Teoria herrikoi baten arabera, hiriaren egungo izenak Sanctorum Ossa (santuen hezurrak) izenan izango luke jatorria, eta haren deriba jatorrizko latinetik argia izango litzateke: Sanctorum Ossa > Sancto Ossa > Sancosa > Zangoza.[6]
Dokumentazioa eta Erronkaribarreko ahozko testigantzak ikusita, badirudi herriaren antzinako izena Sancosa izan zela. Izen zahar eta jatorri ezezaguneko horretatik eratortzen dira gaur egun erromantzez nahiz euskaraz erabiltzen diren izenak.
Mikel Belaskoren arabera, antzinako idatzizko dokumentazioak datu ugari ematen ditu, baina ordenatzen zailak dira izenaren euskal aldaerak kontuan hartzen ez badira, batez ere erronkaribartarra. Izan ere, antzinako dokumentazioan Sancosa, Sancuesa, Sangosa eta Sanguesa formak agertzen dira, baina forma zaharragoak eta modernoagoak bereizteko aukera ematen duten itxurazko denbora-desberdintasunik gabe. Hala ere, erronkariera euskalkiak latinezko maileguetan -lt- eta -nk- taldeak gordetzea arkaismotzat hartzen bada, -ld- eta -ng- bihurtzen duten gainerako euskalkien aldean, Sancosa forma primitiboa izan zelako zantzu serio baten aurrean egon liteke. Harrigarria da Belaskora zaintzaren kontsonantearen sonorizazio-fenomeno hori Sangüesa erromantzea izenekoan errepikatzea, espero litzatekeena Sancuesa baita, hori ere dokumentatua. Asimilazio kontsonantiko hori, gainera, hainbat arrazoirengatik izan liteke. Aragoiko hizkera mugakideetan Zangoza izenaren antzeko kasuak dokumentatzen dira. Horrela, antzinako dokumentazioan Sancuesa bezalako formak egoteak, -nk- kontserbazioa -e- diptongoarekin nahasten den adibidea, nk > ngerromanizazioaren ondorengo fenomenoa izan zela adieraz lezake, eta aipatutako aragoieraz dokumentatutako fenomenoekin bat etorriz azal daiteke.
Sangosa formaren antzinako bilakaera horren beste azalpen bat euskal fonetikaren esku-hartze zuzena izan liteke, baldin eta ontzat ematen bada aldaketa gertatu zen unean euskara Zangozan hitz egindako hizkuntza izatea. Kasu honetan, hiriaren izen ofizialak berak hiria populatu behar izan zuten euskaldun arrastoa erakuts lezake. Hala ere, horrela ez da azaltzen Sancuesa bezalako formen existentzia. Forma horiek adierazten dute sonorizazioa erromanizazioari datxekion fenomenoa dela, eta ez aurreko estadio bati. Azkenik, eta fonetika erromanikoaren eraginez, Sangosa formaren o > ue eboluzionatu zen, baina fenomeno hori ez zen gertatu, noski, Zangoza diptongatu gabe mantendu zuten euskaldun artean, Nabaskoze (Navascués) edo Galoze (Gallués) kasuaren bezala.
Euskal formaren berezitasuna, -z, gainerako hizkuntzekin alderatuta, -s termianzioan, eskualdeko beste populazio-izen batzuetan errepikatzen den fenomeno bat da, Ageza (Ayesa) edo Izaba (Isaba) kasu. Diptongatu gabeko forma horrek agerian uzten du, Belaskoren ustez, -oz atzizkia dela, erromantze -ues -ez diptongatua. Horrela, bai Zangoza bai Sangüesa eta beste formak sang + oz osatuta egongo lirateke, eta Sang* izen propioa izango litzateke, Rohlfsek Sanga izen femeninoarekin identifikatzen duena, eta -oz atzizki pertsona-lokatiboa.[7]
Armarri erdibituta: lehen hondo zuri batez eta aurrean bere kolorezko hiru dorredun gaztelu batez osatuta dago, S eta A letrekin inguratua; bigarren hondo zuri batez eta aurrean Aragoiko lau zerrenda gorriz osatuta dago. Urrezko Nafarroako kateak dituen zerrenda gorri batez inguratua, eta horien artean urrezko koroa bat. Azpian, "LA QUE NUNCA FALTÓ" legenda.
Zangoza Aragoi ibaiaren ibarrean dago, Onsella ibaiaren bokalea baino pixka bat lehenago. Zangozaldeko zein Zangozerriko erdialdean dago, nekazaritza-arro emankor batean, baina Leire edo Peña bezalako mendilerroetatik gertu.
Udalerria osatzen duen lursaila laua da oro har, eta Aragoi ibaiak zeharkatzen du iparraldetik hegoaldera. Ibai horrek ibarra eta baoa osatzen ditu udalerriko hiriburuan, eta itsas mailatik 404 metrora dago. Aragoi ibaira Irati ibaia isurtzen da iparraldeko muturrean, eta Onsella ibaia ekialdean. Gehieneko altitudea Sarajones mendian dago (726 m), Irunberrirekin mugan.
Zangozako klima mediterraneoaren eta ozeanikoaren tartekoa da, zenbat eta hegoalderago, mediterraneoagoa. Altuera zein den, aldeak nabariak dira, baina urtero, batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da eta batez besteko prezipitazioa, 700-900mm ingurukoa.
Jatorrizko landaredia hariztiek, artediek, pagadiek eta pinudiek osatzen zuten, baina gizakiaren eragina dela eta, gaur egun zuhaixka bakan batzuk eta birlandaturiko pinuak baino ez dira geratzen.
Zangozan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Xabier pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.[9]
Horren barruan, Brontze Aroko aztarna arkeologikoak aurkitu dira. Aurkikuntzak, batez ere, aizkora leunduak eta aire zabaleko aztarnategietako silexezko hainbat material dira.
Autore batzuek uste dute Corbio hiria, suessetarren hiriburua, gaur egungo Zangozatik gertu zegoela. Suessetarrak jatorri galiarreko talde zeltikoa ziren, ondoko Aragoiko lurretan kokatua.
Erromatarren garaiko kokaleku ugari aurkitu dira. Garai horretako aurkikuntzarik aipagarrienak honako hauek dira: brontzezko zaldi-buru etruriarra, Madrilgo Arkeologia Museoan kontserbatzen dena; Artemisaren bustoa, marmol zuriz egina; eta Minerva bat erreproduzitzen duela dirudien terrakota mutilatu samarra.[11]
Sub Christi nomine et ejus divina clementia. Ego quidem aldefonsus, gratia Dei Imperator. Placuit mihi libenti animo, et spontanea voluntate, et facio hanc cartam vobis totos populatores de Sangossa de illo burgo novo prope illo ponte juxta illo nostro palatio qui modo ibi istis et in anIea ibi veneritis populare, ut faciatir ibi burgo in illa via, qu vadit contra Ulle, et dono vobis fuero, cuale dedit pater meus rex domino Sanccii, cui sit requies, ad illos alios populatores de illo burgo vieillo, et dono vobis terminos de illa via. quae vadit contra Cortes usque ad hoc flumen Aragon troa ille hermo. Et dono vobis quantosque ibi popularentis ut compretis in illo termino de Sangossa, vel ubi inclius, potuentis et habeatis illuim francum, et liberum, et ingenuum vos et filii vestri et omnis generatio vel posteritas vestra, salva mea fidelitate et de mea posteritate per saecula cuncta. Amen. Similiter dono vobis taillare et lignare in illo monte et in illa silva de Biozal, et in illa silva de sancti Salvatoris de Leire, et in illo monte de Peiña. Et nullus homo qui habuit hereditatem in illo burgo vieillo non volo ut populet in illo burgo novo. nec nullo infanzon de nostra terra. sed dono ibi ad Fortuiño Garceis Caxal uno Casale, et alio Casale Ato Fixo, meo merino.
Et volo ut non habeatis alium seinorem si non me. Et nullus homo, qui vobis pignotaverit in istos montes suprascriptos, pectabit mihi LX. s. Et dono a Garcia Lopiz, meo merino uno Casale... signum Aldefonsi... signum regis... Ranimiri. Similiter dono vobis lignare et taillare et pascuere in illos montes de Aibar et de Lombier, et in illos alios montes et terminos de illas alias villas in circuitu de Sangossa quantum potueritis in uno die andare et tomare. Facta hanc cartam in mense februarii in era MCLX in villa de Aimon in rigo de Borga. Regnante me Dei gratia in Aragon et in Pampilonia, et in Superarbi vel Rippagurcia, et in Castella. et in Burgos, et in Tutela, et in Cesaraugusta. Episcopus domino Raimundo Guillelmo in Rota: Episcopus Estefanius in Osca; Episcopus Petrus in Cesaraugusta; Episcopus Dompno... Episcopus Sancius in Calahorra. S. Enecii Galindiz in Sangossa. S. Fortum Garceis Caxal in Naxera; S. Lope Garceis in Stella; Ximeno Gaizco in Tarazona: Lope Joannes in Arneto; Joanne Diaz in Arguedas; Ato Fortunio in Falces. Et ego Sancius sub iussione domini nostri regis. hanc cartam scripsi et de manu mea hoc signum... feci.
Zangoza Donejakueko erromesen pasabidea izan zen, eta bertatik igarotzen ziren asko, bidetik pixka bat aldenduz geldialdia egiteko. Desbideratze hori Esatik gertu egiten zen, Leireko monasterioaren aurrean beharbada. Eliza barruan erromesek Ròcamadorko Andre Mariaren irudi bat aurkitzen zuten, Frantziako gustuak Konpostelarako ibilbidean zehar iragazi izanaren seinale nabarmena. Done jakueri eskainitako beste eliza bat ere bazegoen, XII. mendea baino lehenagoko fundaziokoa, eta haren presbiterioan erromesaren ikurrak ikus daitezke oraindik: bordoiak, eta maskorrak parrokia-etxearen fatxadan. JakatikGaresera zihoazen Donejakueko erromesak herri horren ondotik igarotzen ziren, bideak Irati ibaia zeharkatzen duen tokian, eta Elorantz jarraitzen zuten.[13]
Nafarroako merindadeak (1234-1407), Tibalt II.aren banaketaren arabera
1298anJoana I.a Nafarroakoak bere pribilegioak berretsi zituen, adieraziz Zangozako bizilagunek ez zutela ez hiribilduan ez hiribildutik kanpo ez bidesaririk ordaindu behar, baina bai beste alde batzuetara eramaten zituzten gauzetatik, zeinetatik morlanezko obulu bat ordainduko baitzuten, eta bala bidez 13 diru eta moneta bereko obulu bat. 1307anLuis I.a Hutin erregeak Zangozari bere zubiko bidesariaren pribilegioa eman zion eta bidaiari guztiak bertatik igarotzea, eta ez beste alde batetik, KaparrotsutikAizpurgiraino. Zangoza zen, alde hartan, aragoiarren aurkako Nafarroako eremua.
1312an, Valdoluengoko guduan, zangozarrek zutoihala hartu zieten aragoiarrei. Horregatik Luis I.a erregeak barrak eman zizkien bere armarriari eta «inoiz falta izan ez dena» titulua. 1330ean, Joana II.a Nafarroakoak, Zangoza Aragoirekiko mugan defendatzeko harresi menderaezina zela eta, ur-erauntsia zela eta, hiribilduaren zati handi bat galdua zela kontuan hartuta, erreinu osoan lezta eta bidesari askatasunaren pribilegioa eman zion berriz ere.[14]
1378an, Gaztelaren aurkako gerra zela eta, Karlos II.a Nafarroakoa erregeak Zangozako predikarien komentua eraitsi zuen, hiribildutik kanpo eta kalte egiten zion gotorlekutik gertu zegoelako, eta erregeak bere algorioak eman zituen, bere errentak elkartzen ziren sotoa eta juduen sinagoga eta ospitalea, beste komentu bat eraiki zezaten. 1389an, Karlos III.a Nafarroakoak herri hartako bizilagunei eman zien ez zitzatela beren piztiak bahitu, baizik eta evident cuita et necesidat-en kasuan, eta erregearen ofizialik, ez ezkutaririk, ez forrerorik, ez zaldia, ez mandoa, ez beste piztiarik har ez ziezaiela bizilagunei, batzuetan solian egiten duten bezala, baizik eta amorosament, salerosketa eta salmenta bidez, bigarren merkatari oro ohitu dela. 1399an errege berak urtean hamar eguneko azoka franko eman zion Zangozari, Mendekoste eguna baino lehen ostegunean hasita, eta Katalina I.a Nafarroakoa erreginak 1484an berretsi zuen.
1430. urtean Aragoi ibaiak gainezka egin zuen, eta uholde handia eragin zuen herrian. 175 etxe suntsitu zituzten eta jende asko hil zen itota. Zuria I.a Nafarroakoa erregina zangozarrei laguntzera joan zen, eta hamabost egunean behin azoka bat eman zien. Ondoren, pribilegioa handitu zuen, eta merkatua 8 egunean behin egitea onartu zuen.
Beti izan zuen eserlekua Nafarroako Gorteetan, hiribildu onen eskutik. Lehen eserlekuetako bat hartu zuen: 1525eko deialdian laugarren agertu zen, eta 1829an Gorteetara egindako azken deian bortzgarrena.
1513koekainaren 1an, Zangozan herri matxinada piztu zen Gaztelako inbasoreen aurka, soldadu batzuek herritar bat jipoitu ostean. Soldaduen eta Zangozako herritarren arteko harremana oso txarra zen, gaztelarrek gazte zangotzarrak beren zerbitzura jartzeko bahitzen baitzituzten. Jipoiak tarteko, zangozarrak, suminduta, kalera atera ziren soldaduei aurre egitera. Gaztelar okupatzaileek alde egin behar izan zuten. Istiluetan bi zangozar eta bi soldadu hil ziren. Aste batzuen buruan tropa gaztelarrak indarrez sartu ziren berriro. Ondorengo zangotzarrek ihes egin zuten herritik ikerketak hasi aurretik: Martín Gónzalez, Juan de Anués, Martín de Mendívil, Juan de Ardanaz, Juan de Sarasa, Martín Echalarte eta Juan de Olloki.[15]
1516. urtearen hasieran, Zangozan gogor konspiratzen zen Gaztelako okupatzaileen aurka, eta biztanleria erdi ebanjelatuta ibiltzen zen Castro alkaide aragoiarraren absentzia aprobetxatuz. Joanes III.a Nafarroakoa Nafarroako errege tronutik kendutakoak erresuma berehala berreskuratuko zuela espero zen. Frantziar-nafar armada bat, Azparrozen agindupean, Nafarroan sartu zen 1521ean, Joanes III.a Albretekoa erregearentzako Erresuma birkonkistatzen saiatzeko, eta Iruñetik espainiar tropak eta Naiarako duke erregeordea ihes egin behar izan zuten. Espiritu Santuaren jaiaren bezperan, Kalagorriko konpainiari eraso zioten Esako zubian. Rodrigo Hurtado kapitainaren agindupean Nafarroatik ihesi zihoan Zangoza, Kaseda eta Esako jendea, Petri Nafarroakoa mariskalak berak eta Xabierrekoaren orubeko semeek akaudilatuta. Gaztelako konpainia osatzen zuten 146 gizonak erasotzaileen menpe geratu ziren, eta lau hildako eta hainbat zauritu jasan zituzten. Ez zitzaien kalte handiagorik egin, eta armarik gabe eta erdi biluzik jarraitzen utzi zituzten. Baina Nafarroa berriz ere Naiarako dukearen armada okupatzean eta Noaingo edo Eskirozko guduan Azparroze garaitua izatean, Esako zubiko ekintzan parte hartu zutenetako batzuk auziperatu eta auzitegietan deklaratzera behartu zituzten. Zangoza, partaidetza handi samarra izan zuena, 1850 dukat ordaintzera kondenatua izan zen, garai hartarako handitutako kopurua.[16]
Nafarroa Gaztelara sartzeak, jada dinastikoki Aragoirekin lotuta zegoenak, Zangozarentzat bere muga-egoerak zekartzan arrisku askoren desagerpena ekarri zuen. Baina bere gainbeheraren ataria ere izan zen. XVI. mendean bere garrantziari eutsi zion; Nafarroako Gorteen egoitza izan zen (1512n, 1503n eta 1507n gaztelaniar inbertsioaren aurretik egindako azkenekoen ondoren) 1530n, 1551n eta 1561ean, baina 1705 arte ez zituen berriro hartu, orduan egin baitzuen azkenekoz. 1562an errotak eta harrapakina, erregearenak zirenak, 1800 dukat erosteko indarrarekin zegoen oraindik, eta 1665ean monarkiari hiriaren titulua erosi zion 6000 dolarretan. Baina, egia esan, gaizki ezagutzen den historia-segmentu luze batean, bere populazioa ustegabean murriztu zen.
Zangozak hiribildu onaren titulua zuen XIII. mendetik, eta merindadeko buru zen. Koroari hiri titulua erosi zion 1665ean, eta handik aurrera izena hartu zuen: Oso Noblea eta Oso Leiala Zangozako Hiria, bere Merindadeko burua. Kontzejuak Blas Ongai zangozarra izendatu zuen eginkizun horretarako, eta 1656an hasi ziren negoziatzen. Kontzesioa Nafarroako erregeorde San Germango dukeak egin zuen, eta Iruñeko errege jauregian dago datatuta 1665ekoapirilaren 22an, eta 6000 dukat kostatu zitzaizkion hiribilduari. Koroaren zerbitzutzat adierazitako meritu nagusiak izan ziren Zangozak Hondarribiko setioan parte hartzea, Pirinioetako bortuak defendatzea Frantziarekiko gerretan eta Kataluniako gerran.[17]
Espainiako Ondorengotza Gerran, Borboien etorrera Espainiara ekarri zuena, Nafarroak Filipe V.ari leial eutsi zion. Hala ere, Karlos VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoaren tropek 1710ean erresumaren zati bat okupatu zuten, Zangoza, besteak beste. 1710ekoabuztuaren amaieran erregegaiaren tropek Berdungo gaztelua okupatu zuten, Zangoza zuzenean mehatxatuz. Erregeordeak laguntza ematera joateko agindu zien hainbat herriri, baina hauek bidaliak izan ziren. Zangozak azaroaren 2anNafarroako Erresumako Aldundiari idatzi zion bere atxikimendua berretsiz, eta, aldi berean, azken boluntarioak Berdungo gaztelura abiatu zirela jakinarazi zion. Abenduaren 9an, Aldundiaren komunikatu batek jakinarazi zigun Zangoza etsaien tropek okupatu zutela, baina erretiratu egin ziren, Jakatik zetorren armada laguntzailearen taldea ikusita. Indar horiek errepikatu egin ziren ondoren, eta abenduaren 19an erregegaiaren tropak berriro sartu ziren hirian, sekulako triskantza eraginez. Mila gizon baino gehiago zeuden. Gero Oibar, Kaseda eta Galipentzura joan ziren. Urte horren amaieran, Melungo kondeak erregegaiaren tropak bota zituen, eta Nafarroa Filipe V.aren alde geratu zen behin betiko.[16]
Hiriak jasaten zuen mehatxu nagusia Aragoiko ur-goraldietan zegoen, XII. mendean lur lauetara eraman ondoren babesik gabe baitzegoen. 1330eko eta 1430eko uholdeen ondoren, garrantzitsuak izan ziren 1582, 1634, 1739, 1787 eta 1791koak. Hondagarriena, zalantzarik gabe, 1787ko irailaren 24ko gauaren eta 25eko goizaldearen artean gertatutakoa izan zen. Almadien enborrek presa bat egin zuten Esako harrizko zubian, hautsi egin zena, eta harresien gainetik igaro zen ura, kaleak estaliz eta bi metroko altuerara iritsiz. 556 pertsona hil ziren (biztanleriaren % 18) eta 465 eraikinetatik 428 suntsituta geratu ziren.
Nafarroako Erresumako Aldundiak1788-1790 urteetan ex novo berreraikitze plan bat onartu eta egiten saiatu zen, 1787ko uholdeen ondoren, baina ez zen egin, baliabide falta argudiatuz. Orduan malekoi handiago bat eraiki zen eta ibaiaren ibilguari sakonera eman zitzaion. 1892an, ordea, beharrezkotzat jo zen zubiaren erdiko hiru arkuak eraistea, 1787ko uholdearen egunetik uraren oztopo nagusitzat jotzen zirenak. Esako urtegia1959an ireki izanak, ibaiaren erregulazioarekin, arriskua behin betiko uxatu zuen, 1947an berriro uholdeak izan baitziren.[18] Zangoza Berrirako eraiki ez zen proiektua Santos Angel Otxandategik diseinatu zuen.[19]
Iberiar Penintsulako Gerran, frantziarrak Zangoza gotortu zuten, Nafarroako beste herri batzuekin batera, erresuma osoan zebiltzan gerrillarien partiden aurkako neurri gisa. 1809koazaro inguruan, 500 gizoneko zutabe frantziar bat iritsi zen Zangozara, Javier Mina Sarasa gerrillariek jazarria. Frantziarrek gerrillariak hurbiltzen ari zirela jakitean, Zangozatik Irunberrirantz alde egin zuten ziztu bizian, eta Rocaforte gaineraino joan zitzaizkien segika, eta hainbat baja eta hogeita hamar preso hartu zituzten. 1811kourtarrilaren 16an, Gregorio Krutxaga jaunaren agindupeko partidaren zati bat Zangozara iritsi zen, Frantziako zutabe bat jazarri eta Iruñera erretiratu ondoren. Gerrillariek hiru egun eman zituzten Zangozan atseden hartzen, eta laugarrenean, urtarrilaren 20an, Lizarrako merindaderantz abiatu ziren, Espotz Minaren aginduak betez. Otsailean, Espotz gerrillariak Zangozara hurbildu ziren, Aragoi aldera zubitik igarotzeko asmoz. Baina harrapatuta aurkitu zuenez, baita Galipentzurena ere, Irurozkira erretiratu zen. Martxoaren amaieran, bi batailoi eta Espotz Mina partitzeko zalditeria Zangozara iritsi ziren, Aguilarretik. Gerra garaian, Espotz Minako korridoreetako euskarri nagusietako bat izan zen. Batez ere, 1812kourtarrilaren 11ko ekintzaren eszenatokia izan zen, Rocafortetik hurbil. Espotz herriko gizonek 2000 gizoneko armada hondatu zuten, Iruñeko gobernadore Abbé frantziarrarekin Zangozara iritsi nahi baitzuen.[20]
1821. urtean, Hirurteko Liberaleana, errealistek ere beren burua nabarmendu nahi zuten, urte bereko ekainean Zangozan gertatutakotik ondoriozta daitekeenez. Goiz batean, giza gorotzez estalitako Konstituzio enparantza agertu zen. Udala asaldatuta agertu zen eta sari tentagarria eskaini zion egilea edo egileak salatu zituenari, salatzailea aurkituko ez zuten aseguruarekin. Baina ez zen inor agertu.[21]1855ekomaiatzaren 1ekodesamortizazio legea betez, 1863an herri honetan bi labe, lau toki kasal saldu ziren 1895ean, 23 100 pezetako zentsu kapitala. Bestalde, Nafarroako hiri horretan bazen logiamasoi ospetsu bat, Ebazpena izenekoa, 1886an Casimiro Rufinok sortua, herri honetako bizilaguna eta telegrafista lanbidez. Hedapen handia izan zuen Nafarroan eta Errioxan.
XVIII. mendearen amaieran garia, ardoa, frutak eta olio pixka bat biltzen ziren, baina estanpak egiten ziren fabrika zaharrak bertan behera geratu ziren. Komunikazioei dagokienez, aipatzekoak dira 1797an hasitako Iruñerako errepidearen irekiera eta 1842an irekiko zen Sauserakoarena. 1820anbarruti judizialak sortu ziren, Nafarroaren kasuan merindadeekin bat etorri zirenak. Hala ere, kasu honetan Zangozako merindadea hartzen zuen barrutiburua Agoitzen kokatu zen. XIX. mendeanKarlistaldien eszenatokia ere izan zen.[22][23]
Herri lurrek udalerriaren azaleraren % 29 hartzen dute, larre lur guztiak eta laborantza lurren % 13. Guztira 4500 hektarea lur lantzen dira, gehienak lehorreko lurrak, eta heren bat lur-ureztatuak. Lur ureztatuak garagarra, artoa eta bestelako zerealak ereiteko erabiltzen dira. Lehor-lurretan, berriz, intxaurrondoa, olibondoa eta mahatsa landatzen dira. Mahastiek 710 hektarea hartzen zituzten 1891n, baina filoxeraren eraginez, azalera % 75 murriztu zen. Horren ondoren, 1920ko hamarkadatik aurrera, haziz joan zen, baina berriro ere, 1960ko hamarkadatik aurrera, erdira murriztu zen.
Gaur egun, Zangozako jarduera ekonomiko nagusia zerbitzuak eta industria dira. Zangozak inguruko herri txikiagoetatik etorritako biztanleak erakartzen ditu, bai lan egiteko bai erosketak egiteko. Rocaforten inguruetako industrialderik handiena dago.
Zangozako udaletxea Karrika Nagusian dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Lucia Echegoyen Ojer da, Zangozako Talde Progresistako hautagai gisa aurkeztu zena.
Udaletxea XVI. mende amaierako harri eta adreiluzko eraikina da. Behealdean, atari zabala eta arkudun egitura dauka. Eraikina Oibarko Domingo Aiak diseinatu zuen eta Zangozako Kale Nagusian dago. Atzealdeko fatxada Gazteluko armen plazara begira dago eta, horrekin batera, multzo arkitektonikoa osatzen du. Urte askotan, udaletxeak Vianako printzearen jauregian (XII. mendeko eraikina) izan zuen egoitza. 1929koBartzelonako erakusketa unibertsalean, Zangozako udaletxearen kopia bat eraiki zen.
Zangozako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Lucia Echegoyen Ojer da, Zangozako Talde Progresista zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:[25]
Oscar Fayanás Bernat (Zangozako Talde Progresista)
La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
Gainera, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Zangoza Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:
Zangozako ikuspegia. Bertan, eraikin berrien eta Alde Zaharraren arteko kontrastea ikusten da.
Zangozako jatorrizko Alde ZaharrakIruñekoSan Zernin burguaren pentagono itxurako planoa dauka. Gune horren ardatza Karrika Nagusia da: herria alde batetik bestera zeharkatzen du eta herriaren irteera zen zubian amaitzen da. Oraindik ere Karrika Nagusiak herriko merkataritza eta eguneroko bizitzaren ardatz nagusia da. Jatorrizko burgoari etxagune txikiago bat batu zitzaion, Amadores kalea ardatz moduan izanik. Alde Zaharreko eliza eta jauregien artean, ortuak eta etxe xumeagoak eraiki ziren, eta eraikuntzen artean zeuden lursailen tamaina nahiko txikia zen.
Hasieran, Zangoza ez zen gotorlekua izan, Alfontso I.a Nafarroakoa erregearen garaietan birpopulatu zelako. Dena den, XII. mendearen amaieran, Aragoi eta Nafarroako Erresumak banatzean, erresumaren ekialdeko muga defendatzeko beharra zela eta, harresia eraiki zen Zangoza inguruan. Harresiak dorre karratuak zituen egituraren sendotasuna bermatzeko. Harresiaren iparraldeko alderdia Done Mikel karrikatik hedatzen zen, hegoaldekoa Karrika Ilunetik Aragoi ibaira, ekialdekoa Done Jakue elizan hasi eta Dorre eta Labe kaleetan zehar, eta mendebaldekoak Aragoi ibaiaren ibaibidea. Andre Maria Erregina eta Done Jakue elizak, harresiaren gune estrategikoetan zeudela eta, dorre almenadunak dauzkate.
Herrira sartzeko lau atari nagusi zituen: Andre Maria ataria, zubiaren sarreran, San Frantziskoko ataria, Karrika Nagusiaren kontrako aldea, San Salbatoreko ataria hegoaldean San Salbatore elizatik gertu, eta San Babilgo ataria iparraldean.
1150eanOltra burgua sortu zen harresien babesetik kanpo Aragoi ibaiaren eskuinaldean, eta Andre Maria elizakozubitik gertu. Urte batzuk beranduago, 117eanCastillon burgoa sortu zen. Etxagune hauetaz gain, XIII. mendetik aurrera, Frantziskotarren komentua, Dominikoena, Mertzedarioena, eta Karmeliten komentuak eraiki ziren harresitik kanpo. XVI. mendeanCisnerosek agindutako eraikuntzen eraisteak batetik, eta herriaren hazkundeak bestetik, harresien gainean eraikitzea eragin zuen. Mende barrokoetan plazatxoak eraiki ziren.
Harresitik kanpo egindako benetako hedapena XIX. mendean hasi zen, herrian paperfabrikaren ezarpenaren ondoren. Ibaitik gertu, eta Alde Zaharraren ondoan estilo arrazionalistako etxebizitzak zituzten hiru auzo berri altxatu ziren. Gunearen erdialdean, blokeen ordez, lorategidun txaletak eraiki ziren. Herrigunearen hegoaldean, komentua eta suhiltzaileen egoitza dago.
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zangoza atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen zen.[31]
Bestela, 1978koapirilean Rincón del Carmen haurtzandegia abian ipini zuten, 1982anikastolaren nortasun juridikoa hartu zuena, Rincón del Carmen Kooperatiba sortuta. Hortik aurrera 1987an, 1998an eta 2014an herrian Nafarroa Oinez jaia antolatu dute, ikastolaren alde.
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Euskal Herria
Zangoza
Espainia
Sangüesa / Zangoza
−68)
%6,84)
.jpg)
.svg)
Datu klimatikoak (Xabier, 1929-2020) 
.jpg)
Karrika Nagusia
Santa Katalina plazatxoa
Datuak: Q842228
Multimedia: Sangüesa / Q842228
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zangoza