
Arizkun	610 biztanle (2010)		Irurita	848 biztanle (2010)
Arraioz	239 biztanle (2010)		Lekaroz	341 biztanle (2010)
Azpilkueta	176 biztanle (2010)		Oronoz-Mugairi	457 biztanle (2010)
Berroeta	123 biztanle (2010)		Ziga	196 biztanle (2010)
Elizondo	3.543 biztanle (2010)		Denera (Baztan):	8.081 biztanle (2010)

Historia

Baztandik hurbil, Urdazubiko Alkerdi eta Berroberrian, Goi Paleolitoko aztarna ugari aurkitu dira. Haranean 600 monumentu megalitiko (trikuharri, harrespil eta zutarri) baino gehiago katalogatu dira.

Arraiozko Jauregizarrea dorretxea.

Erromatarrek Novenpopulania probintzian sartu zutela uste da. XI. mendetik behintzat Iruñeko Erresumaren barnean zegoen. Elizaz, berriz, Baionako elizbarrutian egon zen, 1567an Iruñekoan sartu zuten arte.

Koroak, Antso VII.a Azkarraren erregealditik (1154-1234) bederen, zergak jasotzen zituen Amaiurko eta Ainhoako postuetan. Ez ordea laborarien petxak, Arizkunen eta Almandozen izan ezik. Hori dela eta, biztanle askok kapareen pribilegioen antzekoak zeuzkatela pentsatzen da.

XII. mendean Lapurdiko mugan Salbatore monasterioa kokatu zen, inguru hurbilean eragin handia izan zuena. Monasterioaren menpeko izan ziren Urdazubi eta Zugarramurdi herriek, auzi luzeen ondoren, bai Baztandik, bai mojengandik askatzea erdietsi zuten. Zugarramurdi 1667an bihurtu zen udalerri eta Urdazubi 1774an.

1393an Karlos III.ak elizondarren kaparetasuna onartu zuen. Haren ondoregoek, Blanka eta Joanes II.ak, zerriak mendian bazkatzeagatik petxak kobratu nahi izan zituzten. Horren aurka Haranak Kontuen Ganbarara jo eta auzia irabazi zuen. Horren ondoren Vianako Printzeak baztandarren kaparetasuna onartu zuen.

Arizkungo Ursua jauregia, Pedro Ursua esploratzaile eta militarraren jaiotetxea, baita Ursua leinuaren dorretxea ere.

XIV. mendetik aurrera populazioa azkarki emendatu zen. Bi arrazoi izan ziren horretarako: baliabide naturalen ustiapen handiagoa eta, batez ere, kapare izateak baztandarrentzat zekarren onura.

1522an, Amaiurko gazteluan, Henrike II.a Nafarroakoaren aldekoek Gaztelako Erresumaren aurkako azken erresistentzi borroka egin zuten.

1665ean Amaiur Baztandik bereizi zen eta hala jarraitu zuen 1969an itzuli zen arte.

Mugatik hurbil egonik, Espainiaren eta Frantziaren arteko gerren ondorioak pairatu zituen, latzenak Hogeita Hamar Urteko Gerrakoak eta Frantziako Iraultzako Gerretakoak.

Lehen Gerra Karlistan Elizondoko Arizkunenea jauregia Karlos Maria Isidroren egoitza izan zen (1834). 1835ean, Ziga eta Elizondoko gatazken ostean, Espoz y Mina jeneralak Lekaroz herriari su eman eta herritar andana fusilatu zuen. Hiru etxe eta eliza baino ez ziren erre gabe gelditu.

Kultura

Sagar-dantza Arizkunen, 2008

Euskara

Hango hizkuntza naturala, historikoki, euskara da (eskuara esaten dute han). Koldo Zuazo dialektologoaren arabera, lehenik Koldo Mitxelenak, Salaburuk eta bertze zenbaitek garbi utzi bezala, herri baztandar gehienetan nafar-lapurtera eta nafarreraren arteko mintzaira erabiltzen da, Oronoz-Mugairin baizik ez, han nafarrera hutsean egiten baitute. Baztango hizkera Mariano Izetak eta, batez ere, Pello Salaburuk aztertu dute.

Gaur egun biztanleen %77,22 euskaldunak dira (2008).

Laxoa

Laxoa pilota jokoaren aldaera bat da, gaur egun jokatzen direnen artean aldaerarik zaharrena. XX. mendean erabat galdu zen, baina, gaur egun, Baztanen eta Malerrekan jokatzen da, 1960ko hamarkadan egindako berreskuratze ahaleginari esker; berreskuratze horretan, erabakigarria izan zen Jesus Jaimerena iruritar apaizaren lana. Nafarroako Gobernua laxoa kultura ondasun izendatzea aztertzen ari da.

Museo etnografikoa

Jorge Oteiza - Baztango Museo Etnografikoa Elizondoko herrigunean kokatuta dago, Puriosenea izeneko hiru solairuko etxetzar batean. Landa edo baserri mundua eta XIX. mendeko folklorea, jantziak eta musika erakusten ditu.

Dantzak

Mutil-dantza, irri-dantzak edo jostaketakoak eta sagar-dantza hango adierazgarrienak dira.

Baztandarren Biltzarra

Haran osoko jai nagusia da, uztailero ospatzen dutena 1963tik. Bertan, Baztango 15 herriek beren karrozak eramaten dituzte Elizondoko karriketan, jantzi tradizionalak eta abar erakutsiz. Bazkaldu baino lehen, plazan mutil-dantza jendetsua egiten dute.

Kirola

Kirol taldeak

• Baztango Kirol Taldeak (BKT). 1988an sortutako emakume eskubaloi kluba.
• C.D.Baztan. 1941-42an sortutako futbol kluba. Txikien, kimu, haur, kadete, gazte eta heldu taldeak ditu. 2011-2012 denboraldian helduak Nafarroako preferente mailan ariko dira.
• Baztan Rugby Taldea (BRT), 1978an sortua, Lehenbiziko maila nazionalean dagoena. Lekarozko ikastetxean dagoen errugbi zelaian jokatu ohi du.
• Txaruta Pilota Elkartea.
• Laxoa Elkartea. Baztan eta Malerrekan Laxoa eta Paxaka txapelketak antolatzen dituena.
• Baztango Mendigoizaleak. 80. hamarkadan sortua.
• Amaiurko Sokatira Taldea. 2010eko Munduko Txapelketan azpitxapeldun izan zen 560 kiloko kategorian
• Basaburuko Herri Kirol Taldea.

Demografia

Baztango biztanleria

1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2006	2010
9.150	9.295	9.232	9.345	9.689	9.776	9.219	9.282	9.052	8.244	7.959	7.501	7.750	8.081

2008ko erroldaren arabera, 455 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %5,80 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).

Hedabideak

• Xorroxin Irratia
• Xaloa Telebista
• Ttipi-Ttapa aldizkaria

Administrazioa eta politika

2007ko udal hauteskundeak

Baztango alkatea Nafarroa Bai koalizioko Virginia Aleman Arraztio atera zen 2007ko udal hauteskundeetan, Baztango udaleko hamahiru zinegotzietatik zazpi lortu zituen, eta, hortaz,gehiengo osoa udalean.

Ezker abertzalearen zerrenda Espainiako Auzitegi Nazionalak legez kanpo utzi zuen. Baliogabeko botoak 780 izan ziren (emandako guztien %16,80) eta 147 boto zuri izan ziren (botoen %3,81). Abstentzioa %37,02koa izan zen.

2011ko udal hauteskundeak

UPN eta Bilduk bosna zinegotzi atera zituzten. Lehena zerrendarik bozkatuena izan bazen ere, Baztango Ezkerrak (I-Etik hurbil, 2 zinegotzi) Bilduko Garbiñe Elizegiri eman zioten botoa eta honek eskuratu zuen alkatetza. NaBai 2011k abstentziora jo zuen. PSNk ez zuen hautetsirik lortu.

Baztango Udala (2011)

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
UPN	1.524	5
Bildu	1.487	5
Baztango Ezkerra	817	2
Nafarroa Bai 2011	388	1
PSN	196	0

Alkateak

Alkateen zerrenda

1979-1983
1983-1987
1987-1991
1991-1995
1995-1999
1999-2003
2003-2007	Virginia Aleman Arraztio	EA
2007-2011	Virginia Aleman Arraztio	Nafarroa Bai
2011-	Garbiñe Elizegi Narbarte	Bildu

Udaletxea

Gaur egun udaletxea ezartzen den gunea, Urdazubiko monasterioaren jabetza izan zen XVII. mendearen amaierara arte. Eraikinak estilo barroko-klasikoa dauka eta inguruko harri gorri ilunezko fatxada dauka. 1986 eta 1987. urteen artean eraikina erabat zaharberritu zen, bai barrutik zein kanpotik, eta 63 milioi pezeta inbertitu ziren.

Udaletxea alkatea eta hamalau zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Foruen Plaza z/g

Zinpeko alkateak

Baztan osatzen duten 15 herriek zinpeko-alkate bana dute. Zinpeko alkateak eguberri aurreko igandean hautatzen dira bi urteko agintaldirako.

Batzar Nagusia

Baztango administrazio erakunde gorena da. Bere eginkizun nagusia herrilurrak (azaleraren %84) zaindu eta gobernatzea da. Batzar Nagusia honako hauek osatzen dute: Udaleko alkateak, hamabi zinegotziek, hamabost herrietako alkateek eta lau junteroek (Baztango Unibertsitateko kuartel bakoitzetik bat). Kuartelak hauek dira: Baztangoiza (Arizkun, Azpilkueta, Erratzu), Elizondo (Elbete, Elizondo, Lekaroz), Erberea (Arraioz, Gartzain, Irurita, Oronoz-Mugairi) eta Basaburua (Almandoz, Aniz, Berroeta, Ziga). Urtean lau ohiko bilkura egiten ditu.

Ordenantzak

Erdi Arotik Baztango gobernuaren oinarria izan dira. Bertan arautzen dira, besteak beste, herrilurren erabilera, batzarrak, herrietako alkateen izendapena eta eskumenak, auzolanak eta Batzar Nagusiaren antolakuntza.

Batzarrea

Auzokoen bilera da, haraneko 15 herrietako bakoitzean egiten dena. Bertan aztertzen dira herrian zein Baztanen interes publikoa duten gaiak.

Hezkuntza

• Baztango Udal Haur Eskola. Elizondoko Merkatuzelai auzo berrian dago.
• Elizondoko San Frantzisko Xabier Ikastetxe Publikoa.
• Baztan Ikastola. Elizondoko Mendinueta bidean dago.
• Almandoz, Amaiur, Arizkun, Arraioz, Azpilkueta, Erratzu, Gartzain, Irurita, Oronoz eta Zigako herri eskolak.
• Lekaroz-Elizondo Bigarren Hezkuntzako Institutua.
• Baztango Udal Musika Eskola.
• AEKren Suinki Euskaltegia. Elizondoko Jaime Urrutia Karrika, 16. zenbakia.

Azpiegitura eta garraioak

La Burundesa autobus konpainiaren Donostia eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka Baztango Almandoz herrian. Maiztasunak aldakorrak dira, baina gutxinez bi zerbitzu izaten dira norabi bakoitzean egunero. Lineak honako ibilbidea egiten du:

• Donostia - Irun - Lesaka - Etxalar - Igantzi - Sunbilla - Doneztebe - Narbarte - Belate - Almandoz - Olague - Ostitz - Sorauren eta Iruñea

La Baztanesa autobus konpainiak Erratzu-Iruñea, Erratzu-Donostia eta Iruñea-Hondarribia-Donostia lineak betetzen ditu.

Baztandar ezagunak

Azpilkueta herriko Apaioa auzoa.

• Juan Goienetxe Agerrebere (1741-1813), militar, politikari eta merkatari iruritarra.
• Nikolas Etxeberria Iturralde (1796-1845), apaiz eta euskal idazle berroetarra.
• Anastasio Etxeberri Santxolur (1822-1907), apaiz eta euskal idazle elizondarra.
• Franzisko Laphitz (1832-1905), apaiz eta euskal idazle arizkundarra.
• Damaso Legaz Laurenzena (1838-1902), apaiz eta euskal idazle arizkundarra.
• Juan Kruz Goienetxe Elorga (1857-1925), apaiz eta euskal idazle elbetearra.
• Braulio Iriarte (1860-1932), enpresaburu elizondarra, Mexikon lan egin zuena.
• Paskual Bernardino Biguria (1871-1932), euskal idazle elizondarra.
• Jabier Lazkoz Biguria (1887-1965), apaiz eta idazle elebidun elizondarra.
• Mariano Izeta (1915-2001), euskal idazle eta euskaltzain elizondarra.
• Pello Salaburu (1951-), idazle, irakasle eta euskaltzain arizkundarra, EHUko errektore ohia.
• Leopoldo Jaen Sobrino (1960-), UPNko politikari elizondarra.
• Begoña Sanzberro (1962-), UPNko politikari almandoztarra.
• Mikel Goñi (1977-), pilotari oronoztarra.
• Iñaki Otxandorena (1977-), pilotari mugairiarra.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Baztan

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa

• (Gaztelaniaz) Baztango Udalaren webgune ofiziala
• (Gaztelaniaz) Baztan Auñamendi entziklopedian
• "Ttipi-ttapa" eskualdeko euskarazko hedabidea
• baztango haizegoa bloga
• Baztango euskal idazleen berri laburra izeneko artikulua zubitegia.armiarma.com web gunean
• Baztango bazterren sorpresak Argia.com webguneko artikulua.
• (Gaztelaniaz) Baztani buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean.
• (Gaztelaniaz) Baztango Kirol Taldeen webgunea